Boren in hard hout

[p. 46]

Dynamiek en stabiliteit

Hier volgt de tekst van een toespraak die ik heb gehouden tijdens een forumdiscussie over integriteit in de politiek, die door de Annelien Kappeyne van de Coppello-stichting op 28 oktober 1996 in Leiden is georganiseerd.

Het oogmerk van liberale politiek is het vervullen van voorwaarden voor de duurzaamheid van een voorspoedige ontwikkeling naar een open en vrije samenleving. Deze duurzaamheid vergt zowel dynamiek als stabiliteit. Dynamiek met het oog op economische voorspoed en doelmatigheid; stabiliteit teneinde voldoende zekerheid te scheppen.

Een samenleving zonder dynamiek stagneert en verliest daardoor op den duur de cohesie, die de voorwaarde vormt voor een harmonieuze ontwikkeling. Bij stagnatie wordt de cohesie bedreigd door toenemende belangenconflicten ten gevolge van verdelingsproblemen. Deze verdelingsproblemen zijn immers gemakkelijker oplosbaar in een periode van groei. Een samenleving zonder stabiliteit wordt daarentegen bedreigd door een chaotische dynamiek in een onzekere omgeving. Ook dan kan er geen sprake van een duurzame en gelijkmatige ontwikkeling zijn.

De hier geformuleerde noodzakelijke voorwaarden voor een gunstige ontwikkeling staan evenwel op gespannen voet met elkaar. Te veel dynamiek ondermijnt de stabiliteit, te veel stabiliteit leidt tot verstarring. Het is aan de liberale politiek naar een zeker evenwicht te koersen.

Zoals bekend bepleiten liberalen in het economische verkeer marktwerking en concurrentie. Vrije marktwerking impliceert conflict en strijd, en staat daarmee ogenschijnlijk haaks op het streven naar een harmonie van belangen. Het economisch liberalisme gaat ervan uit dat het handelen van het individu is gericht op maximalisatie van het eigen nut. Niet het algemeen belang staat voorop, maar het eigenbelang. Adam Smith heeft

[p. 47]

aangetoond dat hier sprake is van een paradox, een schijnbare tegenstelling. Bij nader inzien kan worden aangetoond dat door de werking van het marktmechanisme het streven naar eigenbelang zeer wel spoort met het behartigen van het algemeen belang.

De economische ontwikkeling werd door de econoom Joseph Schumpeter voorgesteld als een proces van creative destruction. Creatieve vernietiging schept ruimte voor vernieuwing door het verdwijnen van overbodige en niet langer rendabele activiteiten. Het proces is een voortdurende strijd om het bestaan en om de ruimte voor vernieuwing. Fundamentele onzekerheid door voortdurende verandering en intensieve zoekprocessen zijn kenmerkend voor een markteconomie. Niettegenstaande die onzekerheid leidt coördinatie door de markt volgens liberale economen niet tot chaos, maar is in dit proces de neiging naar economisch evenwicht juist dominant.

Behalve regels of normen die als het ware vanzelf als resultaat van het marktproces ontstaan, zijn er regels die door de wetgever zijn gecodificeerd en die ook de bedoeling hebben de dynamiek binnen de perken te houden. Het gaat daarbij om zowel publiek- als privaatrecht. Normen en regels binnen en buiten het rechtsstelsel zorgen te zamen voor de nodige stabiliteit. Zonder die stabiliteit is niet voldaan aan de voorwaarden voor een ordelijk verloop van marktprocessen. Van een duurzame ontwikkeling kan dan nauwelijks sprake zijn.

Anderzijds is het van belang te beseffen dat de onzekerheidsbeperking, die het resultaat is van risicomijdend gedrag, niet zo ver moet gaan dat er te weinig ruimte is voor de echte pionier op de markt. De excentrieke ondernemer die op zoek is naar nieuwe combinaties, zoals Schumpeter dat uitdrukte, mag niet te veel bekneld raken door regels en normen. De noodzakelijke aanpassingen in de economie komen immers alleen tot stand indien onevenwichtigheden zichtbaar worden en iedereen voldoende ruimte krijgt om erop te reageren. Anomie op de markt leidt tot chaos, maar regelzucht en overnormering tot stagnatie en groot welvaartsverlies. Het is een opgave om de juiste koers te varen tussen Scylla en Charybdis. Zowel ongebreidelde marktwerking als gereguleerde allocatie is onverkieslijk. Politiek vertaald betekent dit dat liberalen noch kiezen voor het ‘norm-

[p. 48]

loze’ Amerikaanse casinokapitalisme, noch voor het overgereguleerde Rijnland-model. Met het begrip ‘Rijnland’, dat de voormalige voorzitter van het Franse Planbureau Michel Albert heeft geïntroduceerd, wordt een verzameling landen aangeduid die te karakteriseren zijn als sterk op risicobeperking gerichte verzorgingsstaten. We komen zo tot de conclusie dat chaotische dynamiek en verstikkende stabiliteit de oevers zijn waarop een uit de koers geslagen ontwikkeling kan stranden. Er bestaat een vaargeul met beperkte breedte.

Wat hier is gezegd over optimale, dus begrensde, marktwerking geldt mutatis mutandis ook voor andere sferen van menselijke activiteit. Ook daar geldt dat zowel dynamiek als stabiliteit voorwaarde voor duurzame ontwikkelingen is. Ik kom nu te spreken over de cultuurpolitiek. Met cultuurpolitiek wordt hier bedoeld de politiek ten opzichte van de ontwikkeling van waarden en normen in de samenleving.

Liberalen propageren in de sfeer van de cultuurpolitiek in beginsel non-interventie door de wetgever. De normen en waarden die onze cultuur kenmerken, horen in eerste instantie het resultaat van interacties tussen individuen in de samenleving te zijn. Normen ontstaan ten gevolge van groepsprocessen. Deze normen beperken ook hier de transactie- en informatiekosten waarmee de interacties tussen (groepen van) individuen gepaard gaan. Evenals op de markt genereert ook hier een spontaan proces de regels die moeten zorgen voor voldoende stabiliteit. Het gaat daarbij om een proces van zeer lange duur. Het is de geschiedenis van de mens die ons de bakens verschaft welke een ordelijk verkeer tussen mensen mogelijk maken. Zonder die regels of normen zou de ontwikkeling zich kenmerken door onzekerheid en chaos. Opvoeding, sociale controle en voorlichting dienen om het besef van het belang van de regels te versterken. Hier ligt een rol voor zowel het maatschappelijk middenveld als de overheid. Ik kom hierop terug.

Zoals gezegd dienen de hier bedoelde normen en regels de stabiliteit van de ontwikkeling. Stabiliteit is een noodzakelijke, maar geen voldoende voorwaarde voor een duurzame ontwikkeling. Naast stabiliteit moet er sprake zijn van dynamiek. Ook hier geldt dat te veel stabiliteit leidt tot stagnatie. Onze cultuur moet zich kunnen aanpassen aan veranderende omstandighe-

[p. 49]

den. Terwijl de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog mank ging aan te veel stabiliteit, kenden de decennia na de culturele revolutie van 1968 een dynamiek met een soms chaotisch karakter, althans voor zover het gaat om veranderingen in waarden en normen. ‘Anything goes, do your own thing’, ‘het moet kunnen’: met deze woorden kan men de cultuur van de jaren zeventig en tachtig kenschetsen. Ook onder deze omstandigheden kan er geen sprake zijn van een duurzame ontwikkeling in voorspoed.

Het is om die reden dat ik ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de Teldersstichting in 1994 heb gepleit voor een combinatie van economische progressiviteit en een zeker cultureel conservatisme. Economische progressiviteit, omdat de Nederlandse economie te weinig flexibel is en we aan dynamiek kunnen winnen door overbodige en knellende regels af te schaffen. Cultureel conservatisme, omdat op cultureel vlak de instabiliteit een groter gevaar dan starheid vormt. Waar het om gaat, zo heb ik toen gezegd, is die normen en waarden propageren die essentieel zijn voor het voortbestaan van een open samenleving.

De Leidse filosoof Andreas Kinneging heeft zich in een artikel in Trouw op 30 maart 1996 verenigd met de opvatting van de zogenaamde communitaristen of gemeenschapsdenkers, dat een herstel van solidariteit en gemeenschapszin essentieel is om het toenemende verlies van cohesie en stabiliteit in de samenleving tegen te gaan. Maar deze communitaristen veronachtzamen, aldus Kinneging, het belang van de individuele deugden. Naast de sociale deugden, die primair zijn gericht op de anderen, zijn er de individuele deugden, die zijn gericht op het eigen leven. Het gaat daarbij om onder meer moed, ijver, spaarzaamheid, netheid en gematigdheid. ‘Een goede samenleving’ is niet mogelijk zonder deze individuele deugden. Dit individualistische uitgangspunt in het betoog van Kinneging verdient uit liberaal oogpunt alle lof en het is van groot belang dat liberalen deze deugden propageren. Herstel van de individuele deugden als onderdeel van cultuurpolitiek heeft een duidelijk positieve invloed op de dynamiek in de economische sfeer, aldus Kinneging. Deze dynamiek verstevigt op haar beurt het draagvlak voor de solidariteit als sociale deugd. Een beperkt cultureel conservatisme te zamen met de hiervoor genoemde economische progressiviteit leveren dus een bijdrage tot een duurzame en

[p. 50]

voorspoedige economische ontwikkeling.

Tijdens de partijraad van de vvd in juni 1996 werden er bedenkingen geuit bij de stelling dat liberalen moeten moraliseren, om te voorkomen dat individuen ontsporen en daarmee hun daadwerkelijke vrijheid verliezen. Indien het begrip ‘moraliseren’ met een benepen zedenprekerij wordt vereenzelvigd, kan ik me met deze kritiek verenigen. Liberalen bepleiten inderdaad in beginsel een neutrale opstelling ten opzichte van de individuele keuzen op zedelijk terrein. In beginsel moet de vrijheid bestaan zelf vorm te geven aan het leven. Maar bij deze keuzevrijheid plaatsen liberalen wel randvoorwaarden. Vrijheid bestaat onder voorwaarde van de verantwoordelijkheid van het individu voor anderen. Vrijheid bestaat ook onder voorwaarde dat het individu in beginsel zelf verantwoordelijk is voor de gevolgen van zijn eigen gedrag.

Naar mijn opvatting is het daarom geenszins taboe een liberale cultuur, waarin sociale en individuele deugden zijn verinnerlijkt, te stimuleren. Men ontstijgt dan terecht de minimale moraal, die vaak in verband met het liberale gedachtegoed wordt gebracht. De geestelijke vader van onze liberale traditie, Adam Smith, onderstreepte in zijn studie The Theory of Moral Sentiments de belangrijke rol die is weggelegd voor de deugden, die hij als smeerolie van de samenleving beschouwde. Adam Smith behoorde niet voor niets tot de school der Schotse moralisten.

Terecht zijn de opvattingen van de gemeenschapsdenkers bekritiseerd in een geschrift van de Teldersstichting uit 1995, met als titel Tussen vrijblijvendheid en paternalisme. De individualisering in de zin van de emancipatie van het individu heeft mensen minder afhankelijk van hun directe sociale omgeving gemaakt. Daarnaast is de materiële vrijheid gegroeid om zelfstandig op allerlei terreinen keuzen te maken. De vrijheid om zich niet te hoeven conformeren aan ouderwetse en ondoelmatige rolpatronen betekent een grote winst voor het creatieve individu. Die vrijheid is nodig met het oog op de dynamiek in onze cultuur. De individualisering leverde, zo bezien, na de culturele verstarring van de jaren vijftig een bijdrage aan het herstel van het evenwicht tussen dynamiek en stabiliteit.

Dit alles neemt niet weg dat de individualisering, wanneer deze trend te ver doorschiet, ook schaduwzijden laat zien. Een

[p. 51]

minder grote afhankelijkheid kan ook ontaarden in het steeds losser worden van maatschappelijke verbanden. Dat kan een probleem worden, omdat groepen een belangrijke socialiserende invloed op het individu uitoefenen en cruciaal zijn voor maatschappelijke stabiliteit en integratie.

De betekenis van sociale verbanden, waaronder het gezin, de familie, de vereniging en de buurt, voor stabiliteit kan moeilijk worden overschat. Binnen het maatschappelijk middenveld worden waardevolle tradities en waarden van generatie op generatie overgedragen. Voorts nemen intermediaire structuren - ook wel civil society genoemd, van school tot vakbond tot politieke partij - de individuele mens in bescherming tegen de nimmer aflatende druk van de staat.

Niettegenstaande het belang dat liberalen hechten aan een sterk maatschappelijk middenveld, zijn we niet geneigd te pleiten voor kunstmatige bescherming van overheidswege van de particuliere organisaties in dit middenveld. Protectie ondermijnt de maatschappelijke dynamiek en verzwakt op den duur het middenveld. In beginsel moet het particulier initiatief op eigen benen staan. Daarmee wint het aan kracht. Met deze opvattingen nemen liberalen afstand van de stelling die christendemocraten verdedigen als het gaat om het maatschappelijk middenveld. Voorts verzetten liberalen zich tegen een ‘verstatelijking’ van het maatschappelijk middenveld, in die zin dat particuliere verbanden zonder democratische controle staatstaken vervullen en publieke, verordenende bevoegdheden krijgen. Er behoort nu eenmaal een heldere taakverdeling en scheiding tussen de publieke sfeer en het particuliere domein te zijn.

Zoals gezegd zijn de structuren in de ruimte tussen individu en staat van grote betekenis voor de maatschappelijke stabiliteit. Dit neemt niet weg dat zulke verbanden ook knellend kunnen zijn. De structuren gaan dan ten koste van de dynamiek. Hiervoor heb ik bij de bespreking van de individualisering al melding gemaakt van de negatieve effecten van het groepsconformisme en de groepsdwang. Ook hier is het dus weer een kwestie van evenwicht. Evenwicht tussen stabiliteit door cohesie enerzijds en dynamiek door vrijheid anderzijds.

Het is van belang te beschikken over begrippen die morele kaders kunnen expliciteren en funderen. Op welke waarden be-

[p. 52]

rusten onze normen en waar komen die waarden vandaan? Wellicht heeft de Amsterdamse filosoof Paul Cliteur gelijk als hij stelt dat we zeer goed terecht kunnen bij de liberale traditie zelf. De beginselen die we aan die traditie kunnen ontlenen, bieden een zelfstandige seculiere grondslag waarmee we uitstekend verder kunnen gaan.

Wanneer we van mening zijn dat de sociale en individuele deugden moeten worden herbevestigd, rijst de belangrijke vraag op welke schouders deze taak rust. In de eerste plaats zijn er natuurlijk de ouders met hun opvoedende taak. Normen, dat wil zeggen geschreven en ongeschreven gedragsregels, worden door kinderen terloops overgenomen van mensen met wie ze een affectieve band hebben, en dat zijn meestal de ouders. Maar ouders staan niet alleen. De school moet de opvoedende taak van de ouders ondersteunen. Ook op school gaat het weer om het vinden van een evenwicht tussen stabiliteit en dynamiek. Zekerheid en stabiliteit verschaft de school door een rustpunt voor de leerlingen te vormen. De school verschaft het kader voor burgerschapsvaardigheden. Anderzijds geeft de school de vaardigheden en het aanpassingsvermogen die de toekomstige volwassenen in staat stellen mede vorm te geven en zich aan te passen aan snelle veranderingen.

Ouders en scholen moeten dus goedkeuren en afkeuren. Datzelfde geldt voor de maatschappelijke verbanden tussen individu en staat. Hiermee zijn de belangrijkste instellingen aangewezen die moeten zorgen voor cohesie en stabiliteit. Maar hoe staat het in dit verband met de overheid?

De staat stelt voortdurend normen, die in wetten en andere regels beklonken liggen. Hiervoor heb ik gewezen op het feit dat vele wetten en regels die het gevolg zijn van de uitbouw van de verzorgingsstaat, de - vooral economische - dynamiek verstikken. Deregulering, dus minder normen, is hier gewenst. Daarnaast zijn er wetten en regels die nauwelijks door de overheid worden gehandhaafd. Voor een deel is dit het gevolg van permissiviteit of toegeeflijkheid. Bepaald gedrag wordt uit gemakzucht gedoogd. Voor een ander deel is het niet-handhaven het gevolg van te veel regels. Daardoor wordt het vaak onmogelijk de regels te handhaven en vermindert ook het respect ervoor. Er zou dus al veel gewonnen zijn indien de staat minder normen

[p. 53]

stelt en de normen die wel noodzakelijk zijn beter handhaaft. Daarnaast kan de overheid soms een bepaald gedrag aanmoedigen of ontmoedigen zonder het respectievelijk te gebieden of te verbieden. ‘Geniet, maar drink met mate.’ Bepaald gedrag, hoewel niet onwettig of strafbaar, is schadelijk voor het individu en/of de samenleving. Vaak wordt dit gedrag door toedoen van sociale verbanden ontmoedigd, maar die zijn niet altijd toereikend. Andere activiteiten die nuttig zijn voor individu en samenleving verdienen soms een extra aanmoediging door de overheid: ‘Kies exact.’

Het leidmotief van deze verhandeling betrof het vinden van het juiste evenwicht tussen stabiliteit en dynamiek. Stabiliteit door verantwoordelijkheid, dynamiek door vrijheid. Een liberale samenleving is niet een samenleving die geen ander doel heeft dan vrijheid. Bij een liberale samenleving gaat het ook om de verwerkelijking van andere waarden, zoals verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid, sociale rechtvaardigheid en de gelijkwaardigheid van alle mensen. Verwerkelijking van die andere waarden is enerzijds doel op zich, anderzijds een noodzakelijke voorwaarde voor een duurzame vrije samenleving.