Kortbondige spreuken wegens de ziektens

^(a)De honds-dolligheid.

1128. Daar is ook een andere ziekte, welke, om zyn dikmaals verzelde dolligheid, alhier kan gebracht werden, mits die, om 't uiterste gevaar moet behandeld werde.

1129. Men noemt die dolligheid, en om dat als meest van een hondebeet is, (a)hondsche dolligheid; zo van 't schrikkelyke toeval, vrees voor 't water, gezegd ^(b)waterschrik enz.

1130. Komt byna altyd van andere dieren, eerst dol, 't vergift ontfangen zynde, nochtans ook van zelfs in zommige scherpen leest men, en word aangemerkt gekomen te zyn.

1131. Doch allerley dieren, die byna met dit quaad behebt zyn, en anderen kunnen door zyn besmetting, en zelfs de Menschen beschadigen.

1132. Te weten honden, katten, Wolven, Vossen, peerden, Ezels, Muilen, Ossen, Zwynen, aapen, baanen, Menschen, eerst dol, hebben dit kwaad in andere voortgeplant.

1133. Nochtans is aan geen dier dit kwaad gewoonder, als aan een hond, Wolf, en Vos; en in deze werd 't byzonder uit inwendigen oorzaken, zonder voorgezien besmetting, geboren.

1134. Een zeer beet landschap; een Landstreek langzaam door groote hette verslensende, en weder schrikkelyk door een zeer felle koude; een hetsige Jaarge-

(a) Rabies Canina.

(b) Hydrophobia.

[p. 232]

ty, en droog langdurende; spyze uit verrot, stinkend wormachtig vleesch; missing van drank; wormen geboren in de nieren, darmen, herssens, riekmakende holligheden der neus zyn de voorgaande oorzaaken in deze dieren, dat 'er een dolligheid is gebooren.

1135. Byzonder zyn dat de tekenen van een ontfangen dolligheid, op welk steunt de behouding van die vuile besmetting; worden die geene droevig, eenzaam zich verbergende, stom voor zo ver 't blaffen, knorrende nochtans, een afkeer tegen alle spys en drank hebbende, in allen onbekende vergramt, en aanvallende. Haar heeren echter tot noch toe ook gedachtig en vrezende, ooren en start latende hangen, als slapende gaande: Tot dus verre is de eerste trap van kwaad 'er by: ende een beet dan ontfangen is wel gevaarlyk, maar niet 't ergst: daar na heygen, de tong uit te steken, veel schuim uit te geven, gapen, nu luy als half slapende, nu schielyk voortegaan, niet altyd volgens de rechte weg, daar op zelfs niet meer te kennen zyn Heer, neergeslagen oogen te hebben, traanachtig, stoffig, een tong te hebben van een lood coleur, schielyk te vermageren, te rasen, te woeden: dat is de twede trap van 't kwaad, welke zy verdragen nauwlyks dertig uuren, of zy sterven. De beet op deze tyd is byna ongeneeslyk; dog hoe 't dier heftiger woed, langer met dit kwaad bezet is geweest, nader aan zyn dood is, zo veel te dodelyker is de beet, scherper, ende toevallen zeer schielyk veroorzakende de heftigste, en daar en tegen.

1136. Doch nauwlyks is 'er zo een meenigvuldige besmetting van eenig fenyn, want door een beet zelfs de ligste, door de klederen toegebracht, alleen schavende, noch eenig bloed uitlopende; door de geest uit de mond in des mensche long toegevoerd; door aanraking van versch speekzel, of ook lang uitgedroogd, ontfangen in de lippen of tong: een zoen alleen gegeven aan een dolle hond; ontsteeking van al te veel aanraking van 't werktuig of wond, door welk lang van te vooren een dol dier gedood is geweest; door eeten van melk en Vleesch van een dol, dier; aanraking en veele behandeling van besmette zaken door voorgaande.

[p. 233]

1137. Weder is nauwlyks eenig venyn bekend, welk zo verwoed, en zo zeer de mensch verandert, een vergift, 't welke, waar 't zich begind te openbaren, zo heftig en fel woed, en nochtans gelyk zo zeer langduurig kan schuilen, eer dat 't zich vertoond; want ook andere aanftonds, andere, gelyk ze verhaalen na geheele twintig jaren van de beet verloopen, andere weder op alle tusschenmiddige tyd beginnen geprangd te worden door qualen aan deze dolligheid eigen: doch deze verscheldentheid hangd af van de hette des jaargety, van de verscheide graad des ziekte in 't bytende dier, (1135.) van de gematigheid des gebeeten Mensch, mits de galachtige daar toe lichter keeren, slymachtigen, en waterzuchtigen in 't tegendeel, van de verscheide spys, en aangewende medicynen.

1138. Een zeer gezond Mensch met deze besmetting (1136.) vergiftigd begind na een verscheide tyd (1137.) op deze order byna te zieken: de plaats, alwaar de ingedrukte smet van 't venyn eerst geweest is, heeft pyn: daar na verspreiden de pynen door andere, meest naastgelene plaatsen: vermoeidheid, zwaarmoedigheid, traagheid in al de spieren; ongeruste dromen, beroerde, schrikkelyke, met stuiptrekkingen, en opspringingen; een geduurige ongerustheid; zuchtingen; droefheid; liefde voor de eenzaamheid; en hier door byna begind deszelfs eerste ingang, door deze byna eindigd deszelfs eerste trap: 't bloed dan uit de aderen gelaten is in alle merkteken goed. Naderhand dan worden de eersten vermeerdert, en daar komt verders by een een groote benauwdheid ontrent de borstingewanden; de ademhaling moeyelyk, zuchtend; schrik; op 't gesigt van 't water, en allerley vochten, en zaaken, of doorschynend, of gelyk een spiegel wederom kaatzende, trillinge, beving; walging van spys; nochtans een doorzwelging van elks geheel stuk; aanraking van allerley vocht, meest door de lippen of tong, een ongeloofelyke angst, beving, stuiptrekkingen ysselyk, en byna dolligheid veroorzakende: braking van bruin galachtig Lymsap, of lookachtige gal; verhitting; koorts; ge-

[p. 234]

duurig waken; ^(a)onwillige roedestand; een zeer beroerde reeks van vreemde en ongewoone gedachten. Zo gaat 't kwaad voort, en hier pleeg men te stellen bepalingen van de twede trap. Maar na die worden gedurig alle de opgetelde verbittert, en is gewoon te volgen de uitsteeking van een scherpe tong; gaping van de mond; een heesche stem; groote dorst; verwoedheid tot poging om te drinken, aanschouwing en aantasting van de vochten; verzameling van speekzel in de mond; trachting om die te spugen op andere; een onwillige bitzigheid om al wat voorkomt te byten, noch echter te bedwingen van de wil; met een spugende opsperring knarst op de tanden; de pols en ademhaling beswyken; koudzweet; de heftigste dolligheid, terwyl ondertusschen, dat verwonderlyk is, een voorzichtig, andere van zelfs vreezende gemoed 'er by is; hier door byna binnen de vierde dag altyd van de eerste graat, een stuiptrekkende dood, met de grootste benauwdheid in 't ademen.

1139. Uit dit geheele verhaal (1129-1139.) blykt de kennis van dit kwaad; maar de voorkennisse werd 'er uitgelokt uit de beschouwing. (1135. 1137. 1138.) En gelyk met te denken overal de droevigste uitkomsten, en dit van de opkomst der Geneeskunst tot dus verre, beklagen byna de voornaamsten van de kunst, dat nauwlyks eenige zekere ^(b) verboeding van gebetenen gehouden werd, en dat tot noch toe geen Exempel van waterschrikkende gegeven werd, die genezen is, daar en is 'er geen een van zeker geloof! Doch meest te beklagen, dat na verlopen eeuwen, die te beschreyen zyn, een vruchteloos succes, van al dat geen tot noch toe in gebruik geweest is, niet zyn andere verscheide gene eswyzen van de ouden beproeft.

1140. De doorsnyding van de lyken heeft geleerd, dat meest de werktuigen van doorzwelging als meest ontstooken zyn; een galachtig lymsap verscheiden in de maagh; de galblaas vol met zwarte gal, 't hartezakje ^(c) droog; in de longen, byna opgehoopt al 't

(a) Priapismus.

(b) Prophylaxis.

(c) Pericardium.

[p. 235]

bloed, vol; 't hart vol met bloed, dikmaals byna verdroogd; de slagaderen vol; de aderen leeg; 't bloed zeer vochtig, en nauwlyks in de lugt t'zamengroeyende, terwyl uit de ader gelaaten, t'zamengeronnen was voor de derde dag; allen spieren, ingewanden, brein, achterbrein, rugmerg, drooger als gewoon.

1141. Alle genezing tot noch toe, zeer weinige uitgezondert, onzeker, zo verhoedende, als ^(a) genezende; welkers eerste oorzaak, de ydele pocching van veele byzonderheden, en de nalatigheid van de uitgedagte geneeswys uit 't verhaal van 't kwaad.

1142. Derhalven zo veel uit al dit verhaal, deszelfs vergelyking met andere ziektens, en gelukkiger uitkomst van weinig gevallen, is 't geoorloft te besluiten, dat voor eerst die schynt te bestaan in de aandoening der zenuwen, naast te brengen tot de stuiptrekking, welke dat de ingewanden, en de vaten dezer bemachtigen; daarna dat dit gebrek werd geboren hier door aan 't bloed, en vochten, dat als 't naaste aan een heetvurige ontsteeking komt; dog dat de zit plaats van 't kwaad ontrent de maag en naastgelene hangd.

1143. De verhoedende genezing in een gebetene vereischt, dat

1.

Aanstonds van de ontfangen besmetting de gantsche plaats aangedaan, te gelyk met de naastgelegene dieper doorboord met Scarificatien, veel bloed uitloost: dat gezet werden grote koppen sterk trekkende; of dat 't genoegzaam met een gloeyende yzer ingebrand werd; daarna dat 't gebracht werd tot een verettering gedurig met opleggen van die dingen, welke met een gedurige knaging uitzweren; ondertusschen in die gantsche tyd, van 't begin tot 't einde, altyd gestooft werd met peekel uit Zeezout en eek, nooit daar mede op te houden, ja dat 't volherd werd wel tot aan de zesde maand.

2.

Met de klederen en al 't overige, welk 't venyn heeft konnen aanraken, of aanblazen, voorzichtig weg te werpen, te myden.

(a) Therapeutica.

[p. 236]

3.	Aanstonds na de besmetting, met een groot toestel, een vrees aangejaagd, dikmaals met te dreigen, eindelyk met die van boven neder in Zee, of rivier te werpen, lange tyd onderste boven te houden, weder in te dompelen, dat eenige reizen te herhalen, geheel met die zelve omstandigheden: want dat die genezen, en niet 't zoute water, met de geest te ontroeren, heeft geleerd de dodelyke uitgang van een schipbreukig Mensch, die na de beet veel uuren zwemmende, dikmaals door de golven onder gedoken, nochtans daar na schrikagtig voor 't water gebleven is; daar na dat men laat sterk en dikmaals purgeren, door de Rhabarber, ^(a), Agaricum, of Lorkenzwamme ^(b), sap van de Vlierwortel^(c).
4.	Dat die alle morgen nugteren een weinig zweet door te nemen speceryachtige azyn, zeezout, warm water.
5.	Dagelyks voeten en handen met badwater stoven, 't hoofd wasschen, mond, keel spoelen, dikmaals zwemmen.
6.	Koud bier dikmaals drinke, en dikmaals overgeven, dan ook zuurachtige dranken: de spys zy vochtig, licht, verslappende, met zo een grote menigte genomen, dat 't weder overgegeven werd: met zich te wagten van al te kruidige wyn, verhettende, als ook van al te sterke beweging van 't Lichaam, of de geest.

1144. Doch de genezing van de nu tegenwoordige ziekte schynt, dat men beproeven moet, meest in de eerste graad, en in 't begin van de twede (1138.) byzonder, nadien anders 't verzuim gestraft werd met de dodelykste uitgang. 't Waarschynelykste blykt, en door weinig voorbeelden bevestigd, dat de volgende moeten geschieden:

1.	Men moet aanstonds na de eerste tekenen van 't invallende kwaad (1138.) de ziekte behandelen, als een zeer heftige ontstokene, (890.) met te laten uit een

(a) Rheum.

(b) Agaricum.

(c) Sambucus.

[p. 237]

weide wond van een groot vat tot bezwyking toe, daar op klisteren uit salpeter water, of matiglyk zout, met een weinigje azyn, daar in te werpen: dit moet men vrymoedig herhalen, ook meer, als in andere ziekte de voorzichtigheid zoude toestaan; ondertusschen dit gedaan, de oogen ver blind in een koude vyver moet men die neerlaten, of met werping van koud water zo lang bevochtigen, tot dat hy nauwlyks meer voor 't water vreest; dan aanstonds laat hy gedwongen werden veel water te drinken; en over dag zo geplaagd, s'avonds de slaap bezorgd werden: zeer gering zy de spys, altyd bevochtigende.

1145.

2.

Maar gelyk deze geneeswys steunt op alle aard van de ziekte, alle regel van de kunst, zo schynt niet meerder doodelyk, als de zieken te doden met zeer scherpe verhettende, uitdrogende, verbitterende 't zenuwachtig geslagt, geneesmiddelen, hier met vergiften, nu uitgedroogd door zyn quaad; en weder niets is 'er wreder, als weggeworpen alle voorzorg, aanstonds die te verzuimen, of te stikken.

1146. Nochtans moet men niet wanhopen om die voorbeelden nu in andere venynen bestaande, van te vinden een byzonder tegengift van dit byzondere venyn.

1147. Doch tot noch toe is 'er van geen eenig bevonden, dat de toets van waarheid kan uitstaan, aan welk de behoudenis van een zeer gevaar loopend mensch, zou kunnen vertrouwd werden, mits'er geen een bekend is, welkers ondervindingen zeker zyn: want of zyn haar oorspronk schuldig aan een beschouwing, of 't is vertrouwt aan uit geschrevene uit een ander: noch van AE schrio by Galenus en Onbasius zyn geheim van de verbrande kankers, noch de wydberoemde Opiaten van Scribonius Largus tegen de dolligheid der Siculensen; noch van Peregrinus zyn raad wegens 't vel van de Hyéne, nog van Aëtius, Rufus, Posidonius as van kreeften met de Theriakel; noch 't geoeffende geneesmiddel door Palmerius; ofte veel geprezene door Majern, Grew, ende Jagers, staal met Mithridaat, noch van de ^(a)Rozehonds wortel in hei-

(a) Cynorrhodos.

[p. 238]

lige droomen geopenbaart, of door anderen tot de hemel verhoogde assige aardachtige Lichen, pimpinel, verbrande Lever van een dolle hond en diergelyke; uitgezondert zynde.