Kortbondige spreuken wegens de ziektens

De ontsteeking der inwanden.

959. De darmen, meest de dunne, en zeer dikmaals worden in haar vliesen met een scherpe ontsteking als de maag, aangetast, van gemeene oorzaaken van ontsteeking, alhier afgeleid; of van een scherpe stof van drank, spys, concerf, medicyn, venyn, genoomen, alhier afgeleid, wederhouden in de^(a) klapvliezen, bangende; dan ook van scherpe, verrot, stinkende etterige stof, bloedwaterig, heet vuurig, gal- zwart galachtig, uit de maagspyp, maag, Lever, mild, buik klierbedde, net, alhier aandryvende, bangende, knagende; ten laasten van een voorgaande stuiptrekking, voortbrengende winden, de beweging ophoudende, en aldus de onntsteking makende.

960 Gebooren in deze plaatsen, trekt de darmen t'zamen, sluit de holligheid; de doorgang van 't aangedreven belet, de pyp in de verstopte plaats hoger, en zelfs de maag geweldig opblaast, uitstrekt, scheurt, ontsteekt; hier uit komt voort de scherpste, brandende, vaste pyn, en strekt zich uit door de gantsch ontstooken plaats; brengt voort geweldige stuiptrekkingen, alwaar door aangedrevene getergd word, in 't middelrift en onderbuiks spieren; de afgang sluit; braking verwekt van ingenoomene, en aangedrevene, radder en langzamer na de aanneming, zo als boven of dieper gehangen heeft, pynende buikgeswel, met beslooten rommelingen zeer scherp; lang-euvel;^(b) darmkring;^(c) versweering, heetvuur; knoestgeswel; de kanker; zeer scherpe koorts; zeer groote zwakheid uit de scherpste pyn; een zeer schielyke dood, brengt die voort.

(a) Plicae valvulosae.

(b) Ileum, Iliaca passio, Chordaspus.

(c) Volvulus.

[p. 191]

961. Zo lang in de trap van ontsteeking 't bestaat, werd 't door onvoorzichtige genoemd darmpyn, aan koude, blaazing, wind met een gevaarlyk gevolg, toegeschreven, met warmen en windbrekende behandeld, met de doodelykste uitkomst.

962. Maar men kend licht voor een waare ontsteeking, uit een geduurige scherpe koorts daar mede verzeld, zwaare dorst, groote hette, harde pols, vuurige pyn, brandend water, schielyke zwakheid.

963. Indien 't bemachtigd ^(a)de kromming de van kronkeldarm (952.) maakt de pyn, die men noemt 't Colik; indien 't laaste van de rechte darm aantast, dan pleeg 't gehouden te worden voor blinde aambyen; werd ontbonden door een zachte galachtige bloedige loop.

964. Te gelyk kend men tegenwoordig door tekenen (959. 960.) in die staat aanstonds, met de grooste moeite moet men de genezing beproeven, welke men verkrygd.

1.	Door een ruime aderlating, en die herhaald, als in de pleuris (890.)
2.	Geduurig gebruik van zachte afzettende, verdunnende, tegenvuurige klisteren, dikmaals herhaald op de derde, vierde, en verdere reys, op eene dag.
3.	Geduurig warme drank van die, voorzichtig daar by gedaan wat opiaat, en die welke aan een bevonden byzondere oorzaak (959) tegenstrydig zyn.
4.	Stovingen uit diergelyke op de gantsche onderbuik gelegd, meest opgelegd uit jonger, levendige, sterke, gesonden dieren. En
5.	Ondertusschen voorzichtig zich te wagten van alle scherpe, de indrang vermeerderende, verwarmende, drank, spys, medicyn, beweging, hertstocht.
6.	Zo lang te volharden in 't gebruik dezer, tot dat al 't kwaad gestilt is, en niet in drie dagen zal wedergekomen zyn.

965. Indien dit kwaad voorafgegaan (959, 960); nog

(a) Colon.

[p. 192]

't genezen is door behoorelyke geneesmiddelen; en boven de derde dag met heftigheid volherdende, in plaats van pyn, vuurigheid, van eentrekking, volgd een bevingh overal door 't geheele Lichaam zonder oorzaak, een verstompte pyn met zwaarigheid in die plaats, zal een teken zyn, dat 'er een versweering komt, waar van binnen veertien dagen, die gebroken, zal uitvloeijen etter, dat indien die uitvloeid in de holligheden van de onderbuik maakt veel diergelyke (939.) qualen; maar indien die uitvloeid in de holligheden der darmen, zo maakt ze een etterige, groote, kleine, lange, korte roodeloop, na dat die natuur van de sweer aldaar gemaakt zal geven; daar door dikmaals geheele vliesen van de darmen uiteeten, en dikmaals een teering zoude werden.

966. Te gelyk dit (965.) zo men kent 'er tegenwoordig te zyn, dan verbied men aanstonds alle voedzel, waar van veel drek, die hard, dik, scherp is, geboren werd; de zieke voed men alleen met zoppen daarin gekookt zacht afvagende wortels; balsamiken, nedervegende, veel te drinken, en als klysteren te gebruiken; of met een ruime meenigte fonteyn geneeswaters te drinken; hier in voorttegaan tot de volkome gesondheid.

967. Maar indien de ziekte heeft gehad zeer geweldige oorzaaken (959.) en voortgebracht de schrikkelykste toevallen (960) zo zoude die ligt in die plaats (959, 963.) hebben konnen voortbrengen 't heete vuur (388.) dat daar na zeer ellendiglyk is dodelyk.

968. Welk toekomende uit dezelve aangemerkte voor afgegaan wy lichtelyk voorzien (967.), indien te gelyk geen tekens van een zachte ontbinding (963.) of genezing (964.) zich hebben geopenbaart.

969. De voorgegane tekenen leeren, dat 'er die komen, dan door een schielyke en zonder oorzaak, de ophouding van de scherpste pyn, blyvende een zwakke pols, tusschenpoosende, met koud zweet, stinkende, asachtige, bloedwaterige, blauwe, zwarte rode loop zonder gevoelen van de drek zyn neerschieting, vaar van kort een sagte dood.

970. Dit quaad, zo ver gevordert, neemt selden aan

[p. 193]

genezing; eerst 't bezorgen; voor 't overige alleen de geneesmanier doet nut (966.)

971. Doch indien de oorzaaken (392.) hier een knoestgeswel hebben voortgebracht, zo word een geheel ander denkbeeld van 't quaad geboren, welke klaar zyn door tekenen.

972. Derhalven, indien in de gezegde darmen (959, 963.) een ontsteeking met gesteldheden (392.) langduurende, noch in de grooste verwoedheid opklimmende (960.) noch door ontbinding (963.), noch medicynen (964.) noch verettering (965.) gelost, daar na nagelaten heeft in die aangedane plaats ongevoeligheid, zwaarheid, standhoudende van een trekking, zo is te denken, dat 'er een knoestgeswel geboren werd.

973. Welke indien zyn natuur (392.) volgende, en zyn uitwerkingen (486.) voortbrengende in die plaats (959, 963.) brengd veele, zware, hardnekkige qualen voort, hoedanig vooreerst: ongevoeligheid, zwaarte, aanwas; geduurig vermeerdert; hier door een verenging van de darmagtige holligheid; stilstand aldaar van drek en chyl; werking dezer tegen de weerstaande plaats, meest verrot; om de vertoeving, de stof; hier door een toesluiting van 't gedarmte, een indraying; een wederophouding van 't ingenomen; lankeuvel, darmkring; of van 't scherp tergende een drooger roode loop; stuiptrekking; nok; braking; geduurige pyn; koorts; magerheid; onvoedzaamheid; de dood.

974. De Medicynen vermogen weinig; hoedanig ze ook zyn; de levenswys zy (966.) zo word 't dragende gehoude lang, zonder groot kwaad.

975. Maar indien dat knoestgeswel in die plaats begrepen door oorzaken (492, 495.) door tekenen (497. 498.) werd 't gekend, maar dan is 't een zeer ellendige staat van zaaken, word geoordeeld ongeneeslyk: welk kan verstaan werden uit (498.) vergeleken met de natuur, werking, zenuwachtig geweefsel van 't gedarmte: maar meest een zeer scherpe, doorgaande, wederstrevige, overal, roode bloedloop, alles door welk 't loopt, verbrandende, uitknagende, verteerende, met de scherpste stuiptrekkingen, groter pynen

[p. 194]

als eenigzins verdragelyk is, en die vast en geduurig zyn, tot dat eindelyk de dood de eenige vertroosting voor deze ellende zy.

976. Indien te gelyk de tegenwoordigheid van een knoestgeswel gekend werd (972.) word behandeld op de wys (974.) dit quaad (975.) werd veel gewagt. Doch indien, om dat te overwinnen scherpen (490. N. 3. 495, 502.) onvoorzichtig opgelegd, meest door sterk zuiverende, dan komt aldaar de kanker, en woed; maar dan drank uit wey alleen van versche melk; voedsel uit meelagtige, en alleen vleesagtige soppen met doorens van een ey; te zetten de alderzachtste klysteren alleen uit een afkooksel van Lynsaad, bladeren van nagtschade^(a) of hoofden van witte slaapbollen, medicynen die 't meest verzoeten, pynstillende, zachtjes de opiaten, niet ligt die overgaande tot scherpe, moet men geven.

977. Hier uit blykt eindelyk, waarom aan de geoeffende zo dikmaals voorkomen pynen van de maagpyp, mond des maags, Lever, mild, buikklierbedde, ^(b)de omgewonde darm,^(c) de kronkeldarm, zo hevig, vast, herdnekkig, ondragelyk, onverwinnelyk. Dat in alle ware lank-euvel de ware natuurlyke oorzaak zy, belettende geheel de doorgang van 't beslootene door 't gedarmte, welk hoedanig die geweest is, of te weten zelfs in 't maaksel van 't gedarmte qualyk aangedaan, of in de zekere stof de holligheid bemachtigende, welk veelvuldig al begrepen is geworden? Mede hoe menigvuldig, en wonderlyk op allerley wyze de roode loop is? Hoe quaad in dusdanige qualen beschuldigd werd een zekere uitterende byzondere scherpigheid van vogten te hebben, en tegen die vercierde beschadigde Medicynen? Wat een voorzichtigheid een Geneeskundige nodig heeft, als hy geven zal een purgeermiddel in een 'grote pyn van die delen? Welke die zy na deze volgende in eenige, een ongeneeslyke ^(d)overmatige

(a) Solanum.

(b) Ileon intestinum.

(c) Intestinum Colon.

(d) Hypercatharsis.

[p. 195]

buikzuivering? Hoe verscheiden de geneesmiddelen, en de geneeswyze vereischt werden om roode loop te genezen? Hoe ydel, bedriegelyk en schadelyk zy tot deze aan te manen een, hoedanig 't zy een eigen medicyn? of een algemeene geneeswys? En oneindige diergelyke.