Kortbondige spreuken wegens de ziektens

Ziektens zeer eenvoudig t'zamen gesteld uyt verstopping, en wonde.

Verstopping.

107. DE verstopping is een buisagtige toesluyting, wegnemende de doortogt voor't vogt, met 't levendige, gezonde, of ziekagtige door 't zelve over te werpen, voortkomende uit al te groote stoffe, die 'er door moet gaan boven de bevatting van 't vat, daar 't moet doorgezonden worden.

108. Welk voortkomt uit de engte van't vat, door de groote van de stof, die vloeybaar zoude zyn, of beide t'zaamenloopende.

109. De engte van 't vat geschied door de t'zaamendrukking van buiten, eygene t'zaamentrekking, of vermeerdering van dikte zelfs in de vliezen der buizen.

110. De stof van ^(a)vleesklontjes word vermeerdert door de lymigheid van 't vogt, of afwyking van zyn plaats.

111. Uyt beide van de t'zaamenloop der beyde oorzaaken (109, 110).

(a) Moleculae.

[p. 22]

112. De vaten worden uiterlyk gedrukt.

1.	Van een naastgelegen bloedryk, ontsteeken, etteragtig^(a) knoestig, kankerig,^(b) slymig, opgeblazen,^(c) breukadelyk, pokagtig,^(d) kalkbuilig, snottig, steenagtig, eeltagtig geswel.
2.	Van gebrooken, verstuikten, verdrayden, afgetrokken harde deelen, drukkende de buigzaame vaten.
3.	Van alle oorzaak, die de vaten te veel trekt en verlangd 't zy door 't geswel, 't zy drukking van dat deel, uit zyn behoorelyk plaats gezet, 't zy door een uiterlyk trekkend geweld.
4.	Van de uiterlyke drukkende deelen, tot welk behooren ingeslooten kleederen, windzels, zwaarte, drukkende 't lichaam ten ruste aan de eene zyde, banden &c. bewegingen, aanvryvingen, omvatting van een deel tot andere Lichamen.

113. De t'zaamentrekking van 't vat eygentlyk vermeerdert, voornaamentlyk van de ronde veezelen, als ook van de langen, weerd de holligheid, en komt voort:

1.	Van alle oorzaak vermeerderende de uitzettende kragt des vezels, buis en ingewand. (31, 36, 40, 50, 51.)
2.	Van een geswel der mindere vaten, door welkers t'zamenvoeging ook de zyden van de grootere hol werden, te veel vervuld zynde.
3.	Van een verminderde oorzaak de vaten uytstrekkende, 't zy dat 't een verydeling, 't zy 't een vertraging geweest is; waar van daan de doorgesnedene buizen in 't kort haar eygen vogten weeren.

114. De dikte werd vermeerdert selfs in 't vlies van 't vat.

1.	Komende van alle geswel (112. N. 1.) in die vaten, welke vereenigd en t'zaamengevoegd een vlies uitmaaken.

(a) Scirrhosus

(b) Oedematosus

(c) Aneurismaticus

(d) Tophosus

[p. 23]

2.	Van eeltagtigen, kraakbeenigen, vliezigen, beenagtigen (51).

115. De stof der vloeyende deelen werd vermeerdert, dat hy ondoorgankelyk word, of.

1.	Van de verandering van de rondagtige gedaante in een ander van grooter oppervlakte loopende in de opening van een vat.
2.	Van meerder deelen vereenigd, die eerst gescheiden waaren, in een hoopje.

116. De gedaante word inzonderheid verandert, ophoudende een gelykmatige, en overal te gelyk, en gelykelyk, door een drukkende perssing van 't vleeschgewasje, verzameld nu uit zyn eyge zyde, dat is, de beweging verflauwende, of door een verwydert vat, of verminderde overvloed van vocht.

117. De vleesklonterjes worden tot een vereenigd, door rust, koude, vorst, uitdrooginge, warmte, beweging, die sterk in 't rond loopt, en een vat, geweldig toedrukkende, t'zamengeronnen suur, wrang, geestagtig, verteerende, lymagtigheid, olieagtigheid.

118. Door de afdwaling van de plaats, die vloeybaar is, worden de deelen ondoorgankelyk, indien in een uitgebreiden mond tot de grond van een ronde buys een lichaamtje niet kunnende 't eynde veel te enger te boven dryven. De bloedrykheid, de beweging vermeerdert, verdunning van 't vocht, verbreiding van 't vat, veroorzaaken voor alles deze verwydering; voornamentlyk deze voorgegaan zynde, zo volgen aanstonds tegenstrydigen van dezen.

119. Uyt welk blykt de oorzaaken, en de natuur van allerley verstopping.

120. Welk gebooren in een levendig lichaam belet de doortogt van de stoffe, die door moet vloeyen; de overigen tegenstootende houd 't tegen; derzelver werking trekt 't uyt; de vluggeren dryft 't uyt; de dikkeren vereenigt 't tot een; 't vat breyd 't uyt, verwydert, verdunt, ontbint 't; 't vloeybaare stilstaande verdikt 't; 't werk om de geheele vloed te doen

[p. 24]

voorkomen neemt 't weg; de vaten, die daarmede bevogtigd moeten werden, maakt die ydel, verdroogd; de omtrek der vaten om de vogtigheden door te zenden vermindert hy; de overvloed van 't vogtige, en de snelheid door de vrye vaten vermeerdert hy; en derhalven alle qualen brengd hy voort, die daar van konnen afhangen.

121. Waarom na de verscheidentheit van 't verstopte vat en verstoppende stoffe, zo openbaaren zich de uitwerksels door veranderlyke verschynselen.

122. In de Bloeddragende vaten, en wel de Slagaderlyke, word de ontsteeking van de eerste soort, in de ^(a) wateragtige Slagaderlyke, die verwyd zyn, word de ontsteeking van de tweede soort; in de grootere watervaten ^(b) een slymgeswel; in de mindere pynen sonder eenig uiterlyk geswel; in vetvoerende, been- mergzenuw - galagtige is die anders.

123. Maar die de sitplaats, natuur, stoffe, oorzaaken, uitwerksels van de verstoppingen, tot dus verre (107 tot 123) verhandeld, kend; die sullen de tekenen, door welk de toekomende en tegenwoordige verstopping, als ook derzelver gewrogten, werden gekend, niet onbekend zyn.

124. Ende verscheidentheid van die gekend, zo zal 't niet moeyelyk zyn, aan elk zyn eygen genezing over te geven.

125. Want die van een uiterlyk t'zaamenpersing komt, geeft te kennen de wegneeming van de drukkende oorzaak, welk, alwaar mogelyk, die te neemen is uit deze volgende beschryving.

126. Maar die, welk van de vermeerderde t'zaamentrekking der verzelen spruit, word gekend door teekenen, door welk de al te sterke t'zaamentrekking van de vesel gekend word; (34. 36. 40. 50. 53.) alzo ook deze, alwaar deze t'zaamentrekking van de twede oorzaak (113. N. 2.) door klaare teekenen van zyn oorzaak; als ook de andere, welk wy aan de voorgaande verydeling hebben toegeschreven.

(a) Lymphaticis.

(b) Oedema.

[p. 25]

127. Deze verstopping word geneezen (113. 126.)

1.	Door Geneesmiddelen, die de al te sterke t'zaamentrekking des vesels, vats, ingewands verbeteren. (35. 36. 38. 54, 55.)
2.	Voornamentlyk indien op de aangedaane plaatze zelfs der zelver kragt kon toegepast worden, 't welk de door-aasseming, stovingen, baden, en smeringen, voornamentlyk uitwerken.
3.	Door hulpmiddelen, welk de vaatjes, de vliezen t'zaamenstellende, te veel gevuld, ontvullen. Tot welk in zyn soort de ontlastende, maar voornamentlyk op de vaatjes toegepast, behoren, welk zyn de zacht afdryvende, zuiverende, ontbindende, verdunnende, afdroogende, leegmakende.
4.	Door die, welk de gemaakte eeltheid ontbinden.

128. Maar die soort van verstopping, welk van deze oorzaak, zelden, indien ooyt, kan genezen werden. Verzachtende en afdryvende zyn de voornaamste, waar van daan openbaar word de onmybaare noodzakelykheid, en de groote zwarigheid om een lang leven te bereiden door geneesmiddelen.

129. Die ombekwaamheid van 't vloeybaare om door te gaan de vaten, welk van een ronde gedaante, die verlooren is, afhangd, word gekend, doorzien zynde haar oorzaaken (116) mits de meeste voelbaar zyn.

130. Maar door geneesmiddelen werd die genezen, door welk die gedaante word wedergegeven. Hoedanig zyn, welk de beweging vermeerderen, door de vaten en ingewanden. Als de prikkelende en alle die versterken; en mede een radder dierelyke beweging.

131. De t'zamengeronne dikker stof, als hy voorkomt van verscheiden en onderscheiden oorzaaken (117), ook na 't voorkomt, verscheiden geneesmiddelen, verscheide wys van geneesing, vereischt; welke onderscheidentheid eindelyk in verscheiden ziektens onderzocht, zal zelfs de hulpmiddelen, ende wyze van te gebruiken, geven.

132. Maar een t'zamengeronne stof word in 't gemeen weggenomen.

1.	Door een wederzydsche beweging van 't vat.
2.	Zuivering.

[p. 26]

3.	Verdunnende aangebragte vogt, doormengd, bewogen zynde.
4.	Uitgetrokken zynde de t'zamenstremmende oorzaak.

133. Die de Wederzydsche beweging aan 't vat brengen, zyn.

1.	Die de uitspannende oorzaken matigen, als een aderlating.
2.	Die de vaten versterken (28, 29. 45 47. 49.)
3.	Een vryving en spieragtige beweging.
4.	Prikkelenden.

135. Verdunnen.

1.	Water, zout van de Zee, Peerlen, Ammoniak, Salpeter.
2.	Seepen uit zuiver zout en olie, die natuurlyk t'zaamengestelden, vloeybaaren, vluggen, vasten, galagtigen zyn.
3.	Bereide quikmiddelen, dewelke zelfs doorgevoerd werden tot behoorelyk plaatzen door afleidende, natrekkende, en voordryvende.

136. De t'zaamenronnende oorzaak werd weggenomen door een toetrekking van iets anders, dat sterker trekt. Zo werden zuure in zouten, olieagtige in zuivere zouten getrokken, welke door scheikundige ondervindende proeven inzonderheid bevonden werden.

137. Maar als 't vogtige in verkeerde plaatzen gedreven, werd niet doordringbaar, hier door maakt 't verstoppingen, veele quaadaardige ziektens werden voortgebragt, waarom 't verdiend met aandagt overwogen te werden.

138. Wy weeten dit te geschieden, indien wy verstaan, dat

1.	Deszelfs oorzaaken (118) welke meest zyn aan te merken, zyn voorgegaan.
2.	Deze daarna door tegenstrydige zyn agtervolgd.
3.	Alwaar wy klaarlyk deszelfs uitwerkzels zien.

139. Ligt is ook te voorzien, wat uit dit gestelde quaad voortkomt door die dingen, welk uitgelegd zyn. (120-123.)

140. De genezing geschied.

[p. 27]

1.	Door 't ongebondene weder te dryven door een te rug gaande beweging in de groote vaten.
2.	Met dat te ontbinden.
3.	De vaten uit te breiden.
4.	Door 't te veretteren.

141. 'T ongebondene word te rug gevoert.

1.	Door ontleedigende vogt, die 't ongebondene dringd, met een groote en schielyke drift, waar uit door tegenstand van 't zamengetrokken vat te rug gedreven word.
2.	Vryving van de uiterste vaten tot de grond.

142. Het ongebondene werd ontbonden door geneesmiddelen (133-137) van te voren gesteld.

143. De vaten werden uitgebreid door geneesmiddelen voorgesteld (35 36. 54.)

144 Van de verettering zal gezeid werden in de Historie van de ontsteeking.