Anansi

[p. 1]

[Inleiding]

‘Een volk dat zijn sprookjes verwaarloost verarmt zichzelf’ wordt wel gezegd, en met sprookjes worden dan natuurlijk niet bedoeld alle willekeurige verzinsels die vaak als zodanig aan kinderen worden opgediend De echte, overgeleverde sprookjes horen thuis in de rij van mythologische verhalen, sagen en legenden en zijn daarvan vaak de vereenvoudigde vorm.

Moeilijke zaken gemakkelijk verteld. De bron ervan ligt in een onmoemelijk ver verleden, waaruit alle volken gelijkelijk konden putten. Vaadaar dat de kern ervan en de symbolen dikwijls op hetzelfde neerkomen, ondanks verschillen. Overal anders en overal hetzelfde, zou men kunnen zeggen. Het is er zo ongeveer mee als met de kinderspelen, kringliedjes en dergelijke, waarvan vele een overblijfsel zijn van godsdienstige plechtigheden, veelal berustend op waarnemingen omtrent de loop der sterren, of de kringloop verbeeldend tussen geboorte en dood.

‘De zevensprong’ en ‘Witte Zwanen, zwarte zwanen’ zijn er zo een paar. Wat bij de groten verloren ging leeft voort bij de kleinen en is in wezen onuitroeibaar.

Het is met die sprookjes als met sommige taalverschijnselen. Zo is het Sanskrit een dode taal, maar één woord ervan is springlevend gebleven en is, ook in het Nederlands, een alledaags begrip: ‘man’ en ‘mens’, wat in zijn oorspronkelijke vorm niets minder dan ‘denken’ betekende. Met een aantal Indo-Europese talen reisde het de aardbol langs.

De Indianen waren zich altijd terdege bewust van de waarde van hun verhalen. Bij hun gold het dan ook als een heilige plicht dat de ouderen ze op de jongeren overdroegen.

‘Heel, heel lang geleden, vóór nog de grootvaders van onze grootmoeders geboren waren was de wereld heel anders dan nu’, vertellen de Caralben. De bomen droegen altijd vruchten; de dieren leefden in volkomen eensgezindheid en de kleine agouti (een knaagdier) speelde zonder vrees met de baard van de jaguar. Er leefden toen nog geen giftige slangen; de rivieren stroomden gelijkmatig; er was geen buitengewone droogte, noch had men last van overstromingen en de watervallen gleden

[p. 2]

langzaam van de grootste rotsen af’.

Zijn deze woorden niet even indrukwekkend als boek Genesis van onze bijbel, en wie, die een dergelijk begin hoort, zou niet graag het vervolg willen kennen? In allerlei Indiaanse scheppingsverhalen is sprake van een grote watervloed en het is niet moeilijk daarin gelijkenissen te vinden met verhalen van volken uit het Oosten en van het oude Europa. Hier in Holland kennen wij uit de Middeleeuwse geschiedenis het verhaal van de Sint Elizabethsvloed, waarbij de Biesbosch is ontstaan. Een zuigeling werd toen gered doordat een kat voortdurend van de ene kant van de wieg naar de andere sprong, waardoor het vaartuigje behouden op het droge kwam. Als een gebeurtenis van dergelijk beperkte omvang al zo lang in de volksherinnering blijft leven, hoe begrijpelijk is het dan dat rampen van wereldformaat, waarbij de aardbol een ander aanzien kreeg, in de verhalen van albe volkeren hun spoor hebben achtergelaten.

Bij de Surinaamse Indianen leeft een dergelijke herinnering aan een natuurverschijnsel voort in een verhaal over de komeet van Halley, die in 1910 aan de hemel zichtbaar was. Juist voor dit natuurvolk met zijn rijk verbeeldingsleven moet hij een indrukwekkend schouwspel hebben gevormd. Aan de hand van dit soort feiten kunnen wij gevoeglijk aannemen dat vele sprookjes en mythen een kern van historische waarheid bevatten.

Zoals in veel volksverhalen spelen ook in de Surinaamse-dieren die tegelijkertijd op het land en in het water kunnen leven een grote rol: krokodillen, ganzen, zwanen, boa's.

Vanouds golden deze vogels als het symbool voor de engelen. Iets daarvan is nog terug te vinden in het Hollandse gezegde dat de kinderen door de ooievaar worden gebracht. Evenzo werd de waterlelie of de lotus altijd beschouwd als een heilig symbool. Zoals de mensen in de Rijnstreek de Lorelei kennen die, op een rots gezeten, terwijl zij haar prachtige haar kamt, met haar gezang de schippers in het ongeluk tracht te storten, hebben de Indianen, en ook de negers, hun watergeest, die in de gedaante van een mooie vrouw, zich op een zandbank koestert in de zon.

[p. 3]

En wee degene die zich te dicht in haar buurt waagt! ‘Watramamma’ wordt zo'n watergeest genoemd in de Surinaamse taal.