De vertroosting van het troosteloze

[p. 56]

Overpeinzing

voor Doeke Zijlstra

DE menschen zijn als wespen, zij hebben zich ingemetseld in een nauwen koker van grijze materie, samengekauwd uit eigen angsten, conventies en veroordeelingen. Wij leven in dien koker en wij verlangen naar blauwe luchten, naar bloesemende boomen, naar gele dotters op glanzende wateren, naar feesten onder oranje lampions in hooge ritselende boomen. Wij kauwen en metselen ons van de wereld af, slechts om er te verlangender in terug te keeren. Te vele geslachten hebben hun erfenis in ons hart gelegd, dan dat wij berusten kunnen in een volledige negatie van de vreugde. Nóg zijn wij Mozes en trekken wij met schapen en lammeren, geiten en ezels achter donkerbruine kameelen aan, door woestijnen van blinkend zand naar een ons in droom toegezegd land. In de dunne schaduw der olijven, die als een wonderlijk grillig kanten kleed ligt over de met viooltjes doorspikkelde mossen en grassen, spreekt de Christus door ons heen tot het zuurdeesem en het mosterdzaad. Abd-el-Kader houdt zich verborgen in de onbereikbare kloven van ons eigen wezen en Djenghis Khan eischt in ons bloed de roode vreugde van het leven op.

Wij weten, dat wij een recht hebben op de vreugde. Het water leeft in ons en roept naar het water, naar de wilde bergbeken van Zweden, naar de smaragden schoonheid van de Zwarte Zee, naar egn lenteregen over jonge bloemen. De metalen leven in ons en trekken ons naar de bergen, naar de kale, woeste toppen, waar hel en hemel zich paren in duizeligmakenden lust. Het licht leeft in ons en treedt naar buiten en lokt naar die plekken op aarde, waar de hemel zich weerspiegelen kan in den hemel. De vruchtbaarheid leeft in ons, zacht en schoon, hunkerend naar bloemen en naar een klein, warm dier, dat zich koesteren wil op ons hart. Het vuur leeft in ons en verteert de overtolligheid der nutte-

[p. 57]

looze dingen; wat ons overblijft is een brand, een hartstocht naar het gezuiverde, het gelouterde. Wij zijn allen dragers van een wond, die zich nooit sluit, ook na den dood niet, een wond, die schrijnt en klaagt in ons, omdat zij genezen wil worden en niet kan. Wij gaan heen en zoeken kruiden voor die wond. Wij leggen de schaduw der palmbladeren er op. Wij wasschen haar in het water van de zee. Wij verkoelen haar met de sneeuw van het noorden. Wij roepen een kat, die haar likt. Wij zoeken hondsdraf, gentianen en granaatappelbloesem. De wond sluit zich niet.

Maar dwalend over de bergen van Italië leerden wij vele dingen, die een onderdeel waren van de eeuwigheid. Wij leerden bijvoorbeeld, dat blauw, noch rood, noch groen een kleur is, maar een zich vermenigvuldigende reeks verwante verlangens. De gentianen zijn blauw en de hyacinthen, enkele zeldzame wilde anemonen zijn blauw en de oogen van het meisje op de vruchtenmarkt te Arles, het hart van een passiebloem en ook de nagels van een doode zijn blauw. Alle deze dingen zijn blauw, omdat zij gehoorzamen aan dezelfde wetten, luisteren naar hetzelfde licht. Wij zeggen blauw, en voortaan weten wij: blauw is een verlangen, géén kleur. Het Tschadmeer was blauw vòòr het groen werd, omdat een innerlijke drang het daartoe dreef. Wij zeggen blauw en het licht in ons antwoordt en stelt zijn eischen.

Het kan gebeuren, wanneer wij moe zijn van de sleur der dagelijksche dingen, dat wij opstaan en voor het raam gaan kijken naar het water van een stille gracht. Wij zien de booten half vervaagd in een winternevel, een enkelen boom roerloos zich spiegelen in de donkere glinstering, een meeuw, die langs ons venster scheert en schreeuwt om brood. ‘Grijs’, zeggen wij dan voor ons heen. ‘Grijs’.

Terwijl wij blijven staren in de misten over de bruggen, zien wij die andere dingen: een spinneweb in een jeneverbesstruik, een trieste regen over een meer, een kleinen, dooden vogel onder wat dorre bladeren; wij voelen de kriebeling van een veldmuis in onze hand.

[p. 58]

‘Grijs’, zeggen wij en wij denken aan den blik van den ouden Rus, die ons aanzag in het nachtasyl te Parijs, aan de moerassen van Lapland, aan het rendiermos tegen een eikestam. Grijs... en de dood, die in ons allen is, antwoordt. Dan moeten wij heengaan en het leven zoeken.

Wij breken den grijzen wespenbol en vliegen weg naar het licht. God spreekt tot ons door middel van onze verlangens. Wanneer wij slechts den moed hebben het onbekende in ons te willen leeren kennen, dan weten wij ook, waar wij heen moeten, waar God de verborgenheden van het leven voor ons heeft klaargelegd: daar waar Iwan de Verschrikkelijke nog zijn lange, zwarte schaduw over Rusland werpt; in een karavanserai in Arabië; tusschen de blauwe gentianen en de vuurroode vliegenzwammen van Overijssel of veilig weggestopt met de bruingespikkelde kievitseieren onder het gras der Friesche weilanden. Luisteren wij naar onze verlangens en onze instincten, dan luisteren wij naar de stemmen, die de wereld doen groeien, over oorlogen en dood, over geboorte en vernietiging heen naar het uiteindelijk doel, waartoe wij allen rijpen. Dan weten wij, dat wij een deel zijn van een groote schoone, vreugdige wereld en dat die wereld met al haar heerlijkheden een deel van ons is en ons erfelijk, onaanvechtbaar bezit. Wij zijn een deel van de woestijnen en de woestijnen zijn een deel van ons. Daarom moeten wij heengaan en ons bezit in bezit nemen.

Wat begrijpen wij van de nooden, die ons dwingen tot onze daden? Het kan zijn, dat een doode, dien wij zeer hebben liefgehad, terugkomt en ons aanziet met zijn wijden blik, die zich langzaam en zonder doel weer afwendt naar ons nog onbekende verten. Maar hij komt weer, hij beroert ons voorhoofd in onzen slaap, hij beslaat onze oogen met zijn vreemden adem, zoodat wij nog slechts terug kunnen zien naar zijn leven en naar zijn waarheid, die hij zijn leven lang begeerd, maar nooit bereikt heeft. Hij dwingt ons om heen te gaan naar de wateren, waar hij zijn leven lang naar gedorst heeft, de vruchten te verzamelen, welker geuren hij

[p. 59]

slechts vermoed, maar nooit genoten heeft; om een infante in zwart fluweel lief te hebben, die meer dan driehonderd jaar geleden reeds verbloed is in een Karmelietessenklooster te Granada, maar wier beeltenis wij aanschouwen met een ontroering en verteedering, welke wij niet verklaren kunnen. Het leven der dagelijksche dingen valt van ons af en wat wij met ons meedragen door de jaren heen, is de herinnering aan een kind, dat wij niet gekend hebben, dat peinzend voor zich uitstaart vanuit een gouden lijst, een gekapten valk op haar hand. Zien wij camelia's in een bloemenwinkel, wij voelen haar zachten adem strijken over onze wang; hooren wij een melodie, een kus komt tot ons, in werkelijkheid nooit genoten en doorleefd. Wij leven het verlangen van een ander uit, nooit tot rust gekomen of aanvaard.

Dan kan het gebeuren, dat wij naar Spanje gaan om de boomgaarden te zien, om een witte roos te plukken, bloeiend in een stillen kloostertuin. Wij loopen over paden, die nieuw voor ons zijn in hunne bekendheid, wij hooren het spreken van een taal, waarvan de zangerige schoonheid ons vertrouwder is dan de eigen moedertaal; een weemoed in ons vindt zijn verstilling, het opgejaagde in ons heeft een schuilplaats gevonden. Een bitterzoete vrucht is tot rijpheid gekomen; haar vallen en haar uiteindelijk opgelost worden laat geen wonde meer na.