Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 291]

Harrie Gerritz
Groen houdt van blauw

Het is een gegeven dat dieren van het blanke mensenras met bijvoorbeeld een donkere haarkleur en met bruine ogen bestemd zijn tot het houden van een beperkt, bepaald kleurengamma. Zoals trouwens ook zwarte, bruine of blanke mensen met rode, blonde of zwarte haren al dan niet met blauwe, groene of grijze ogen fysiologisch bepaald zijn tot hun eigen voorkeur met betrekking tot een aantal kleuren. Het bovenstaande heb ik zelf meerdere keren getoetst; als ik een groep nieuwe leerlingen (M.O. Handenarbeid) wilde leren kennen vroeg ik hun onder andere om enkele van hun lievelingskleuren op papier te schilderen. Het was dan telkens verrassend om te ervaren dat mensen automatisch de kleuren kiezen die bij hun eigen gelaatskleur en karakteruitdrukking passen.

Nu zijn er ook mensen met een veel groter ‘kleurbereik’; zij hebben meer kleuren tot hun beschikking, kunnen vaker en méér zintuiglijke genoegens beleven aan een veel breder kleurenscala. Dat komt wel eens voor bij beeldende kunstenaars en ook wel bij dichters die in hun werk vaak gebruik maken van deze aanleg om bijvoorbeeld een bepaalde atmosfeer te creëren of om bepaalde gevoelens te accentueren.

Nu geloof ik dat Pé Hawinkels die gave ook had en daar maakte hij vooral in zijn landschapsbeschrijvingen zoals in de Bosch & Bruegelgedichten op een fantastische manier gebruik van. Ergens las ik in zijn werk: ‘Groen houdt van blauw’, een zinsnede die mij zeer aanspreekt in al haar eenvoud als ook in het geschetste complex van een liefde: Ik wil nog een paar fragmenten uit zijn werk noemen, waarbij ik me in eerste instantie beperk tot Groen en Blauw.

‘Het groen van 's zomers - Het bodemloze blauw - Het verse groen van 't landschap - De blauwe akoestiek van de avond - Het bedorven groen van onder’, of zoals in een uitgebreider fragment: ‘Vanuit de diepten van de hemel dringt een blauw op dat zich tot het dagelijkse blauw verhoudt als droom tot slaap.’

Ook sprak hij wel van prachtig, verblindend en hinderlijk wit, van magisch zwart, van diamanten ijs, van het mulle geel, van de koloristische aspecten van de rust, en dichtte hij:

‘waar jij net als ieder ander mens in verkeert: die van de kleuren namelijk, polaire tinten van de winter, en de vormen die alle zo trots zijn op hun eigen omtrekken.’

[p. 292]

Nu weet ik niet meer precies in welk van de jaren zestig Pé Hawinkels en ik elkaar hebben leren kennen. Waarschijnlijk rond mijn eerste tentoonstelling in het Nijmeegse Besiendershuys in 1964, hoewel we elkaar wel eerder herkenden als bepaalde typen behorende tot het Nijmeegs straatbeeld, flanerend rond de pleinen en terrassen in de binnenstad, vooral bij aangenaam weer. Ik weet nog goed dat hij mij eens sprak over de titels van mijn werken uit 1966 en 1967, toen ik een reeks prenten over boeren en landschappen gemaakt had. Niet erg verwonderlijk dat hij onder andere ‘De boer droomt van regen’, ‘Verloren landschap’ en met name ‘De boerin houdt van blauw’ fraaie titels vond. Daarop vertelde hij over zijn gedichten en in de bundel over Jheronimus Bosch die hij me gaf schreef hij: ‘Voor Harry 10-X-1967’. Die bundel maakte dat ik in het werk van de late middeleeuwer Bosch geïnteresseerd raakte, zozeer zelfs dat ik indertijd de grote Jeroen Boschtentoonstelling in 's Hertogenbosch bezocht en wel onder speciale omstandigheden. Ik had het geluk dat de echtgenoot van een van mijn vier zussen dienstdoend agent was en als zodanig nachtwaker van de kostbare tentoonstelling. Zo kon ik, niet gehinderd door een veeltallig, opdringerig, rumoerig of hinderlijk fluisterend publiek slechts gescheiden door de dranghekken, nadat de klokken van de Sint Jan 12 uur hadden geslagen, in alle rust genieten van de schitterende tentoonstelling in het in floodlight badende Bossche museum.

In 1968 stuurde Pé Hawinkels mij zijn bijdrage voor de catalogus welke ik vorm gaf ten behoeve van een tentoonstelling van de Gemeenschap Beeldende Kunstenaars, in het Nijmeegse Waaggebouw, waarvoor ook enkele dichters waren uitgenodigd. Als thema was door het GBK-bestuur voorgesteld: ik. Pé Hawinkels schreef het volgende: ‘Op Uw voorstel, een gedicht te vervaardigen op het thema IK, meen ik het beste met het volgende monostichon te kunnen antwoorden. “Ik bestaat niet, - ik alleen”.’

We zagen elkaar toen regelmatig. Verschillende keren op zijn woon/werkkamer, een van de vele Nijmeegse kamers, nog vol met de souvenirs van zijn studententijd. Met een paar hamsters, planten, posters, een bed, spiegels, een wastafel, een geluidsinstallatie, overal boeken en het grote bureau van waarachter hij graag zat te praten, gitaar speelde en eens wat jazzy zat te zingen en dat registreerde op zijn bandrecorder, waarna hij het opgenomene met kennelijk plezier weer voor zichzelf en mij afspeelde.

Zo vaak als hij in zijn gedichten met kleur bezig was, bijna zo veel dichtte hij in zijn werk met muziek en songtitels, of verwijst hij naar de muziekmakers of de namen van bands.

Zo tussen 1966 en 1970 had ik mijn atelier in enkele bovenzalen van het kasteel in Hernen in het Land van Maas en Waal. Daar kwam hij ook wel en soms ging hij er met mij vanuit Nijmegen heen. Het moet wel winter zijn geweest, want we praatten bij de grote kolenkachel, aten

[p. 293]

wat, dronken, rookten en luisterden naar weer en wind en naar de blues van fenomenen als Dylan, de Stones, Them met Van Morisson en zeker ook wel naar de Drentse blues van Cuby & the Blizzards, bij wie Herman Brood toen ook al te horen was.

Vandaaruit vertrokken we ook een enkele keer voor een van de sightseeings die ik wel met vrienden of kennissen in het Land van Maas en Waal maakte, waarbij ik mij bekende bijzondere gebouwen, plekjes, schuurtjes of vergezichten liet zien. Ook ben ik dol op de verlaten boerderijcomplexen die door de ruilverkavelingen overbodig zijn geworden, wachten op koop of sloop of tot natuurkrachten het sloopwerk langzaam uitvoeren. Zo stopten Pé Hawinkels en ik met zijn Citroën DS bij een verlaten boerderij waar we inbraken door het forceren van een kelderraam. Eenmaal binnen liepen we via piepende deuren en over krakende vloeren en proefden we de altijd weer eigenaardige sfeer van de vochtige ruimten met hun specifieke geur, waar boeren met hun families soms vele generaties hebben geleefd en gewerkt. Ik wijs bij dit soort bezoeken graag op bijzonderheden en details. ‘Moet je zien wat een mooie verhoudingen die deur heeft’, of ‘wat een eigenaardige kleur heeft die opkamer’, of uit veronderstellingen als: ‘Hier is vroeger vast een schouw geweest over de volle breedte van het vertrek’. De plekken op de wanden, waaraan te zien is dat er dingen hebben gehangen, trekken mijn aandacht. Zo kunnen het aantal slaapvertrekken of de daartoe met board en behang bestemde stukjes zolder mij veel vertellen over de mensen die er het leven hebben getrotseerd.

Nu lijkt het bovenstaande misschien wel op de clichés uit Het Volkomen Jongensboek, maar toch moet tijdens een van zulke tripjes het idee zijn ontstaan om een gezamenlijk werkstuk te gaan maken. Een boek of een map prenten en gedichten. Dat was in de herfst van 1969.

Op 30 februari 1970 schreef Lambert Tegenbosch in de Volkskrant in een recensie over mijn werk onder het kopje ‘Boers in perspex’ onder andere het volgende: ‘Harrie Gerritz, 30, vertelt in de catalogus over zichzelf: “autodidact, groeide op in een milieu van boeren en werklieden in het landschap van Maas en Waal.” Mij blijft deze landelijkheid eindeloos bevallen. Wel liet Harrie Gerritz zijn tentoonstelling bij Van Hulsen, Keizersgracht 495, Amsterdam, openen met jazz op drums van Pierre Courbois en poëzie uit de levende presentie van Pé Hawinkels, geen van beide van die heel landelijken.’ Pé las toen overigens fragmenten uit onder andere Bruegel XV, Rivierenlandschap met de gelijkenis van de zaaier, uit Raam 49 (1968). Pierre Courbois had aangeboden de opening met zijn muziek te begeleiden, kort daarvoor had ik hem een van mijn prenten beschikbaar gesteld, waarvan de opbrengst, na verkoop op een veiling in Musis Sacrum in Arnhem, bestemd was voor Pierre omdat zijn niet tegen diefstal verzekerde Besteleend met drumstel en al gestolen was.

[p. 294]

Kort daarna gaf Pé mij 'n tekst en vroeg me er over na te denken of die geschikt zou zijn voor onze geïntegreerde uitgave. Het is het navolgende gedicht dat hij mij eens gaf en dat nooit eerder is gepubliceerd. Ik vind het nog steeds een van zijn hele mooie gedichten, maar dat komt ook omdat ik het sterk op mijn eigen sfeer en gevoel betrek. Omdat deze tekst voor mij nadrukkelijk en compleet is, waarbinnen onze gesprekken en uitstapjes op een bepaalde manier culmineren. Daarover praatte ik daarna met hem; dat de uitstapjes bedoeld waren als een kennismaking met de omgeving en atmosfeer waar mijn werk vaak kan ontstaan. Bij zijn gedicht in deze vorm had ik enkel nog wat illustraties kunnen toevoegen. En dat was niet onze bedoeling. We spraken over een andere vorm, waarbinnen we beiden meer tot ons recht zouden komen. Pé zou daartoe iets anders op papier zetten.

Na 1970 hield ik het wel grotendeels voor gezien in Nijmegen en daardoor kwam ik er 'n tijd lang nog nauwelijks. Mijn werk eiste een meer volledige confrontatie met het landschap en meer contact met de natuur. Af en toe ontmoette ik Pé nog bij toeval, bijvoorbeeld in een koffieshop in de Van Welderenstraat. Pé bleek vaak bezig met een of meer vertalingen. Niet erg lang geleden kwam ik hem nog eens tegen. Pé had zijn haren naar achteren gekamd. Het was op de Dam in Amsterdam, we keken beiden wat verbaasd en we groetten elkaar hartelijk.

Ik moet nu gaan.

Het gras is drassig als verliefde hoeren,
De duiven in de dakgoot zijn melaats.
Uw speeksel sijpelt buitengaats
En schetst tabaksbruin mijn verraad,
De slang vlucht uit dit land van boeren.

U houdt van blauw;

Mij vloekt dat met mijn ogen.
Mijn adem wil ik halen
Tussen rechter lijnen dan dit landschap kent, -
Het geluk dat u in bomen vond
Heeft mijn aangezicht geschonden.
Dat ga ik vergelijken met
Wat de kleinzoon van de duif mij zendt.

[p. 295]

 

Mijn oren zijn gerekt,

 

Mijn atlas ligt nu open.

 

Mijn netvlies haakt naar rood

 

En de wetering is dood.

 

 

 

Maar ooit, als ik bedronken ben,

 

Denk ik aan uw kleuren terug.

 

Dan bespeur ik gras in een verkeerslicht

 

En slik ik om de stad haar duiven.

De avond drenkt het kalme land

Met een soort verleden. Nu wij twee
Zijn wilde kathedraal betreden
Ontneemt hij onze voeten elke klank.
Ergens tussen gindse bomen schuilt
Het priesterkoor, waar onze handen,
Thans als de slinger van een goede klok,
Ontbonden zullen worden,
Stil en zeker van een nieuwe taak.

Daar hoef ik niet te zeggen

Wat aan namen voor je op mijn lippen ligt
Nu ik ken, hoe de bloemen en het vee
In milde tweedracht deinen op de schijn
Van een zomer in tien dorpen;
Nu ik weet, hoe de druppel aan een kraan
Even aarzelt voor hij breekt,
En muziek, die als in mijn geheugen
Van een vorig land vertelt
Waar vogeltjes als zwevend pluis
Schade aanrichtten in je hart,
Bij trage vlagen neerstrijkt in mijn oor, -
En wat ik, als het laatst restant
Aan daglicht optrekt ook niet kan.