Moet dit een wereldbeeld verbeelden? Van en over Pé Hawinkels

[p. 7]

Hugues C. Boekraad
Ten geleide

Het overlijden van Pé Hawinkels in augustus 1977 heeft velen geschokt. Dit plotselinge einde kontrasteerde scherp met zijn onstuimig leven. In die eerste verbijstering vindt dit boek zijn oorsprong. In zoverre geldt hier wat Jan Romein zegt van de biografie: zij werd geboren in het ‘fakkellicht om de doodsbaar’: de vrienden verzamelen zich in een kring om een laatste huldebetoon te brengen en de herinnering aan de overledene door te geven.

Een ander traditioneel motief voor de biografie is, een beeld van de overledene te schetsen dan wel hem als voorbeeld te stellen. De intentie van de samenstellers van deze bundel was evenwel, niet toe te geven aan de neiging tot het geven van het synthetisch oordeel, waartoe elk afgebroken leven uitnodigt. Het beeld van Pé Hawinkels is even weinig afgerond als dat van wat hij representeerde. Zij wilden zijn leven laten zien in zijn verbrokkelde veelheid.

Pé Hawinkels is in den lande allereerst bekend om zijn letterkundig oeuvre en als vertaler van meesterwerken uit de Europese literatuur. Aan beide aspecten van zijn literaire activiteit wordt in dit boek ruime aandacht besteed. Van zijn poëzie, creatieve en kritische proza wordt hier een representatieve keuze geboden. Toch heeft de redactie hem niet primair als schepper van een letterkundig oeuvre in beeld willen brengen. Aan zijn rol als personage op het Nijmeegs toneel in de jaren zestig kon niet worden voorbijgegaan. Meer dan van de Studentenvakbeweging, die er naar streefde de maatschappelijke plaats van de studenten tot gelding te brengen, was Pé Hawinkels woordvoerder van een generatie jongeren die experimenterend een nieuwe levensstijl in praktijk bracht. Zijn optreden mocht naar de mening van de samenstellers dus niet worden verengd tot zijn schriftelijke uitingen, in welk geval bijvoorbeeld de verhouding van eigen werk en vertalingen, van zijn scheppend en herscheppend vermogen op de voorgrond zou komen te staan.

Is de benadering om hem enkel als literator te beschrijven verworpen, dan lijkt het alternatief het levensverhaal van een opvallend personage te doen, een verhaal dat uiteenvalt in anecdotes, markante gezegden en kleurrijke gebaren.

Wel vindt de lezer hier literatuurwetenschappelijke beschouwingen én worden er episoden uit het leven van de hoofdpersoon geschetst, petites histoires over de opvallende persoon die Pé Hawinkels was. De opzet van de redactie was evenwel hem in kaart te brengen in zijn

[p. 8]

ontwikkeling als intellectueel, vanaf zijn eerste opstel in het schoolblad tot aan zijn laatste vertalingen en songteksten. De betekenisveranderingen die dit begrip de afgelopen twintig jaar heeft ondergaan, worden hier zichtbaar gemaakt aan de hand van de intellectuele activiteiten die Pé Hawinkels achtereenvolgens of gelijktijdig ontplooide.

Als intellectueel verkeerde Pé Hawinkels steeds in het spanningsveld van betrokkenheid bij een beweging - Studentenvakbeweging, subcultuur van de jongeren -, en werkzaamheid in dienst van het culturele apparaat - radio, literaire bladen, uitgeverijen, toneelgezelschappen, enz. In dat spanningsveld ontplooide hij zijn literaire bedrijvigheid. Zijn eigen produktie nam na 1970 af en kwam tenslotte bijna geheel tot stilstand. Onzinnig zou het zijn Pé Hawinkels om die reden te schetsen als een mislukt literair intellectueel. Deze ‘mislukking’ namelijk ging gepaard met een verschuiving in zijn arbeid: mét zijn afwending van de democratiseringsbeweging van 1968 profileerde hij zich als literair vakman.

De opbouw van het boek dat voor u ligt, volgt deze lijn: het ontrolt zich vanaf het ‘Nijmeegs studentenleven’ van 1958 tot 1967, tot aan ‘de uitgevers’. De persoonlijke herinneringen, in één hoofdstuk bijeengebracht, bestrijken beide polen, die ook in de tijd uiteenliggen.

Zijn leven zo te inventariseren betekende zijn relatie na te gaan met de studentenbeweging in Nijmegen tot 1967, en de subcultuur der jongeren zoals deze met name tot uitdrukking kwam in de rol die jazz en popmuziek in hun leven ging spelen. Ten tweede vroeg het om een kritisch oordeel over zijn werk als vakman van de taal.

Dat Pé Hawinkels hier allereerst gevolgd wordt in zijn ontwikkeling als intellectueel betekent niet, dat niet-talige aspecten van zijn leven uit het gezichtsveld verdwijnen. Zijn levenswijze verdiende, ook in de hier gekozen benaderingswijze, te worden behandeld, omdat met het karakter van zijn intellectuele arbeid ook de verhouding van arbeid en leven veranderde.

Pé Hawinkels wordt in dit boek niet beschreven aan de hand van zijn innerlijke ontwikkeling, maar vanuit de verschillende omgevingen waarin hij is opgetreden. In de meeste gevallen gebeurt dit ook door personen die zelf een rol speelden en spelen in die omgevingen. Hun vroeg de redactie een bijdrage over een afgebakend onderwerp. Het licht dat zij op een en dezelfde persoon die zich op verschillende tonelen bewoog laten vallen, onthult van hem telkens een ander facet. Inzicht in zijn leven lijkt zo mogelijk door de breuken, de overgangen ervan voelbaar te maken, het ontstaat uit de herhalingen, tegenspraken en verspringingen tussen de teksten.

Levert de hier gekozen benadering niet meer op dan een gefragmenteerd portret van Pé Hawinkels, tegelijk brengt zij met zich mee dat dit boek meer omvat dan alleen zíjn portret. Veel artikelen kunnen gelezen worden als bijdragen tot een lokale

[p. 9]

cultuurgeschiedenis. ‘Lokaal’ heeft dan betrekking op Nijmegen, ‘cultuurgeschiedenis’ op het veelknopige proces dat samengevat wordt onder de term ‘jaren zestig’. Over beide bestaan veel mythen, en enkele - wetenschappelijke of polemische - aanzetten tot een verklaring. Het is hier niet de plaats deze mythen of verklaringen te completeren met weer andere. Wel kan worden opgemerkt dat dit boek, al keren hierin zowel mythen als verklaringspogingen op meer dan een plaats terug, als geheel een andere invalshoek biedt. Juist wat zich achter de gekanoniseerde hoogtepunten van de jaren zestig verbergt, wordt hier voelbaar gemaakt.

Tot slot is een enkel woord op zijn plaats om toe te lichten waarom de Socialistische Uitgeverij Nijmegen, voortgekomen uit de beweging waarvan Hawinkels afstand nam op het moment dat zij een fase van radicalisering inging, deze publicatie verzorgt. Als uitgeverij van de studentenbeweging aan de Nijmeegse universiteit in 1969 ontstaan, ontwikkelde zij een uitgavenprogramma waarin een poging tot identificatie met de theorie en de geschiedenis van de Nederlandse arbeidersklasse gestalte kreeg. Het feit dat Pé Hawinkels op het laatst van zijn leven twee boeken van Brecht voor de SUN heeft vertaald, betekent geenszins dat hij zich in dit uitgavenprogramma herkende. Ook ten opzichte van de SUN hield hij zijn kritische distantie, stelde hij zich allereerst als specialist op. Voorzover hij inlevingsarbeid verrichtte die de grenzen van een vakmatige bezigheid oversteeg, was die eerder gericht op de Griekse tragedies, de bijbel en op de grote burgerlijke literatuur, die voor hem culmineerde in Thomas Mann.

Dat deze twee extremen, uit dezelfde beweging voortgekomen, elkaar nu in deze uitgave raken, is evenwel toevallig noch gekunsteld. In deze uitgave valt immers het licht op de gemeenschappelijke voedingsbodem van beide. Zijn ontwikkeling als intellectueel en het uitgavenprogramma van deze uitgeverij zijn verschillende antwoorden op dezelfde problemen. Het feit dat Pé Hawinkels' ontwikkeling in deze uitgave gedocumenteerd wordt, geeft aan dat wij oog hebben voor het problematische karakter van een oplossing die erin bestaat de eigen identiteit te ontlenen aan gebeurtenissen, mensen of organisaties buiten de eigen levensgeschiedenis en arbeidspraktijk. Gezegd moet worden dat het streven om de afstand te overbruggen die ons van de theorie en praktijk van de socialistische arbeidersbeweging scheidde, al die jaren veelal ten koste gegaan is van onze eigen vraagstukken, onze eigen geschiedenis.

De dood van Pé Hawinkels dwong bij wijze van spreken ook de draad daarvan weer op te vatten.