|
| |
| |
| |
VII. Hoofd-stuk.
Beginzel der Nederlandsche beroertens en van de Beeld-stormerye.
De byzondere oorzaeken, waer uyt eerst de Nerderlandsche beroertens, en daer naer de schroomelyke Beeld-stormery en andere onmenschelyke wreedheden zyn gesproten, al hoe wel sy veel in 't getal zyn, besluyt ik om kort te gaen, in de twee naervolgende, ten eersten: om dat men tegen de privilegien van 't Land nieuwe Bisschoppen instelde; en ten tweeden, om dat men de Inquisitie wilde invoeren, die noyt te vooren in de Nederlanden gezien en waeren. Terwylen nu, uyt dêze en andere oorsaeken, dêze eerste Beroertens in de Nederlanden noch als onder de asschen lagen, en hier en daer wat rookten, stonden Engeland, Schotland, Duytsland, en Vrankryk in vollen brand, door h et voort-loopende vuer der ketteryen. Uyt de voorsz. landen vlogen veele voncken over in de Nederlanden, en alle schuym van volk, dat uyt de voorsz. gewesten verjaegt oft gebannen was, zakte naer de Nederlanden af; men zegt, dat hun getal wel dertig duyzend man beliep. De Anabaptisten, die over quamen uyt Westphalen en Vriesland vermeerderden den hoop. Dêze booze gasten, die nu de | |
| |
principaelste Landen van Europa met hunne wreedheyd en moetwilligheyd in vlam en vuer hadden gestelt, ziende dat de Nederlanders zoo qualyk onder malkanderen gezint waeren, tegen het instellen der nieuwe Bisschoppen en invoeren der Inquisitien, begonnen hier en daer met de Roomsche Religie en Ceremonien der H. Kerke te spotten en veel lastertael uyt te braeken, tot dat ten lesten de helsche razerny van dêze goddelooze is uyt geborsten, beginnende tot Doornick, welcke Stad over duyzend Jaeren schier de eerste was geweest in 't Rooms Geloof aen te nemen. Dêze beroertens begonnen aldaer door fransche Koop-lieden en andere Ketters, de welcke als kinderen der duysternisse 'snachts langs de straeten geusche Psalmen zongen en veele moetwilligheden tegen de goede roomsche Borgers uyt werkten, ook waeren aldaer geusche Predikanten, die dêze op-staende peste nog meer verbreyden.
Margarita als dan Gouvernante der Nederlanden, dit gehoort hebbende, zond derwaerts Florentius de Montmorancy met twee Raadsheeren, de welcke de saeke onderzocht hebbende, is den Meester van zeker huys, alwaer de geusche vergaederinge dikwils gehouden was, met de Predikanten in den kercker gesmeten, en alle kettersche boeken, die men kon achterhaelen, verbrand; waer mede de saeke tot Doornick voor eenigen tyd geslist is geweest. Maer tot Valencyn stak de kettery | |
| |
haer hooft op met meerder moetwilligheyd, door twee Predikanten die veel op-roer verweckten; maer door de voorsz. Gouvernante zyn de plichtige gestraft, en die Stad van de kettersche wreedhyed verlost. Tusschen deze op-roertens der ketteren groeyde ook de vyandschap tusschen den Edeldom en den Cardinael Granvel, de welcke ten lesten zoo wyd is gekomen, dat den Prins van Oragnien, de Graven van Horne en van Egmont, die aldermeerst tegen Granvel verbittert waeren, ende de rest tegen hem op rokten, eenen brief vol klachten over hem aen den koning van Spagnien hebben geschreven, die van kleyn uyt werkzel was: maer hier naer hebben sy zoo veel wêten uyt te wercken, dat eyndelyk Granvel in 't Jaer 1564. den 10. van Meert uyt Brabant naer Bourgongnien is vertrocken.
Margarita de Gouvernante ziende de menigvuldige swaerigheden, die daer dagelyks, zoo in de Religie als in de Finantie des Konings voor-vielen, heeft den Grave van Egmont naer Spagnien gezonden om hier over met den Koning zelf te handelen. Hy wierd van den Koning beleefdelyk ontfangen, die hem eyndelyk eenige bevelen en brieven heeft gegeven, om aen de Gouvernante te behandigen en weder tot Brussel gekomen zynde, heeft hy de brieven haer gegeven en aengedient het gene den Koning hem hadde belast te zeggen, te wêten: ‘Dat syne Majesteyt zeer droef was, verstaende den voortgang der ketteren, ende | |
| |
dat hy geenszints en begeerde, dat men in syne Ryken zouden invoeren veranderinge van de Religie, al zoude hy duyzend levens daer voor moeten te pande stellen.’ Waer op de Gouvernante den Raed van Staeten heeft doen vergaederen, aen hun den wille des Konings kenbaer gemaekt en uyt druckelyk geboden, dat men de Christelyke Religie met alle mogelyke middelen zoude handhaven.
Dêze Ambassade van Egmont mishaegde grootelyks aen den Prins van Oragnien, die als noyt te vrede was, altyd vol quaede verbeeldingen en nu ketters in syn gemoed, waerom voor hem veel te vreezen was; hy klaegde opentlyk, dat Egmont uyt Spagnien bevelen hadde gebragt, niet tot verminderinge, maer tot verstercking des Pausdoms; en meer diergelyke. Ondertusschen is den Aers-bisschop van Cameryk den eersten geweest, die het Concilie van Trenten (maer onlangs gehouden) verkondigt heeft: daer naer is het zelve, maer met meerder tegenstryd, ook af-gekondigt geweest in de Bischdommen van Mechelen, Uytrecht en Vriesland. Men werckte toen ook, om de Inquisitie te niet te doen; maer den Koning van Spagnien en wilde de zelve in geender manieren laeten af-breken. Tot nog toe hadde Nederland maer als in eene weeg-schaele gehangen, en nu en dan, hier en daer wat gewaggelt: maer zoo haest als de Gouvernante aen de Gouverneurs en Bisschoppen last hadde gegeven, om den wille des Konings in 't | |
| |
werk te leggen, aengaende de Inquisitie en het Concilie van Trenten, als dan heeft heel Nederland in zulk eenen grooten brand gestaen, dat men den zelven veele Jaeren daer naer nauwelyks heeft konnen blusschen; zoo dat de openbaere beroertens en vuyle ketteryen in alle Steden en Provincien zyn gekomen, en voort geloopen.
Het was nu het Jaer 1566. een Jaer mag ik zeggen, op het welcke den twist en tweedragt en naementlyk de ketterye, moeder van allen tweedragt en oproertens, alle de Nederlanden in volle vlam en vuer heeft gestelt, op 't welcke ongeluckig Jaer de inlandsche oorloogen zoo menige schoone Steden hebben vernielt, zoo menige landen tot den grond toe verwoest, zoo menige schoone Kercken, Kloosters en Gods-huysen verbrand, zoo menige duyzende inwoonders vermoort, zoo veele rivieren en beken doen vloeden van bloed, en vol gekropt van doode lichaemen en wapenen. Een Jaer, wiens gelyk de wereld schier noyt en hadde gezien, zoo infaem door de openbaere zaemen-spannige van den Edeldom, door de volgende beroertens van de heele gemeynte, door den raezenden op-loop der ketteren, en door de neder-laege van de oude waere Religie en H. Gods-dienst in dêze bedrukte landen.
De beroertens onder alle het volk waeren zoo wyd gekomen, dat nog de plackaerten van de Gouverneurs, noch het gezach der | |
| |
Bisschoppen, noch Sermoonen der Predikanten, noch zelfs de brieven van den Koning, waer in hy beloofde van zelfs naer Nederland te komen, niet het minste konden baeten oft de op-roertens stillen. De kettersche Ministers mengelden zig ook onder 't volk, die het nog meer op-roerig maekten: de goede en quaede, de oprechte en twyffelachtige, liepen al odner een, ende men hoorde niet anders als discourssen, van de Tyranie der Spagiaerden, van de Religie, die sy zeyden bedorven te zyn door de Papisten, en van het zuyver en onbedorven Evangelie en louter woord Gods by de Geusen: aldus bedurfden en verleyden sy malkanderen. De soldaeten van den anderen kant, zoo sy niet betaelt en wierden, verlieten hunne vendels, vielen in de Kloosters en dorpen en dêden aldaer veele moetwilligheden, tot dat ten langen lesten heel de Neder-landen, gelyk als met eenen geheelen algemeynen water-vloed, die alle dyken en sluysen door-brêkt, totael wierd overrompelt.
De Neder-landen waeren nu gedeylt in dry Sećten oft geusche Religien, te wêten: in Calvinisten, Lutheranen en Herdoopers: de Calvinisten hadden zig meerst verspreyd door Vlaenderen en naest-gelegen plaetsen aen Vrankryk: de Lutheranen door de naest-gelegen plaetsen aen Duytsland: de Herdoopers door Holland en Zeeland. Het heel ketters gespuys te zaemen nestelde naementlyk binnen Antwerpen, 't
| |
| |
Audenaerde, te Poperingen, Doornik en Valencyn: de ander Steden, al hoe wel met ketterye besmeurt, waeren nogtans voor't uytwendig in't geheel Rooms Catholyk. De moetwilligheyd van dêzen Sećten nam allengskens dapper toe, en sy door-liepen de landen en provincien met hunne Predikatien, gedichten en zingen van Psalmen, die den ontuchtigen Beza, oft den dertelen kamer-speelder Marot op rym hadde gestelt. De ketteryen groeyden dagelyks dusdaenig voort, dat schier alle de Steden van Nederland met geusche Predikanten vervult waeren, hunne Predikatien hadden eenen grooten toeloop van gemeyn volk, en daer liepen een menigte van Geusen door Brabant, die al dêden wat sy begeerden, en tot Vilvoorden groote moetwilligheyd uytgewerkt hebbende, trocken sy op naer Brussel, daer sy eenen grooten schroom de Gouvernante aen-jaegden, die nog van volk, nog van geld verzien was.
De Gouvernante Margarita niet wêtende waer haer keeren oft wenden tusschen zoo menige boosheden der Ketters, roept den Raed van Staeten by een en de Princen van 't Land, om dêzen oproer te stillen: maer te vergeefs: want veele van hun waeren de Geusen toegedaen, byzonderlyk den Prins van Oragnien, die Gouverneur van Antwerpen gestelt zynde, de geusche Predikatien zoo binnen als buyten de Stad heeft toegelaeten. Het meeste deel van den Edeldom had zig met de Liguisten | |
| |
vervoegt, en quelden gedueriglyk de Gouvernante met requesten, om vrydom van Religie te hebben. Den Prins van Oragnien nu Gouverneur van Antwerpen, is korts daer naer ook Meester van die Stad en heel Holland geworden. Daer waeren veele van de Calvinisten uyt Geneve naer Nederland gekomen, om met andere Geusen de Kerk-schenderyen en Beeld-stormerye te beginnen, en de Roomsche Religie uyt te roeyen.
Volgens de Historie-schryvers zoude de Beeld-stormery eerst begonst zyn in West-vlaenderen tusschen de Leye en de Zee, niet verre van Cassel oft S. Omer. Van daer gong die voort naer de Abdye van Wilvergemen van Meessen by Yperen; ende zoo voorder de Leye af naer Comene, Wervicke, Meenen, en andere kleyne Stedekens en Dorpen gelegen by Cortryk, en zoo voorts tot Ryssel en S. Gelyn toe: en dit met zulk een geweld en razernye, dat C. Hazart daer van schryft [Kerk. Hist. 3. Deel C. 8. fol. 49] ‘Daer waeren nu op den tyd van dry dagen over de vier hondert Kercken van dêze fielen, ofte geplundert, oft verbrand, ofte gebroken namentlyk met alle de Beelden, ende nogtans waeren de merckclyke Steden tot nog toe vry van dêze razernye, tot dat ten lesten ook de Steden, door andere hoopen van Geusen, die van alle kanten byeen quamen, geweld hebben geleden.’
Naer dat de Beeld-stormery tot Ypre was voleynd, is de zelve tot Antwerpen in de | |
| |
Kercke van Onse Lieve Vrouwe begonnen, alwaer het Beeld van de H. Maget Maria, dat men twee dagen te vooren in den Ommegang hadde gedragen, het eerste van al wierd aengevallen, haer Capelle wierd overweldigt, haer Beeld om verre en in stucken gesmeten, schreeuwende al wat daer was: Vive les Geux: daer naer viel men op de andere Beelden van Christus, synder Apostelen en andere Heyligen: zommige door-kerfden sy met hunne zabels en degens, andere kapten sy het hoofd af, andere trapten sy met voeten, andere hongen sy tot een rapier aen de zyde, oft leyden die een pyk op den hals, en liepen daer tegens met speiren en lancien, tot dat sy neder vielen, die sy dan uyt loegen en den spot mede hielden. Sy trocken 'tCrucifix, het welk boven op 't Oxael stond met koorden van boven neder, en kapten 't met bylen in stucken; maer de Cruycen van de twee Moordenaers lieten sy ongehindert staen, al oft die meerder eere verdienden als het Cruys van den Saligmaeker; oft misschien, om dat den eenen (te wêten den quaeden Moordenaer) hunnen Confrater was.
Van hier vlogen sy op de Autaeren, schonden en braken daer de Cruycen, Reliquie-cassen, Kandelaers, Kleederen en alle andere Kerk-cieraeten, die sy daer vonden; van daer klommen sy met leerders op 't Orgel, een oud, schoon en treffelyk werk, en vernielden dit heel en gansch met stocken en speiren: ja! | |
| |
sy sloegen hunne goddelooze handen op het Tabernakel, daer het Alderh. Sacrament in bewaert wierd, en de H. Hostien uyt de Ciborie op den grond gestroeyt hebbende, trappelden de zelve onder hunne voeten: de Ciborie en geweyde Kelcken schoncken sy vol wyn, die sy daer vonden tot den dienst der H. Misse, en droncken malkanderen die toe. Sy smeerden hunne schoenen met het H. Olyssel. Sy braken ook het Wapen des Konings, en die van de Ridders des Gulde Vlies, die in de Choor rykelyk geschildert stonden. Dit alles geschiede met zulk een haest en heftigheyd (schryft Hazart supra) dat niet meer als hondert menschen, een van de meerste en vermaerste Kercken van heel Europa, ontrent met seventig Autaeren voorzien, en verciert op alle kanten met menige groote en konstige Beelden, op vier ueren tyds zoo geschonden, geplundert, gebroken ende van alles berooft hebben, dat het nu niet meer en was als gelyk eene vervalle en ydele schuere, zoo dat de schaede, die dêze helsche boeven daer op zoo weynigen tyd dêden, gewerdeert wierd op vier hondert duyzend kroonen, gelyk Strada getuygt. En ik voeg'er by: ziet hier den Modder-poel en ysselyke grond steenen, waer op de Geusen hunne gepretendeerde Religie hebben opgerecht.
Op den zelven tyd liepen de helsche Booswichten naer alle de andere Kercken en Kloosters van de heele Stad, roepende langs de strae- | |
| |
ten met groot geschreeuw: Vive les Geux, waer door zig veele andere schelmen by hun vervoegt hebben: sy brêken deuren en poorten over al open, schenden in Kercken al wat sy ontmoeten, beklimmen en bestormen alle de Kloosters zoo van Mans als Vrouws-persoonen, door-loopende de Refters, Kelders, Kamers, Sacriftyen, roovende en stelende, ofte vernielende, verdervende en verstroeyende alles wat sy vonden: veele Minder-broeders gequetst zynde wierden verjaegt, de Nonnekens onvoorzints overrompelt, vluchteden naer de huysen van hunne Ouders en Vrienden: inder voegen dat op zeer korten tyd alle de Kercken en Kloosters Van heel Antwerpen geschonden waeren. Van Antwerpen liepen sy buyten naer de Abdye van S. Bernardus, alwaer sy ook op de zelve weyze gehandelt hebben, als mede met alle de Kercken, Capellen en Beeldne, die sy onder wegen vonden.
Van daer weder-keerende in de Stad, vallen sy op een nieuw, niet alleen in de Kercke van Onse Lieve Vrouwe; maer ook in alle de andere, alsmede in alle de Kloosters, om voorts te schenden en te verwoesten ook d eminste overblyfzels van Beelden, kerckelyke Kleederen, en andere meubelen en cieraeten. In de Kloosters smeerden sy de Boeken van de Chooren en Bibliotheken met boter en smêten die alzoo in 't vuer. Dry dagen lang, zegt Strada, heeft dêze noyt gehoorde goddeloosheyd en wreedheyd geduert binnen Antwerpen, tot | |
| |
groote droefheyd van de goede Catholyken, die hun daer tegen niet en durfden stellen, ziende voor hunne oogen zoo menige heylige en kostelyke wercken van hunne Voorouders liggen in stof en vuyligheyd, en zoo menige dierbaere Boeken, treffelyke Schriften en gedenkteeken van de meeste Konstenaers in 't vuer oft in stucken.
Daer waeren op den tyd van vyftien verloopende eeuwen zoo veel onmenschelyke en wreede Ketteryen in de H. Kerk opgestaen, maer noyt wreeder en boozer als de Calvinistery: want terwylen dêze wreedheyd binnen Antwerpen zig uytstortede, waeren dêze vuyle oproerige Ketters op den zelven tyd ook bezig met hunne goddeloosheyd uyt te wercken door heel Brabant, Vlaenderen, Holland, Zeeland, Vries-land, met een woord door de seventien Provintien van Nederland. In Brabant, hebben die van 's Hertogen bosch met geene mindere razernye als die van Antwerpen de Kercke van den H. Joannes. Breda, Bergen op zoom en andere Brabandsche Steden moesten ook diergelyke Kerk-schendery lyden en gedoogen. Dit geweldig vuer liep snellyk voort in de Steden van Liere, Audenaerde, Gendt, Doornick en Valencyn, in Holland, Zeeland, en Vries-land liep het mede in den zelven tyd alles over hoop, als ook tot Uytrecht.
| |
| |
Het zoude te lang vallen in't byzonder te verhaelen alle het gene diens aengaende in alle Steden, Dorpen en Plaetsen geschied is, daerom de zelve voor by gaende, stelle ik hier twee jaer-schriften, de welcke in dit ramp-salig jaer gedient hebben:
sanCta tUa ConCULCata sUnt, et ContaMInata
Dat is :
Uwe heylige Plaetsen zyn vertreden ende ontheyligt.
Het tweede Jaer-schrift is:
De geUsen hebben Den DUVeL In.
(Hazart Kerk. Hist. 3. Deel C. XI. )
Dat de Geusche Predikanten oorzaek geweest zyn van dêze wreede Beeld-stormerye getuygen: Famianus Strada Lib. 5. de Bello Belgico. ende Adrianus Meerbeeck in syne Chronycke Pag. 2.7. ende Dionysius Mudzaert Kerk. Hist. ad An. 1566. n. 4. ende Nicolaus Burgundus Lib. 3. Hist. Belg. Pag. 209. ende Heribertus Rosweydus in de Historie van Nederland, als ook Cornelius Hazart Kerk. Hist. van Niderl. 3. Deel XI. Cap. Dit heb ik hier willen invoegen, om dat zommige kettersche Schryvers zeggen, dat hunne Predikanten hun met de Beeld-stormery niet gemoeyt en hebben, oft daer aen hand-daedig geweest zyn; en dit, om dit groote schand-vlek van hunnen | |
| |
hals te keeren; om hunne Sećte by de gemeynte niet haetelyk te maeken, en namentlyk hunne eerste Reformateurs de Predikanten te verschoonen. Maer dat sy daer waerlyk de schuld van zyn, blykt uyt de voorsz. Schryvers: en kan ook betoont worden uyt hunne Schryvers, gelyk C. Hazart [Supra Citat.] klaer beweyst.
Dog dêze goddelooze Beeld-stormery is niet geschied zonder klaere teekenen van de goddelyke Wraeke, waer door zommige booswichten van Godt gestraft zyn, gelyk P.Hazart [supra C. 12.] aentoont: alwaer hy het derde Mirakel tot Hassele in 't Land van Luyk geschied, verhaelt; het welcke ook beschreven is door D.Mudzaert [ad An. 1567. n. 3.] en ik uyt hem hier aen den Lezer mede-deyle. ‘Men verhaelt uyt de getuygenisse van veele lofbaere Mannen, als men tot Hassele des midder nachts voor den eenen-twintigsten January deses jaers de Beelden, met de Boeken, Dwaelen, ende andere priesterlyke Gewaeden in S. Quintini Kercke, dat is de Parochie, brak en verbrandende, ende men nu ontrent twaelf uren het Cruys van het Oxael met geweldt aftrock, dat in het vallen des Kruyces alle het licht en vyer, het welck daer groot en veel was van keerssen en toortsen onvoorsiens uytging; zoo dat daer niet een voncken en was om eene keersse te ontsteecken. De Beeld-stormers dit ziende, waeren verschrickt; ende Her-
| |
| |
man Dryver van Swol, hunnen Minister en Predikant, heeft hun al te saemen beswooren, dat niemandt dit den Papisten te kennen geven en soude. Maer nog in het selve jaer heeft het eenen van hun uytgebracht, die in syn dood-bedde de conscientie wroeghde. Archiva Civit. Een schoon Mirakel voor de Beelden, en namentlyk het Kruys onses Heeren: maer wat is het? Al sien sy teekenen en Mirakelen, sy en gelooven niet ter saligheydt. Dit is de booze verblintheydt der Ketteren.’ Tot hier toe Mudzaert. Dit en meer andere Mirakels beschryft P. Hazart supra.
Eyndige dit Sevenste Hoofd-stuk met de twee volgende Jaer-schriften.
haeretICI InstrUMenta DIaboLICa fUerUnt.
KettersChe zYn DUYveLsChe InstUMenten.
|
|
Auteursrechtvrij