Geschiedenis van het Nederlandsche volk. Deel 4

[p. 565]

Aanhangsel

[p. 567]

Bronnen der Nederlandsche geschiedenis

1795-1839

De bronnen voor de geschiedenis van ons land zijn het best te onderscheiden naar de groote perioden, waarin die geschiedenis kan worden verdeeld. Voor het tijdvak, dat in het eerste gedeelte van ons vierde deel wordt behandeld, zijn deze perioden twee in getal: de Fransche Tijd en die van het koninkrijk der Nederlanden zooals het zich na 1813 heeft gevormd.

Voor een deel van den Franschen Tijd bezitten wij in de Bijdrage tot de kennis van de historiographie der Bataafsche Republiek, bewerkt door dr. Jeannette Elias¹⁾, een samenvattend overzicht, dat goede diensten kan bewijzen en waarnaar ook hier in het algemeen kan verwezen worden. Het behandelt zoowel de toen verschenen tijdschriften als de gelijktijdige geschiedschrijvers maar houdt zich niet bezig met de archivale bronnen en de officieele verzamelingen van stukken noch met de voor dezen tijd vrij talrijke brieven en gedenkschriften van biografischen aard, meest alle gedrukt korter of langer tijd nadat de gebeurtenissen dier dagen beschouwd konden worden als die van een afgesloten tijdperk.

De ook in den tijd der oude Republiek slechts fragmentarisch gedrukte Resolutiën der Staten-Generaal zijn voor den korten tijd van het voortbestaan van dit lichaam na 1795 eveneens slechts ten deele gedrukt, met name in een deel Resolutiën van H.H.M. en de respectieve provinciën over het daarstellen eener Nationale Vergadering²⁾, terwijl de Dagbladen van het verhandelde ter vergadering van de provisioneele repraesentanten van het volk van Holland³⁾, hier en daar van de hand van Bilderdijk, ten minste voor de voornaamste provincie een geregeld overzicht der handelingen uit den eersten tijd opleveren. De bij Loosjes om de 14 dagen verschenen Jaarboeken der Bataafsche Republiek⁴⁾, vervolg der Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken, die evenwel nog tot 1798 doorloopen, bevatten de voornaamste staatsstukken en ‘merkwaerdige aenspraeken’ van 1798, ook gedrukt in de serie der Decreeten van de Nationale Vergadering⁵⁾. De handelingen van dit lichaam zijn te lezen in de niet-officieele uitgave van Swart: Dagverhaal der handelingen van de Nationale Vergadering⁶⁾, samengesteld met medewerking der sprekers en van het bureau der Vergadering zelve. Van de Proclamatiën en publicatiën van de Nationale Vergadering en van het Koninkrijk Holland bestaat naast de officieele uitgave⁷⁾ een ‘volledige verzameling’ sedert het

1) Leiden, 1906.

2) 's Grav. 1795/6.

3) 4 vol. ('s-Grav. 1795/6).

4) 7 vol. (Amst. 1795/8).

5) 23 vol. ('s Grav. 1796/8).

6) 9 dl. ('s Grav. 1796-4 Mei 1798).

7) 13 dl. (1796-1809).

[p. 568]

begin der revolutie¹⁾. Bij het Dagverhaal der handelingen van de Nationale Vergadering sluit zich aan dat van die van het Vertegenwoordigend en Wetgevend Lichaam des Bataafschen Volks²⁾ en vervolgens de Notulen van het Staats-bewind der Bataafsche Republiek 1801-1806, tevens het tijdperk van Schimmelpenninck omvattend en voorzien van een goeden index³⁾. De officieele Bataafsche Staatscourant, welker eerste nummer den 4den September 1805 verscheen, werd gevolgd door de Koninklijke Staatscourant (11 Juni-31 December 1806) en deze door de Koninklijke Courant (tot 14 Juli 1810). Sommige departementen uit den tijd der fransche overheersching hadden tijdelijk hun eigen ‘staatkundig dagblad’ of ‘journal’ waarin de voor die departementen belangrijke staatsstukken, met politieke berichten in het algemeen, uit den parijschen Moniteur werden overgenomen. Voor dezen laatsten tijd is nog van belang J.M. Kemper's Code organique des départements de la Hollande (Verzameling van wetten en decreten betrekking hebbende tot de inlijving en organisatie der Hollandsche departementen)⁴⁾.

Van de archivale bronnen voor deze periode was tot vóór weinige jaren een groot deel in de staats- en bijzondere archieven wel niet geheel afgesloten maar toch nog slechts in beperkte mate bereikbaar. De voor dit deel onzer geschiedenis belangrijke nederlandsche archieven waren vlijtig gebruikt door prof. G.W. Vreede in zijn verschillende grootere en kleinere geschriften over het tijdperk⁵⁾ en vrij wat daaruit was door hem in bijlagen afgedrukt of in den tekst en de aanteekeningen verwerkt. Daarnaast mogen genoemd worden de hoofdwerken over Schimmelpenninck en Daendels⁶⁾, waarin vele staatsstukken en brieven zijn afgedrukt evenals, hoewel in mindere mate, het geval is in andere der talrijke biografische werken betreffende de hoofdpersonen, die in dit tijdperk een rol vervulden. Voor het tijdvak van Lodewijk Napoleon gaf Wichers vrij wat uit de nederlandsche archieven in het licht achter zijn boek over diens regeering⁷⁾ en Jorissen grondde ook op archivale studiën zijn verhaal van den Ondergang van het koninkrijk Holland⁸⁾. Een groot getal bronnen voor de periode der bevrijding werd door Jorissen verzameld in zijn belangwekkende Bijdragen tot de geschiedenis der Revolutie van 1813⁹⁾. De Bas trok veel uit de archieven van het Huis van Oranje in zijn groot werk over prins Frederik, waarin meer wordt gegeven dan de titel zou doen vermoeden, daar het boek is uitgedijd tot een algemeene geschiedenis van het geheele tijdvak, waarin de prins leefde, beschouwd dan vooral in verband met de lotgevallen van het Oranjehuis. De Bosch Kemper's voortreffelijke Staatkundige Geschiedenis van Nederland wijdde aan de gebeurtenissen van den Franschen tijd meer dan honderd goedgeschreven bladzijden (blz. 254 vlg.), terwijl hij in het bijgevoegde deel ‘Letterkundige aanteekeningen’ menige bijzonderheid uit de bronnen zelve toelichtte in den onpartijdigen zin, die zijn werk kenmerken. Deze bladzijden en Jorissen's bekende studie De Fransche Tijd (Historische Bladen, Eerste Bundel, blz. 333 vlg.) gaven de verwerking van omvangrijke studiën over het tijdvak.

1) 23 dl. (Leiden 1795-1810).

2) 14 dl. ('s Grav. 1798-1801).

3) 20 dl. ('s Grav. 1801-1806).

4) 's Grav. 1813.

5) Geschiedenis der diplomatie van de Bataafsche Republiek, 3 dl. (Utr. 186165); Bijdragen tot de geschiedenis der omwenteling van 1795-1798, 2 dl. (Amst. 1851); Oranje en de Bataafsche Republiek (Utr. 1859).

6) G. Schimmelpenninck, R.J. Schimmelpenninck en eenige gebeurtenissen van zijn tijd, 4 dl. ('s Grav. 1845); Mendels, H.W. Daendels ('s Grav. 1890).

7) Wichers, De regeering van koning Lodewijk Napoleon (Utr. 1893).

8) Amst. 1871. Herdrukt in zijn Historische Studiën, Laatste Bundel (Haarl. 1893).

9) 2 dl. (Groningen, 1897).

[p. 569]

De niet minder belangrijke fransche archieven, van welker inhoud mijn Verslag¹⁾ ook voor deze periode een overzicht gaf, leverden aan Legrand de stof voor zijn belangwekkend boek²⁾ over de Bataafsche Republiek, met zeer vele aanhalingen daaruit; de napoleontische brievenliteratuur schonk voor het tijdvak van koning Lodewijk een aantal belangrijke gegevens, waardoor Lodewijk's eigen met tal van stukken verrijkt werk³⁾ aanzienlijk werd aangevuld⁴⁾. Uit de fransche archieven vooral trok mej. Naber hare door Teyler's Genootschap bekroonde Geschiedenis der inlijving van Nederland bij Frankrijk⁵⁾, waar in de aanteekeningen en bijlagen zoowel als in den tekst breede aanhalingen daaruit voorkomen. Minder kwam aanvankelijk nog aan den dag uit de engelsche, pruisische, oostenrijksche en russische archieven; van den inhoud der eerste gaf Brugman's Verslag⁶⁾ een en ander.

Een monumentale bronnenuitgave begon echter, sedert 1905 in opdracht van de Commissie van Advies voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatiën, dr. H.T. Colenbrander, wiens Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland (1795-1840) 22 zware deelen omvatten⁷⁾. Zij behelzen een doorloopende toelichting van de algemeene landsgeschiedenis door uitgave van bronnen uit de nederlandsche, fransche, engelsche, pruisische en russische staats- en particuliere archieven, waaronder, voor den tijd tot 1813, die van het Huis van Oranje in het bijzonder genoemd mogen worden, ter aanvulling soms van wat reeds was uitgegeven, meestal echter geheel zelfstandig en voorzien van aanteekeningen, inleiding en verbindenden tekst. Deze monumentale uitgave vormt een zoogoed als afsluitende publicatie over den geheelen Franschen Tijd en die van het Koninkrijk tot 1840, zoodat wij thans ten dezen niet meer over gebrek aan bronnen kunnen klagen. De bewerker begeleidde zijn bronnenuitgave met een serie studiën over het tijdvak, waarin de voornaamste gewonnen resultaten werden verwerkt en waarvan thans drie deelen: De Bataafsche Republiek, Schimmelpenninck en Koning Lodewijk, Inlijving en Opstand, zijn verschenen⁸⁾. De herdenking van de gebeurtenissen van 1813 gaf èn in 1863 maar vooral in 1913 aanleiding tot de verschijning eener omvangrijke reeks van bijdragen, populaire studiën en meer wetenschappelijke werken, waaronder het Historisch Gedenkboek, onder leiding van Koolemans Beynen (4 dln. Haarlem, 1913-'14), de kroon spant.

Voor de krijgsgeschiedenis van het tijdvak zijn van veel belang, behalve de op dit gebied zeer omvangrijke memoirenliteratuur, die over dezen tijd nog voortdurend toeneemt, de geschriften van Koolemans Beynen⁹⁾ over 1799, de bovengenoemde werken van Mendels en De Bas, de gedenkschriften van generaal Krayenhoff¹⁰⁾, enz., waarin tal van bijlagen en aanhalingen uit de bronnen. Maar vooral het bovengenoemde Historisch Gedenk-

1) 's Gravenh. 1897.

2) La révolution frangaise en Hollande (Paris, 1894), vert. en met aant. vermeerderd door Pijttersen (Arnh. 1895).

3) Documents historiques et réflexions sur 1e gouvernement de la Hollande, 3 vol. (Brux. 1820).

4) Jorissen, Napoléon I et 1e roi de Hollande (La Haye, 1868); Rocquain, Napoléon I et 1e roi Louis (Paris 1875); Du Casse, Les rois frères de Napoléon (Paris 1883), de groote Correspondance de Napoléon met de aanvullingen van Lecestre, enz. Vgl. Duboscq, Louis Bonaparte en Hollande (Paris 1911).

5) Haarlem, 1905; 2de geïllustr. druk, onder den titel: Overheersching en Vrijwording (Haarlem, 1909); 3de druk (Haarlem, 1913).

6) 's Gravenhage, 1895.

7) 's-Gravenhage, 1905-1922.

8) Hist. Bibl., Amsterdam, 1908-1913.

9) Militaire Spectator 1891-1895 en Handelingen van de Maatsch. der Ned. Letterk., 1897 vlg.

10) Geschiedk. beschouwing van den oorlog in 1799 (Nijmegen 1832) en Bijdragen tot de vaderl. gesch. van 1809/10 (Nijm., 1831); Leven van Krayenhoff, uitg. Tydeman (1844).

[p. 570]

boek, waarin aan de krijgsgeschiedenis een ruime plaats is toebedeeld Voor die van Nederlandsch-Indië hebben wij het laatste, door Van Deventer bewerkte deel van De Jonge's groot verzamelwerk¹⁾.

Onder de werken van biografischen aard verdient de verzameling der Brieven en Gedenkschriften van Gijsbert Karel van Hogendorp een eerste plaats wegens den rijkdom der uitgegeven stukken, voor deze periode in drie deelen bijeengebracht²⁾; de gedenkschriften van en betreffende Schimmelpenninck, Krayenhoff, Dirk van Hogendorp, Verhuell³⁾, van een ongenoemden ‘Nederlandschen beambte’⁴⁾ e.a. bevatten eveneens menig belangrijk gegeven voor de kennis van het tijdperk. De werken van Sillem over Gogel⁵⁾ en Dirk van Hogendorp⁶⁾, van Byvanck over De jeugd van Da Costa⁷⁾, van Kollewijn over Bilderdijk⁸⁾, van Van Limburg Brouwer over Wiselius⁹⁾, van mej. Naber over Kemper¹⁰⁾ sluiten zich gereedelijk bij deze soort van bronwerken aan, daar zij in hoofdzaak uit gelijktijdige stukken, brieven en berichten zijn samengesteld. De brievenverzamelingen en gedenkschriften betreffende Falck¹¹⁾ zijn ook voor deze periode van beteekenis. Het is te verwachten, dat allengs nog meer werken van dezen aard het licht zullen zien, nu de schroom voor het uitgeven van stukken over dezen tijd grootendeels geweken is.

Als bronwerken kunnen ook worden aangemerkt de samenvattende geschiedkundige verhalen, door tijdgenooten in den tijd zelven of kort daarna samengesteld. Daaraan wijdde mej. Elias een goed deel van haar proefschrift¹²⁾, zoodat hier dienaangaande wederom niet in bijzonderheden behoeft getreden te worden.

De leidsche remonstrantsche predikant Cornelis Rogge gaf in 1796 zijn Tafereel van de geschiedenis der jongste omwenteling¹³⁾ en drie jaren later zijn Geschiedenis van de Staatsregeling voor het Bataafsche Volk¹⁴⁾, beide uit ‘echte bronnen’ en berichten bewerkt en vol bewondering voor de ‘grootheid en majesteit’ des volks in dit ‘voorbeeldloos oogenblik in de geschiedenis van ons vaderland’. Overtuigd unitaris, huldigt hij ook Vreede en de zijnen wegens hun initiatief op 22 Januari 1798 en verontschuldigt hun willekeur, den tweeden coup d'état natuurlijk afkeurend. Hij eindigt met het verhaal van dezen laatsten.

De voormalige belastingambtenaar, later landmeter, Cornelis Zillesen, gaf in denzelfden tijd zijn Geschiedenis der Vereenigde Nederlanden¹⁵⁾ als het werk van een ‘eenvoudig burger’, die Rogge's geschriften heeft gebruikt en in zeer gematigd unitaristischen geest de gebeurtenissen beschrijft, groot voorstander o.a. van de verworpen consitutie van 1797 en tegenstander van de democraten en revolutionnairen, die in het voorjaar van 1798 het heft in

1) De Opkomst van het Nederl. gezag in Oost-Indië, dl. XIII ('s-Grav., 1888).

2) dl. III-V ('s-Grav., 1876-1901).

3) Leven en karakter van C.H. Verhuell, 2 dl. (Amst., 1847).

4) Tiel, 1882.

5) De politieke en staatkundige werkzaamheid van Gogel (Amst., 1864).

6) Amst. 1890.

7) 2 dl. Leiden, 1894.

8) 2 dl. Amst., 1891.

9) Gron., 1846.

10) Haarlem, 1913.

11) Brieven ('s Grav., 1861); Ambtsbrieven ('s Grav., 1878); Gedenkschriften, uitg. Colenbrander ('s Grav. 1913).

12) Blz. 42 vlg.

13) Amsterdam, 1796.

14) Amst. 1799.

15) 6 dl. ('s-Grav., 1798-1802).

[p. 571]

handen hadden. Zijn ‘aanmerkingen’ op de gebeurtenissen dragen een voor een in 1787 uitgeweken Patriot bijzonder gematigd karakter. Aan Krayenhoff ontleende hij waarschijnlijk¹⁾ zijn uitvoerig verhaal der amsterdamsche omwenteling, wederom in den zin van een ‘onpartijdige’, die geen ‘bovendrijvende staatkundige factie’ aanhangt en de ‘aanmatigingen’ der ‘mindere burgers’ afkeurt.

Streeft Zillesen naar onpartijdigheid in Wagenaar's geest, niet minder doet dit de haarlemsche doopsgezinde predikant Petrus Loosjes in zijn anoniem geschreven Vervolg van Wagenaar's Vaderlandsche Historie²⁾, beginnend met 1774 en loopend tot koning Lodewijk's optreden in 1806. Het is het werk van een ijverig en conscientieus compilator, die in zijn het gansche gebied der volkshistorie omvattend boek vooral aan de parlementaire geschiedenis van het tijdvak een groote plaats inruimt en voor den eersten tijd de Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken³⁾, voor later de werken van Rogge en Zillesen, de Dagverhalen enz. plundert, zijn uittreksels eenvoudig ongeveer in hun eigen woorden naast elkaar plaatsend en hoofdzakelijk slechts in zijn haarlemsche verhalen zich vrijer en levendiger uitlatend. Dat de schrijver zelf overigens een vurig revolutionnair was, treedt dan aan den dag; maar hij komt in later jaren daarvan terug en toont zich met Schimmelpenninck's bewind tevreden in de korte bladzijden, die hij daaraan wijdt.

Geheel anders spreekt de overtuigde orangist Cornelis van der Aa, boekhandelaar te Haarlem, die het in 1802 na den vrede van Amiens onder het Staatsbewind waagde zijn uitvoerige Geschiedenis van den oorlog (1793-1802)⁴⁾ te schrijven, nu eindelijk ‘de waarheid’ kon gezegd worden over de ‘onwaardige voorwerpen welke het vaderland en duizenden van deszelfs goede ingezetenen zooveel onheils berokkend hebben’, terwijl hij van de revolutie en haar verloop niets ‘wezenlijk goeds weet te zeggen.’ Denzelfden geest ademt zijn Leven van Willem V⁵⁾ en nog meer zijn boek over ‘De tyrannijen der Fransen in 1747, 1795-1813 in de Nederlanden gepleegd’⁶⁾. Hij beschikt over vele officieele stukken, hem misschien door Krayenhoff verschaft⁷⁾, vooral betreffende den inval der Engelschen en Russen in 1799. Zijn reactionnaire meening niet onder stoelen of banken stekend, geeft hij een levendiger verhaal dan dat van Loosjes kan heeten en treedt meermalen tegen de unitaristische voorstelling van Rogge en Zillesen op, met strenge afkeuring vooral der ‘schandelijke bedrijven’ van de woelende, kuipende en cabaleerende partijen.

Delprat's Journal concernant les événements politiques de notre patrie⁸⁾ bevat verscheidene belangwekkende aanteekeningen en opmerkingen over personen en zaken, die deze waalsche predikant te 's Gravenhage, vriend en helper van den staatssecretaris en minister Van der Goes met zijn ‘fijnen geest en uitgebreide kennis’ sedert 1798 van nabij leerde kennen, ‘à même de voir bien des choses’. Tot onder koning Willem I, toen hij geheimsecretaris bij het departement van Buitenlandsche Zaken werd, verleende hij zijn diensten bij de samenstelling van diplomatieke stukken. De totnogtoe uitgegeven aanteekeningen dragen soms, het karakter van mémoires en loopen tot den val van Schimmelpenninck; zij ademen een gematigde gezindheid overeenkomstig die van Van der Goes en de zijnen.

1) Elias, blz. 62.

2) 47 dl. (Amst. 1786-1811).

3) Elias, blz. 72.

4) 10 dl. (Amst. 1802-1808).

5) 5 dl. (Amst. 1806).

6) Amst. 1814.

7) Elias, blz. 92.

8) Bijdr. en Meded. Hist. Gen., dl. XIII (1892), blz. 174 vlg.

[p. 572]

Van minder belang voor de geschiedenis van het tijdvak is Bilderdijk's laatste deel, waarin de felle orangist verklaarde zich niet te willen bemoeien met wat er ‘in de zoogenaamde Bataafsche Republiek omging’, het werk eener ‘koortsige ijlhoofdigheid en worsteling om den roof der Natie te deelen’¹⁾, wat hem niet verhindert eenige hatelijkheden te zeggen over een paar hoofdpersonen, als Paulus en Hahn. Van Kampen²⁾ en Bruining³⁾ geven slechts een kort overzicht. De onvoltooide staatkundige geschiedenis der Bataafsche Republiek van C.L. Vitringa⁴⁾ is vooral belangrijk wegens het gebruik daarin gemaakt van de papieren van des schrijvers vader, den bekenden elburgschen federalist Herman Hendrik, wien zijn zoon een uitvoerig Gedenkschrift⁵⁾ wijdde.

De eerste periode uit dit tijdvak beschreef in zeer algemeene trekken Appelius in zijn anoniem verschenen boekje: De omwenteling van 1795⁶⁾, waarin de talentvolle moderaat de staatsregeling van 1801 prijst en de omwenteling zelve in hare tekortkomingen gispt met ernstige klachten over de wijze, waarop hare leiders in 1795 te werk gingen, en over hun verzuim om van de gunstige gelegenheid tot staatshervorming gebruik te maken; hij laat ook zijn protest hooren tegen de ‘overdreven eenheid’ van 1798 en tegen de vrees voor algemeene belastingen. De vurige revolutionnair en democraat Vonck gaf in zijn Geschiedenis der landing van het Engelsch-Russische leger⁷⁾ daarentegen uiting aan zijn afkeer van de reactionnaire en gematigde elementen en richtte zich vooral tegen den volgens hem onbekwamen en onvertrouwbaren Daendels, die daarentegen bij Van der Aa genade vond. Van der Palm's⁸⁾ beroemd Gedenkschrift van Neerlands herstelling, krachtig van taal, geeft de indrukken over de bevrijdingsperiode van een bekwaam en gematigd voorstander der republikeinsche denkbeelden, later met de monarchie geheel verzoend.

Voor de economische geschiedenis dezer periode is zeer belangrijk Metelerkamp's Toestand van Nederland in vergelijking gebracht met die vaneenige andere landen in Europa⁹⁾, een staathuishoudkundige beschrijving als ‘overzicht’ bewerkt, daar hem de statistieke gegevens veelal ontbraken; algemeene toestand, handel en nijverheid, financiën en verdedigingsmiddelen worden achtereenvolgens behandeld, soms met zekere oppervlakkigheid en gebrek aan inzicht. Andere gegevens over dit onderwerp zijn te vinden in de geschriften van Van Ouwerkerk De Vries¹⁰⁾ en enkele reisbeschrijvingen uit dezen tijd, b.v. die van Fell¹¹⁾ van 1800. Bovenaan staat echter onder de bronnen van dezen aard het onwaardeerbare Apercu sur la Hollande, samengesteld op bevel en met medewerking van den franschen intendant-generaal baron d'Alphonse na zijn inspectiereis door de hollandsche departementen in 1811¹²⁾. Deze voortreffelijke administratieve ambtenaar der fransche regeering geeft daarin, na een overzicht over de landsgeschiedenis en een uitvoerige oro-topo-hydrographische beschrijving, gedetailleerde opgaven omtrent bevolkingscijfers,

1) Geschiedenis des Vaderlands, dl. XII, blz. 103.

2) Verkorte Geschiedenis, 2 dl. (Amst. 1827).

3) Geschiedenis der Nederlanden, 2 dl. (1825).

4) 3 dl. (Arnhem, 1858-1864).

5) Arnh. 1857.

6) Leiden, 1801.

7) 1 dl. (Haarl. 1801).

8) Amst. 1816.

9) 2 dl. (Rotterdam, 1804). Vgl. Elias, blz. 7 vlg.

10) Verhandeling over de oorzaak van het verval des Nederlandschen handels (Haarlem 1827).

11) Reize door de Bat. Republiek (Haarlem, 1846).

12) Bijdragen tot de statistiek van Nederland, Nieuwe Volgreeks, dl. 1 ('s-Grav. 1900).

[p. 573]

traktementen der ambtenaren, sterfte- en geboortelijsten, brandweer, leger en marine, daarna over den toestand van landbouw en veeteelt, vervolgens over dien van de nijverheid, den handel en zijn toekomst, de belastingen, de voornaamste steden, gemeenten en monumenten - alles bewerkt naar in boeken en archieven opgeteekende gegevens, berichten van anderen en eigen waarneming.

Een eigenaardig verschijnsel uit de eerste jaren van dezen tijd (tot 1802) is de groote beteekenis der periodieken als bronnen voor geschiedkundig onderzoek¹⁾.

De val der regentenheerschappij, die de couranten en tijdschriften op staatkundig gebied na den Patriottentijd zeer in den band had gehouden gelijk zij reeds in de 17de eeuw nu en dan en sedert 1723 door een voortaan gehandhaafd plakkaat der Staten-Generaal ‘de licentie der courantiers’ had ingetoomd, gaf het aanzijn aan een aantal nieuwe dagbladen en tijdschriften, van welke de eerste nog slechts bij hooge uitzondering en dan nog zeer summiere staatkundige beschouwingen bevatten en zich meestal bepaalden tot het geven van min of meer in de eene of andere richting gekleurde berichten naast verslagen van het ter Nationale Vergadering behandelde, verder zeetijdingen en advertentiën.

Als geschiedkundige bronnen veel belangrijker waren voor deze periode de tijdschriften, naast welke wegens de thans bestaande meerdere vrijheid van schrijven en spreken, waaronder men zich in de veelgelezen weekbladen gemakkelijk kon uiten, de onder den druk der regentenheerschappij dikwijls zeer talrijke en soms belangwekkende pamfletten in getal en beteekenis afnemen, al verdwijnen zij op verre na niet.

Onder die tijdschriften waren er vele, die slechts een kort bestaan hadden. De zakelijke Advocaat der Nationale Vrijheid, Valckenaer's orgaan, leefde van Nov. 1795-Mei 1796; Van Hamelsveld's Vraagal had zijn gemoedelijk moraliseerend bestaan sedert 1791 drie jaren later moeten opgeven, maar herleeft in Januari 1795 glorierijk om in 1797 vragensmoede te verdwijnen. Zoo ging het ook den Vriend des volks van 1795, waaraan Van der Palm medewerkte, en den meer democratischen Republikein (1795-1799). De onvermoeide T'Hoen deed zijn (Nieuwen) Post van den Neder-Rhijn (1795-1799), de voortzetting van het bekende patriotsche blad, tijdelijk herleven. Valckenaer's en Vreede's jacobijnsche vrienden schreven felle vertoogen in De Democraten (1796-1798). De Politieke Opmerker, de Domkop, de Politieke Sleeper traden in 1795 op als organen der jacobijnsche clubs en voorstanders eener krachtige democratische revolutie. Heraclyt en Democryt (1796-1798) verdedigde daarentegen, onder leiding van den frieschen griffier Dibbets, weder de beginselen der gematigden tegenover de ‘heete Patriotten’. De felle Politieke Blixem en de gelijkgezinde Politieke Donderslag, Revolutionnaire Vraag-al en Constitutionneele Vlieg, de niet zeer kieskeurige organen van de heftige democraten Van Leeuwen, Vonck en Hespe, richtten zich tegen alle gematigdheid en traden in de dagen der democratische zegepraal (1797/98) openlijk als partijbladen op. Bernardus Bosch deed in 1800 den Burger Politieke Blixem en later den Heer Politieke Blixem opstaan met scherpe aanvallen op de reactie, die in het Nationaal Magazijn van 1801/2 de nieuwe constitutie van het Staatsbewind voorbereidde en later de denkbeelden van Besier, Spoors en de hunnen bleef verdedigen. De Janussen zetten tot in 1802 hun in den Patriottentijd begonnen bestaan voort en bleven met de Argussen en andere ‘scherpziende’ organen critiek oefenen op al wat zij zagen. Van Woensel's humoris-

1) Elias, blz. 22 vlg.

[p. 574]

tisch jaarboekje De Lantaarn (1792-1801) zette de overlevering der oude Spectators niet onverdienstelijk voort en gispte vinnig de gebreken des tijds.

Met de zegepraal der reactie in 1802 eindigt deze periode van tijdschriftenliteratuur, waarvan Sautijn Kluit de gelukkige beschrijver geworden is in tal van kleine zorgvuldige studiën op dit gebied. Sedert is het woord der critiek op de bestaande toestanden weder voornamelijk aan de nog nu en dan verschijnende pamfletten, die echter veel minder talrijk uitkwamen dan te voren, want de thans op elkander volgende, van revolutie afkeerige regeeringen verhinderden de ontwikkeling der voor de reactie gevaarlijke journalistiek en maakten aan het bestaan van sommige harer producten een snel einde. Onder koning Lodewijk¹⁾ nam de drukpersvervolging toe in verband met de invoering van op de fransche gelijkende wetten, vooral onder den invloed van den tegen de uitspattingen der journalistiek toen reeds wakenden Van Maanen, den feitelijken leider der justitie op dit terrein. En de fransche censuur van het tijdvak der annexatie liet niet de minste vrijheid op dit gebied. Zij vernietigde ook een groot aantal vrij onschadelijke couranten²⁾. Elk departement mocht toen slechts één eigenlijke courant bezitten, welker staatkundige berichten woordelijk aan den parijschen Moniteur moesten ontleend worden; plaatselijke advertentiebladen mochten onder toezicht van den franschen minister van binnenlandsche zaken en den prefect alleen nog gerechtelijke aankondigingen, handelstijdingen en familieberichten geven. Van de letterkundige tijdschriften, die onder koning Lodewijk nog 20 in getal waren, bleven er toen slechts drie bestaan onder een franschen titel. Zoo hield de invloed der periodieke pers natuurlijk ook geheel op en komt deze in die dagen als geschiedkundige bron zoogoed als niet in aanmerking.

^* * ^*

Voor de tweede periode onzer geschiedenis, in dit gedeelte behandeld, hadden wij vóór Colenbrander's Gedenkstukken de beschikking over veel minder bronnen. De omzichtigheid, om niet te spreken van vrees voor openbaarheid, waarvan dit tijdperk vol is, heeft later ook de nakomelingen van hen, die in het staatkundig leven van toenmaals een rol speelden, dikwijls weerhouden van het openbaar maken der gegevens, die konden dienen tot toelichting van wat er was voorgevallen. Eerst in den laatsten tijd schijnt ook voor deze periode die schroom eenigszins te wijken, nu de kleinzonen van hen, die toen in het staatsbestuur medewerkten, minder bezwaar zien in het openen hunner familiearchieven en de staat zelf de archieven der ministerieele departementen tot 1830 in het Rijksarchief heeft geplaatst, terwijl ook andere deelen zijner archivale verzamelingen voor dezen tijd gemakkelijker toegankelijk worden gemaakt.

Zoo komt het, dat wij voor deze periode tot voor kort nog slechts op een gering aantal eigenlijke bronnenverzamelingen konden wijzen, ofschoon voor de belgische zaken na 1830, vooral in België zelf, veel in het licht is gezonden.

Van officieele gegevens bezitten wij vooreerst de in de Nederlandsche Staatscourant en het Journal officiel du gouvernement de la Belgique (1814/5) en later in de Gazette générale, sedert 1818 Journal général du Royaume des Pays-Bas, na de Novemberdagen van 1813 opgenomen stukken, proclamatiën, besluiten enz., waarnaast de sedert 1821 in de ‘Bijvoegsels’, later het ‘Bijblad’ opgenomen Handelingen der Staten-Generaal genoemd

1) Kruseman, De Fransche wetten op de Holl. drukpers (1806-1814).

2) Naber, Geschiedenis der inlijving, blz. 147 vlg. Roche, La censure pendant la domination française en Hollande (Den Haag, 1923).

[p. 575]

moeten worden. De ijverige directeur van het Bijblad Noordziek vulde deze gegevens aan door zijn nauwkeurige uitgave der Handelingen van de Staten-Generaal¹⁾ sedert 1815 tot 1847, samengesteld met behulp der Kamerarchieven, der oudere dagbladen, waarin de redenaars hunne redevoeringen deden opnemen, enz. De zwolsche secretaris Luttenberg, die een verzameling wetten, besluiten, reglementen enz, betreffende den burgerlijken stand, den waterstaat, de politie, de schutterijen enz. bewerkte²⁾, begon ook de uitgave van een vervolg op het Groot Plakkaatboek in zijne Verzameling van Wetten betrekkelijk het openbaar bestuur³⁾ en een zeer nuttig Register der wetten en besluiten betrekkelijk het openbaar bestuur, voortgezet door Schuurman e.a.⁴⁾. De oudgriffier van Zuid-Holland Ten Zeldam Ganswijk gaf een aantal Bijdragen tot de geschiedenis van het Staatsbestuur⁵⁾ naast zijn Handleiding tot de kennis van het Staatsbestuur of beredeneerd alphabetisch register van vaderlandsche wetten en besluiten⁶⁾. Een officieele verzameling is te achten Verstolk van Zoelen, Recueil de pièces diplomatiques relatives aux affaires de la Belgique en 1830/2⁷⁾, het werk van dezen nederlandschen minister van buitenlandsche zaken zelven; ook de belgische Histoire. parlementaire du traité de paix de 1839⁸⁾.

De archivale bronnen lagen lang nog grootendeels verscholen in de archieven des Rijks; de voortzetting der groote uitgave van Colenbrander, de Gedenkstukken, kon eerlang alle billijke wenschen op dit gebied tot 1840 toe bevredigen. Diens deelen: Ontstaan der Grondwet⁹⁾ gaven te zien wat in dit opzicht was te verwachten: zij putten de stof zoogoed als uit. Een gedeelte daarvan was reeds onder het bereik van den amsterdamschen advocaat en hoogleeraar De Bosch Kemper, die er gebruik van maakte voor zijn uitnemende Staatkundige geschiedenis van Nederland tot 1830 en voor zijn lateren even voortreffelijken arbeid over de Staatkundige geschiedenis van Nederland na 1830¹⁰⁾, beide verrijkt met belangwekkende Letterkundige Aanteekeningen, in het laatste werk telkens achter ieder deel geplaatst. Zijn Staatkundige Geschiedenis is voor deze periode voor een goed deel gegrond op aanteekeningen, mededeelingen, mondeling en schriftelijk, van tal van toen levende nederlandsche staatslieden, onder wie in de eerste plaats Johan Melchior Kemper, zijn vader, moet genoemd worden. Diens Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften, voornamelijk betreffende dezen tijd, zijn door den zoon uitgegeven¹¹⁾.

Van niet minder belang voor de geschiedenis van den tijd zijn de laatste deelen van Van Hogendorp's Brieven en Gedenkschriften¹²⁾, die met Van Hogendorp's Bijdragen tot de huishouding van den staat¹³⁾ en zijn brochures uit de dagen van den belgischen opstand een uitnemend geheel vormen zoowel voor de kennis van den voortreffelijken staatsman zelven als voor die der tijdsomstandigheden. Daarnaast staan op het voor dezen tijd bijzonder rijk biografisch gebied de bovengenoemde brievenverzame-

1) 's Grav. 1863 vlg. Vgl. zijn uitgaven over allerlei wetten in dezen tijd.

2) 5 dl. (Zwolle, 1840-43), loopende van 1796 tot 1839.

3) Zwolle, 1838-1839, 2de uitg. 1871 vlg.

4) Zwolle, 1881 vlg.

5) 2 dl. (Dordr. 1847/8).

6) 7 dl. Dordrecht, (1830-1835).

7) 3 vol. (La Haye, 1831-1833).

8) 2 vol. (Brux. 1839).

9) 2 dl. ('s Grav. 1908/9).

10) 5 dl. (Amst. 1873-1882).

11) 3 dl. (Amst. 1835/6).

12) 2 dl. ('s Grav. 1901/2).

13) Uitg. Thorbecke, 10 dl. ('s Grav. 1854); oorspr. uitg. 10 dl. ('s Grav. 1818-1825).

[p. 576]

lingen en gedenkschriften van Falck, die van Thorbecke (1830/2)¹⁾, het vooral voor de geschiedenis van letteren en geestesbeweging merkwaardige Dagboek van Willem de Clercq²⁾ en de door Sirtema van Grovestins verzamelde Notice et souvenirs biographiques de Van der Duyn van Maasdam en Van der Capellen³⁾, later vertaald als Gedenkschriften⁴⁾ dier beide bekende staatslieden, die met de regeeringswijze van koning Willem I niet ingenomen waren, terwijl de uitgever zijn nog minder met 's Konings denkbeelden strookende eigen gevoelens en ondervindingen in voorrede en aanteekeningen niet verborg⁵⁾. Bij deze geschriften van persoonlijken, van biografischen aard sluiten zich gevoeglijk aan het voortreffelijk gestelde Leven van Willem II door Bosscha⁶⁾, geput uit de archieven van dien vorst en uit persoonlijke herinneringen des schrijvers, en het derde deel van De Bas' groote werk over prins Frederik der Nederlanden, voor den lateren tijd minder uitvoerig dan voor den vroegeren maar ook hier voortdurend puttend uit de schatten van het Huisarchief van prins Frederik zelven, waaraan talrijke aanhalingen uit dagboeken en brieven in den tekst, belangrijke bijlagen enz. zijn ontleend. Daarnaast zijn te noemen de Vertraute Briefe über das Königreich der Niederlande⁷⁾ van Eleuterophilos, pseudoniem van den republikeinschgezinden Strick van Linschoten, die in deze uitvoerige reisbeschrijvingen in brieven vele dikwijls bittere opmerkingen van algemeenen, persoonlijken en statistieken aard invlecht. Dan gaf H. von Gagern Das Leben des Generals Friedrich von Gagern⁸⁾, die, evenals de schrijver zelf van het boek, tijdens Willem I een zoo belangrijke rol speelde; generaal Knoop schreef behalve eenige studiën van krijgskundigen aard zijn Herinneringen aan 1830⁹⁾. Uit Thorbecke's papieren trok Fredericq voor een deel zijn werkje over de jeugd van Thorbecke¹⁰⁾.

Zeer belangrijk voor de belgische troebelen en den Tiendaagschen Veldtocht is de memoiren-uitgave van Buffin: Mémoires et documents inédits sur la Révolution beige¹¹⁾, waarin die van De Constant Rebecque, Chazal, Dumonceau, Pletinckx e.a. zijn opgenomen.

Pierson's Oudere Tijdgenooten¹²⁾ zijn vooral van belang voor de geschiedenis van het geestelijk leven na 1830. De Correspondance diplomatique van De Talleyrand¹³⁾ met de veelbesproken Mémoires¹⁴⁾ van dien staatsman, welke laatste echter met groote omzichtigheid te gebruiken zijn, mogen als bronnen van den eersten rang aangemerkt worden. Niet minder belangwekkend zijn de Denkwürdigkeiten van den arts en vertrouwde van koning Leopold, Von Stockmar¹⁵⁾.

1) Uitg. Groen van Prinsterer (Amst. 1873). Wij mogen thans hopen op een uitgave der geheele briefwisseling van Groen, grootendeels in ms. in het Rijksarchief, in bewerking genomen door dr. Gerretson en prof. Goslinga. Het tweede deel verscheen in 1925 ('s Grav.).

2) Haarlem, z.d.

3) St. Germ. 1852. Vgl. De Jonge, Examen d'une notice et de souvenirs biographiques (La Haye, 1852).

4) Amst. 1853, 2de druk 1857.

5) Vgl. ook Gesprekken met koning Willem I, uitg. Colenbrander, in Bijdr. en Meded. Hist. Gen., dl. XXXI.

6) Amst. 1852, 2de uitg. 1854, 3de uitg. 1865.

7) 3 Bde (Germania (Mainz), 1818); vert. onder den titel Herinneringen, 2 dl. (Amst. 1855/6).

8) 3 Bde (Leipz. 1855/59); vgl. H. von Gagern, Mein Antheil an der Politik, 2 Bde (Stuttg.-Leipzig, 1823-1845).

9) 's Grav. 1868.

10) 's Grav. 1906.

11) 2 vol. Brux. 1912.

12) Amst. 1888.

13) Vol. I (ambassade de Londres), ed. Pallain (Paris 1891).

14) 5 vol., ed. De Broglie (Paris 1891/2).

15) Braunschweig, 1872.

[p. 577]

Van volstrekt biografischen aard zijn hier onder de bronnen voor de geschiedenis van dezen tijd aan te merken een aantal der Levensberichten, uitgegeven door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, die verscheidene staatslieden en letterkundigen van dien tijd onder hare leden telde, en verder de serie van Juste's Fondateurs de la Monarchie Belge, waarin Rogier, Lebeau, Le Hon, De Brouckère, De Gerlache, Surlet de Chokier, De Potter, Nothomb en andere belgische leiders uitvoerig behandeld zijn¹⁾. Lebeau's Souvenirs personnels²⁾, De Potter's gelijknamig werk³⁾, de Mémoires van Goblet d'Alviella, van Van der Meere, en vooral Discailles, Charles Rogier⁴⁾, leveren belangrijke gegevens ook voor onze geschiedenis, die met die der eerste jaren van het koninkrijk België zoo nauw samenhangt⁵⁾.

Kort vóór en in dien tijd beginnen ook de vroeger in hoofdzaak slechts nieuwstijdingen bevattende couranten naast de omstreeks 1820 en 1830 talrijke staatkundige brochures, beide de verdere ontwikkeling der oude pamfleten politieke tijdschriften-literatuur vertegenwoordigend, weder een belangrijke rol te spelen als bronnen voor geschiedkundige kennis. De Arnhemsche Courant en Het Handelsblad worden reeds omtrent 1820 staatkundige bladen met hoofdartikelen van min of meer vrijzinnige kleur, later ook de Nieuwe Rotterdamsche Courant; nog meer zijn dat tegen 1830 weekbladen als De Noordstar, geschreven door jonge advocaten als F.A. Van Hall en C.A. den Tex, en de nog openlijker radicaal-vrijzinnige beginselen verkondigende Standaard van den jongen Donker Curtius e.a., benevens de meer behoudende Nederlandsche Gedachten (1829-1832), voornamelijk het werk van den jongen ambtenaar aan het kabinet des Konings Groen van Prinsterer. L'Observateur, na 1816 een tijdschrift, en Le Spectateur belge, het blad van abbé De Foere, waren vóór 1820 de voornaamste organen der belgische oppositie van katholieke, de Mercure Surveillant en de Nain Jaune, later de Libéral en de Vrai Libéral, onder leiding van Cauchois-Lemaire, Guyot en Arnault, van liberale zijde. De Courrier des Pays-Bas van de brusselsche liberalen De Potter, Ducpétiaux, Jottrand e.a. (1821), de Mathieu Laensberg der luiksche liberalen (1824), de luiksch-maastrichtsche Courrier de la Meuse (1820), de door geestelijken geleide Catholique des Pays-Bas (1826) en andere bladen zetten den strijd tegen de regeeringsbeginselen in de laatste jaren vóór de Revolutie met steeds grooter heftigheid voort.

De regeering zelve, die de groote macht van de pers over de openbare meening zeer goed inzag, en, hoewel een ‘willekeurige censuur’ als strijdig met ‘liberale denkwijze’ beschouwend, reeds spoedig tot drukpersvervolgingen was overgegaan onder de op dit gebied vanouds weinig ontziende leiding van den minister van justitie Van Maanen⁶⁾, trachtte weldra ook van haar zijde van de machtige pers gebruik te maken om hare eigen denkbeelden onder de bevolking meer en meer ingang te doen vinden. Zij bediende zich daarbij vooral van de bedenkelijke hulp van den italiaanschen gelukzoeker Libri Bagnano⁷⁾, kocht (1829) het Journal de Gand, richtte (1827) den National op en steunde in het geheim geldelijk de Bredasche en vele andere couranten om

1) 22 vol. (Brux. 1866-1878).

2) Brux. 1883.

3) 2 vol. (Brux. 1839).

4) 4 vol. (Brux. 1892-1895).

5) Zie titels en data bij Pirenne, Bibliographie de l'histoire de Belgique (Brux. 1902), p. 226 suiv.

6) Zie De Bosch Kemper, Staatk. Gesch. blz. 690. Vgl. Sautijn Kluit, Dagbladvervolgingen in België (Bijdr. Vaderl. Gesch., 3de Reeks, dl. IV, blz. 307 vlg.). Zie verder boven, blz. 378.

7) Zie boven, blz. 240 vlg.

[p. 578]

den invloed der partijbladen te breidelen; in het Noorden diende haar daarvoor in de eerste plaats het Journal de la Haye, dat, als Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage, weldra het behoudsgezinde regeeringsorgaan bij uitnemendheid werd. De Bosch Kemper's Tijdgenoot trachtte sedert 1841 als staatkundig tijdschrift aan gematigd vrijzinnige denkbeelden ingang te schenken tegenover de meer en meer veldwinnende vooruitstrevende liberale gezindheid.

In dezen tijd werden behalve De Bosch Kemper's groote werken een aantal geschiedboeken geschreven, die min of meer gelijk dit boek als bronnen voor de geschiedenis van den tijd kunnen gelden. Daaronder moeten genoemd worden het werk van den belgischen katholieken woordvoerder De Gerlache, Histoire du royaume des Pays-Bas¹⁾, dat van den gematigd liberalen jongen luxemburgschen diplomaat Nothomb, Essai historique et politique sur la révolution belge²⁾, waarin vooral de diplomatieke verwikkelingen op den voorgrond treden, dat van den belgischgezinden engelschen ooggetuige Charles White, The Belgian Revolution³⁾. Daartegenover stelde de staatsraad De Keverberg in zijn boek Du royaume des Pays-Bas⁴⁾ een verdediging der nederlandsche regeering. Veel later verschenen de ten deele op persoonlijke herinneringen berustende Histoire de la révolution belge de 1830 van De Bavay⁵⁾ en de Histoire politique et militaire de la Belgique (1830/1) van Huybrecht⁶⁾, Thonissen's La Belgique sous 1e règne de Léopold I⁷⁾, Hyman's Histoire populaire du règne de Leopold I⁸⁾ en zijn zeer belangrijke Histoire parlementaire de la Belgique⁹⁾, welker eerste deelen, de voortzetting zijner Histoire politique et parlementaire du royaume des Pays-Bas¹⁰⁾, ook over deze periode loopen, benevens Juste's uit origineele stukken en andere boekwerken samengevatte kleurlooze werken, met name La révolution de 1830¹¹⁾ en Le Congrès National¹²⁾. Poullet behandelde met hulp van diplomatieke gegevens uit Parijs en Weenen Les premières années du royaume des Pays-Bas¹³⁾ en Les débuts de la révolution belge de 1830¹⁴⁾, waaraan ook De Kerchove de Denterghem een merkwaardige bronnenstudie: Les préliminaires de la révolution beige en 1830¹⁵⁾, wijdde.

De met deze dingen nauw samenhangende Tiendaagsche Veldtocht was het onderwerp der monografieën van Knoop¹⁶⁾, Wüppermann¹⁷⁾ en Den Beer Poortugael¹⁸⁾, welke laatste zijn werk, gegrond op het dagboek zijns vaders, verrijkte met belangrijke bijlagen uit verschillende archieven. Van belgische zijde is daarover te raadplegen Niellon, Histoire des événements militaires (1830/3¹⁹⁾, waarin ook in het bijzonder gehandeld wordt over de orangis-

1) 3 vol., Brux. 1839, 4e ed. Brux., 1875.

2) 2 vol. (Brux. 1833).

3) 2 vol. (Londen, 1835).

4) 3 vol. (La Haye, 1834).

5) Brux. 1873.

6) Brux. 1856.

7) 3 vol. (Louvain, 1861).

8) Brux. 1865.

9) 6 vol. (Brux. 1877/80).

10) Vol. I (Brux. 1869).

11) Brux. 1872.

12) 2 vol. (Brux. 1880).

13) Revue Générale, 1896. Vgl. zijn: La Sainte Alliance et le royaume des Pays-Bas (Congrès d'histoire, Paris, 1900).

14) Revue Générale, 1897.

15) Revue de Belgique, 1896.

16) Amst. 1857.

17) 's Gravenh. 1881.

18) 's Gravenh. 1906.

19) Brux. 1868.

[p. 579]

tische samenzweringen van 1831, die het onderwerp uitmaken van een boek van Eenens. Documents historiques¹⁾. Verder laatstelijk Buffin's Mémoires.

Van nederlandschen kant bezitten wij over de algemeene geschiedenis dezer periode, behalve De Bosch Kemper's onschatbare werken, dat van Nuyens: Geschiedenis van het Nederlandsche volk van 1815 tot op onze dagen²⁾, in katholieken geest, en de ook voor dezen tijd wegens de toenmalige positie van den schrijver merkwaardige maar al te kort samengevatte Geschiedenis des Vaderlands van Groen van Prinsterer; voor de belgische omwenteling in het bijzonder, na Bosscha's Belgische Revolutie³⁾, het met aanhalingen uit fransche en engelsche diplomatieke stukken voorziene boek van Colenbrander, De Belgische Omwenteling⁴⁾. De voor de geschiedenis van dezen tijd zoo uiterst belangrijke zaken der Roomsche Kerk vonden een met tallooze gegevens uit totnogtoe zoogoed als ontoegankelijke bronnen een bewerking in het boek van den Jezuïet Dr. Albers⁵⁾: G. schiedenis van het herstel der hiërarchie in de Nederlanden, in welks eerste deel een uitvoerige beschrijving van de onderhandelingen over het Concordaat voorkomt; van belgische zijde is aan de geheele periode uit dit oogpunt gewijd Terlinden's boek, Guillaume I et l'église catholique de la Belgique⁶⁾.

Voor koloniale zaken raadplege men in de eerste plaats de belangrijke in den tekst aangehaalde uitgaven van Van der Kemp, waarin vele onuitgegeven bronnen uitvoerig zijn verwerkt, benevens De Waal, Nederlandsch-Indië in de Staten-Generaal sedert de Grondwet van 1814⁷⁾, en voor den Java-Oorlog het monumentale boek van Louw en De Klerck⁸⁾. Onlangs gaf Colenbrander in het derde deel zijner koloniale geschiedenis een uitvoerig overzicht dezer periode⁹⁾.

1) 3 vol. (Brux. 1875/6).

2) 4 dl. (Amst. 1883/6).

3) Leeuwarden, 1855.

4) 's-Gravenhage, 1905.

5) 2 dl. (Nijm. 1903/4).

6) 2 vol. Paris, 1906.

7) 3 dl. ('s Gravenh. 1860/1).

8) 4 dl. (Batavia, 1894-1906).

9) 3 dl. (Den Haag 1925/6).

1839-1926

Voor de geschiedenis van Nederland in het jongste tijdperk vloeien natuurlijk de bronnen nog minder mild dan reeds voor de laatste jaren van het vorige het geval was, aangezien de redenen, die de bronnenpublicatie voor die jaren beperkten, voor dit tijdperk in nog hooger mate gelden moesten.

Voor de jaren der regeering van koning Willem II bezitten wij in de laatste twee deelen van het boek van De Bosch Kemper met de daarbij gevoegde Letterkundige Aanteekeningen wederom een voortreffelijken ligger; de Aanteekeningen in het bijzonder bevatten velerlei gegevens, geput uit archivale bronnen of mondelinge berichten, die vooral voor de geschiedenis der staatkunde in die jaren van gewicht geacht mogen worden. De Bosch Kemper zelf heeft in de staatkundige ontwikkeling dier jaren niet het minst door zijn tijdschrift De Tijdgenoot¹⁰⁾ een belangrijke rol gespeeld en was meermalen in staat om achter de schermen te zien. Zijn mededeelingen over de staatkundige geschiedenis tegen 1848 werden aangevuld door de Historisch-politische Herinneringen van Opperdoes Alewijn¹¹⁾, door Van

10) 5 dl., (1841-45).

11) Utrecht, 1869.

[p. 580]

Randwijck's Geschiedenis der zeven en twintig Ontwerpen¹⁾ en diens Iets over de verhouding van Thorbecke en de Katholieken in 1848²⁾, door biographische aanteekeningen omtrent G. Schimmelpenninck, de Van Rappards, De Kempenaer, Donker Curtius en andere toongevende staatslieden van die dagen in de Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde³⁾, waarin dikwijls belangrijke mondelinge en schriftelijke mededeelingen verwerkt zijn. Verder gaf de uitgebreide literatuur over Thorbecke⁴⁾ en over Groen van Prinsterer benevens het belangrijke geschrift van Gleichman over Van Hall⁵⁾ vrij wat, dat dienen kon tot aanvulling van wat deze geschriften en de Handelingen van de Regeering en de Staten-Generaal geven over de herziening der Grondwet⁶⁾, naast de Handelingen van de Staten-Generaal ook voor deze jaren verzameld en geredigeerd door Noordziek, Ising, e.a.⁷⁾. Eindelijk verschenen in het bijzonder over de staatkundige gebeurtenissen van 1848 Thorbecke's belangrijk Dagverhaal aan Adelheid⁸⁾, zijn vrouw, en de weinig minder belangwekkende Bijdragen tot de kennis van het jaar 1848, verzameld door Colenbrander⁹⁾ en door dezen reeds verwerkt in tijdschriftartikelen¹⁰⁾, zich aansluitend bij dat van Tellegen over het Voorstel der herziening van 1848¹¹⁾. Bij al deze geschriften over de ons thans dan ook in hare wording welbekende grondwetsherziening van 1848 mag ook genoemd worden wat van katholieke zijde eerst bij Nuyens in zijn Geschiedenis van het Nederlandsche volk van 1815 tot in onze dagen¹²⁾, maar vooral bij Albers in zijn Geschiedenis van het herstel der hiërarchie in de Nederlanden¹³⁾ werd aangebracht, door den laatste veelal uit archivale bronnen.

Zijn wij over de staatkundige gebeurtenissen hier te lande in 1848 en wat daaraan gedurende de regeering van koning Willem II voorafging dus vrij wel ingelicht, voor de halve eeuw daaraanvolgende ontbreekt nog te veel om dit te kunnen zeggen. De zeer rijke pamflet- en brochurenliteratuur over dien tijd moet natuurlijk met groote voorzichtigheid gebruikt worden, al geeft zij menige bijzonderheid, die men van elders moeilijk zou kunnen weten. Hetzelfde geldt van de staatkundige hoofdartikelen in de groote couranten en de kleine pers, die vooral na de afschaffing van het dagbladzegel in 1869 een belangrijke rol in het volksleven gaat spelen¹⁴⁾; die hoofdartikelen kunnen evenmin door den geschiedschrijver verwaarloosd worden als vele van de intusschen moeielijk terug te vinden ‘ingezonden stukken’ in de couranten, als de staatkundige tijdschriftartikelen¹⁵⁾ in Gids, Tijdspiegel, Spectator enz. verspreid.

1) 's-Gravenhage, 1879.

2) Ibid. 1894.

3) Op de namen te vinden in de laatst verschenen afdeeling van Petit's Repertorium voor vaderlandsche geschiedenis (Leiden, 1907).

4) Vgl. Wijnmalen, in Levensberichten der Maatsch. van Letterkunde, 1875.

5) Van Hall als minister (Amst. 1904).

6) dl. ('s Gravenh. 1840-42), 1 dl. ('s Gravenh. 1846) en 3 dl. ('s Gravenh. 1842-49),

7) 's Gravenh. 1841-47.

8) Gids van Maart 1903.

9) Onze Eeuw, 1904, dl. IV, blz. 173 vlg.; 1905, dl. I, blz. 45 en 278 vlg.

10) Onze eeuw, 1905, dl. II, blz. 227 vlg. en dl. III, blz. 19 vlg.

11) Gids van Januari 1883.

12) 4 dl. (Amst. 1883-86).

13) 2 dl. (Nijmegen, 1903/4).

14) Zie boven, blz. 458. Vgl. de studiën van Sautijn Kluit over de kleinere bladen omstreeks 1848 in zijn Nagelaten Geschriften.

15) Die van Buys zijn verzameld in zijn Studiën over Staatkunde en Staatsrecht, verzameld door De Beaufort en Arntzenius, 2 dl. (Arnhem, 1894/5); van Vissering, in zijn Herinneringen, 3 dl. (Amst. 1863-72) en Verzamelde Geschriften, 2 dl. (Leiden, 1889); die van Vreede ten deele in zijn Twintigjarige Strijd (Utr. 1869), ten deele in zijn Hoofdartikelen (Leiden, 1906), door zijn zoon verzameld.

[p. 581]

Voor deze periode is dan ook de publicistische, in het bijzonder de journalistieke tijdschriften- en brochuren-literatuur de voornaamste bron voor de kennis van het gebeurde op staatkundig, economisch, statistiek¹⁾ en kerkelijk terrein, naast de Handelingen der Staten-Generaal²⁾, in de Bijbladen tot de Staatscourant gedrukt; de tot stand gekomen wetten kunnen uit het Staatsblad gekend worden.

De journalistiek krijgt hier te lande omstreeks 1848 een groote beteekenis, die nog voortdurend toeneemt, hoe verder men in de eeuw komt. De groote couranten: de beide liberale hoofdbladen, het Algemeen, Handelsblad³⁾ te Amsterdam en de Nieuwe Rotterdammer Courant, het nog lang half officieele conservatieve Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage, de weldra in invloed afnemende ultra-liberale Arnhemsche Courant, de om hare onpartijdigheid toen veelgelezen Opregte Haarlemsche Courant, het conservatieve Utrechtsche Dagblad warén aanvankelijk, met De Bosch Kemper's Tijdgenoot⁴⁾, de voornaamste organen, waarin staatkundige artikelen als hoofdartikelen en ingezonden stukken verschenen; omstreeks 1848 ontstonden en verdwenen bovendien een aantal kleine blaadjes van zeer democratischen aard, wier toon veel te wenschen overliet⁵⁾. Nog sterker werd de invloed van de journalistiek hier te lande, toen de oprichting van bladen en blaadjes zeer toenam: de 14 dagbladen, die er in dat jaar bestonden, waren in 1894 tot 62 gestegen en hun aantal nam nog steeds toe; het getal der week- en maandbladen klom in diezelfde periode van 146 tot 760⁶⁾. Het Nieuws van den Dag onder redactie van den talentvollen De Veer, later van Gorter en anderen was lang het gematigd-liberale blad der hollandsche burgerij, het Vaderland het vooruitstrevend liberale haagsche orgaan, de door dr. Kuyper voortreffelijk geredigeerde Standaard dat der anti-revolutionnairen, Groen's Nederlander dat der gematigd anti-revolutionnaire en later der christelijk-historische partij; naast De Tijd kwam het vooruitstrevend katholieke Centrum; Recht voor Allen, het sociaal-democratisch orgaan van Domela Nieuwenhuis, werd overvleugeld door Het Volk, dat van de parlementaire socialisten, waartegenover de Tribune meer revolutionnaire, later communist sche elementen kwam vertegenwoordigen. Zoo kreeg langzamerhand iedere staatkundige groep haar orgaan of organen. Omstreeks 1890 werd overal in de steden en op het platteland, naast de groote pers, de kleine vooral door de anti-revolutionnaire partij als middel van staatkundige voorlichting aangewend, welk voorbeeld door de liberale en andere partijen allengs werd gevolgd. Terwijl nog lang na het midden der eeuw de burger en de handwerksman zich nog weinig te buiten gingen aan het lezen van couranten en zich daarbij meestal bepaalden tot de advertentiën, werd hoe langer hoe meer ook voor hen de courant het dagelijksch voedsel voor hunne geestelijke, in het bijzonder voor hunne staatkundige behoeften. De couranten bevatten dus veel materiaal voor de kennis van het volksleven en den volksgeest in dezen tijd, vooral sedert omstreeks 1876 de feuilletons met hun spannenden, romantischen inhoud de aantrekkelijkheid ook der kleinere organen vermeerderden.

1) Vgl. daarvoor de bijdragen in de Algemeene Statistiek van Nederland (1870), en de gegevens in de jaargangen van het Staatkundig en Staathuishoudkundig Jaarboekje en in de Jaarcijfers.

2) Daaruit enkele afzonderlijke reeksen van redevoeringen in nader te noemen verzamelingen.

3) Vgl. daarvoor Sautijn Kluit in zijn Nagelaten Geschriften, blz. 5 vlg. Over andere couranten van dezen tijd in zijn vroeger genoemde kleine studiën.

4) Zie boven.

5) Zie boven, blz. 380.

6) Een halve Eeuw, dl. II, blz. 276.

[p. 582]

Daarnaast kreeg de tijdschriften-literatuur een steeds grooteren omvang. De Gids, bij het begin dezer periode aanvankelijk gesticht met een letterkundig doel¹⁾ was vooral kort na 1860 het leidende liberale tijdschrift, waarin Vissering, Buys en anderen geregeld staatkundige artikelen naast de letterkundige van Potgieter, Zimmerman, Huet e.a. deden opnemen, die op de openbare meening grooten invloed hadden; het werd meer en meer op allerlei gebied het orgaan van de liberale denkwijze in al hare schakeeringen. De oude Vaderlandsche Letteroefeningen zagen zich geheel op zijde geschoven en moesten eindelijk verdwijnen; De Keyser's Tijdspiegel werd vooral het orgaan der moderne Protestanten en gaf hunne opvatting op staatkundig gebied weder; Nederland, Europa, enz. droegen meer een zuiver letterkundig karakter. De Nederlandsche Spectator, sedert 1854 eerst door Lindo (de oude heer Smits) in de oudere spectatoriale richting geleid, naast wien Bakhuizen van den Brink er de litterair-wetenschappelijke vaan hooghield, werd spoedig een weekblad voor kunst en letteren - vooral later onder den talentvollen Vosmaer - dat zich door zijne platen ook op staatkundig gebied in onafhankelijken liberalen zin deed kennen; de door geestelijken bestuurde Katholiek vertegenwoordigde met gematigdheid de geestesrichting harer geloofsgenooten vooral op wetenschappelijk en letterkundig gebied, later gevolgd door de Studiën der Jezuïeten. De Nieuwe Gids en het Twee-maandelijksch Tijdschrift gaven de gevoelens weder der jongere letterkundigen het laatste weldra ook der jongere radicalen, die zich omstreeks 1880 hadden gekant tegen wat zij sleur en slapheid achtten in het nederlandsche geestesleven, zoowel op staatkundig als op kerkelijk en artistiek terrein, van welk laatste uit zij den strijd waren begonnen²⁾. Het tijdschrift Onze Eeuw (1901-22) trachtte naar de bevordering van nationalen zin en nationaal leven in gematigd-liberale richting. Ook onder de anti-revolutionnairen en Katholieken begon zich de behoefte te doen gevoelen aan een of meer tijdschriften, waarin zij hunne geestesrichting konden uiteenzetten en hunne denkbeelden ingang konden verschaffen; aan die behoefte werd ook voldaan door de oprichting van meer dan een tijdschrift.

Geeft een en ander den indruk van toenemende belangstelling in letterkundige, staatkundige, kerkelijke en maatschappelijke vraagstukken in alle kringen des volks, de brochures van allerlei aard, anoniem en geteekend, gaven blijk van hetzelfde. Tegen en in 1848 begint de stroom der brochuren-literatuur rijkelijk te vloeien en neemt voortdurend toe, vooral in tijden van sterke staatkundig-kerkelijke beweging als in 1853, 1866-68, in de jaren vóór de grondwetsherziening van 1887, in de dagen van strijd over de kieswet van Tak (1894) en in en na den Wereldoorlog. De voornaamste brochurenschrijver van den tijd tusschen 1848 en 1876 was zeker Groen van Prinsterer, voor wien dat middel van verspreiding zijner denkbeelden, naast zijn ongeregelde werkzaamheid in periodieken, als aangewezen was; zijn opvolger Kuyper toonde zich ook in dit opzicht zijn evenknie. En van liberale zijde bleef men het antwoord niet schuldig; vooral Fruin met zijn beide groote brochures³⁾ en de strijdlustige utrechtsche hoogleeraar Vreede⁴⁾ toonden zich meesters op dit terrein. Maar het waren voornamelijk liberalen en anti-revolutionnairen, op kerkelijk gebied moderne en orthodoxe Protestanten, die van dit middel van agitatie, propaganda, voorlichting of hoe men het noemen wil, gebruik naakten; de Katholieken traden daarbij minder op den voorgrond, de sociaal-democraten gebruikten het meer op de wijze der vroegere pamflet-

1) Zie boven, blz. 353.

2) Zie boven, blz. 561.

3) Vgl. zijn Verspreide Geschriften, dl. X, blz. 76 vlg.

4) Zie boven.

[p. 583]

literatuur als strijdmiddel tegen personen en instellingen. Ook de brochures mogen dus, evenals de couranten en tijdschriftartikelen, als belangrijke maar met voorzichtigheid te gebruiken bronnen voor de kennis van het volksleven en de denkbeelden in deze periode worden aangemerkt.

Eindelijk mag als onwaardeerbare bron voor de kennis der staatkundige geschiedenis de groote reeks der Handelingen van de Staten-Generaal worden beschouwd, die telkens het gemis doen gevoelen van dergelijke bronnen voor onze 17de en 18de eeuw, hoewel zij door hare lengte den geschiedschrijver soms tot wanhoop brengen. De daaruit genomen of aanvullende verzamelingen als die van Thorbecke's Parlementaire Redevoeringen¹⁾, als Groen van Prinsterer's Parlementaire Studiën en Schetsen²⁾ en Adviezen in de Tweede Kamer der Staten-Generaal³⁾, enz., vooral onder diens omvangrijke publicistische geschriften⁴⁾, zijn Nederlandsche Gedachten⁵⁾, als Wintgens' Redevoeringen en Adviezen⁶⁾, als van Houten's Vijf en Twintig jaren in de Kamer⁷⁾, leveren in dit opzicht veel gemak op.

Eigenlijk zijn er in genoemde halve eeuw slechts drie gebeurtenissen, waarover wij thans behoorlijk zijn ingelicht: de Aprilbeweging, de Luxemburgsche kwestie en de Grondwetsherziening van 1887, terwijl de Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, die van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, de verzameling biographische studiën in het vervolgwerk Mannen van Beteekenis en de biographische aanteekeningen bij den dood van bekende mannen in tijdschriften en couranten ons verder hier en daar belangrijke gegevens verschaffen. Voor het overige hebben wij ons te vergenoegen met wat Van Welderen Rengers in zijn Schets eener parlementaire geschiedenis van Nederland sedert 1849⁸⁾ uit mondelinge mededeelingen en persoonlijke ervaring kon voegen bij het uit de Handelingen der Staten-Generaal bekende en met het door De Beaufort in zijn tijdschriftartikelen: Dertig jaren uit onze geschiedenis⁹⁾, behalve uit dergelijke ook uit archivale bronnen medegedeelde. De geschiedenis der Aprilbeweging is te kennen uit de groote reeks (meer dan 300) daarover verschenen brochures in dien tijd, uit tijdschriftartikelen als die in De Gids¹⁰⁾, uit de mededeelingen van Nuyens in zijn Geschiedenis der 19de eeuw¹¹⁾ en zijn tijdschriftartikelen in De Wachter¹²⁾, vooral uit het groote en op omvangrijke archivale studiën gegronde boek van Albers, boven herhaaldelijk genoemd. Die van de Luxemburgsche kwestie is thans voldoende toegelicht uit de gegevens, voortgekomen uit fransche, duitsche, luxemburgsche en nederlandsche archieven¹³⁾. Die van de grondwetsherziening van 1887 voornamelijk uit de brochuren-en couranten-literatuur en de uitvoerige Handelingen der Staten-Generaal, ook omtrent deze zaak afzonderlijk uit-

1) 6 dl. (Deventer, 1856-66); aanvullende uitgave van Van der Hoeven, (Arnhem, 6 dl., 1900-10), met Register (1912).

2) 3 dl. ('s Gravenh. 1866).

3) Eerste reeks, Amst. 1850/51; Narede, Utr. 1855; Tweede reeks, Utr. 1856/7; Aan de Kiezers, 1856, 1864/5, 1869.

4) Vgl. daarover De Vries, Handleiding tot de kennis van het leven en de werken van Mr. G. Groen van Prinsterer ('s Gravenh. 1895).

5) Eerste Reeks, 3 dl. ('s Grav. 1830-32); Tweede Reeks, 6 dl. ('s Grav. 1869-76).

6) 8 dl. ('s Grav. 1849-84).

7) Haarlem 1903 vlg.

8) 2de uitg. 's Gravenh. 1905/6.

9) De Gids 1895, dl. III, blz. 504 vlg. en 1896, dl. II, blz. 478 vlg.; Nieuwe Geschiedk. Opst., II, blz. 1 vlg. Thans het door zijn zoon uitgegeven vervolg in De Gids 1924 vlg.

10) Zie aldaar vooral Koorders, in 1854, dl. I, blz. 1, 328, 595 vlg.

11) Dl. II, blz. 90 vlg.

12) 1878, dl. I, blz. 98 vlg.

13) Zie boven, blz. 452, noot 2.

[p. 584]

gegeven. In samenhang behandelde De Bruyne dit tijdvak in zijn Geschiedenis van Nederland in onzen tijd^l), tot 1918 vervolgd door Japikse²⁾.

Op het gebied van het stoffelijk en geestelijk leven is veel te vinden in het verzamelwerk Een Halve Eeuw³⁾, waarin op initiatief van het dagblad Het Nieuws van den Dag een aantal van de meest bevoegde schrijvers beschouwingen, indrukken, cijfers hebben gegeven omtrent de verschillende kanten van het volksleven, verder in de Gedenkboeken, verschenen omstreeks 1913 en 1923 bij de herinnering aan 1813 en 1898. Nadere bijzonderheden zijn op te diepen uit de uitvoerige statistieke gegevens hetzij van wege den staat zelven hetzij door bijzondere personen in Jaarboekjes enz. geleverd; op het gebied van het geestelijk, vooral het kerkelijk en godsdienstig leven zijn het wederom de talrijke brochures en grootere werken, ook van meer geschiedkundigen aard als Allard Pierson's Oudere Tijdgenooten⁴⁾ en Vos, Groen van Prinsterer en zijn tijd⁵⁾, verzamelwerken als Pierson's Verspreide Geschriften⁶⁾ en Busken Huet's Litterarische Fantasiën⁷⁾, Polemische Fragmenten⁸⁾, Nationale Vertoogen⁹⁾ en Brieven¹⁰⁾, die gegevens dienaangaande kunnen verstrekken.

Met dat al laat de toestand onzer bronnenpublicatie over de laatste 40 jaren van deze periode natuurlijkerwijze zooveel te wenschen over, dat het niet mogelijk geacht kon worden in dit boek meer te geven dan een dikwijls bij algemeene aanwijzingen blijvend verhaal zooals voor dit gedeelte door den schrijver werd gegeven - soms op grond ook van hem persoonlijk geworden mededeelingen van hen, die in de beschreven gebeurtenissen een rol hebben gespeeld.

l) 5 dl. (Schiedam, 1891-1901).

2) Leiden, 1918.

3) 2 dl. (Amst. 1898).

4) Amst. 1898.

5) 2 dl. (Dordrecht 1886-91).

6) 3 dl. ('s Grav. 1901-6).

7) 25 dl. (Haarlem, 1881/8).

8) Haarlem, 1864.

9) 2 dl. (Amst. 1876).

10) 2 dl. (Haarlem 1890), met Nalezing 1903.