Verzamelde beschouwingen

[p. 238]

Een nieuwe rhetoriek?
door Th. van Ameide

Een woord is maar een woord en niemand kan een ander verbieden het in nieuwe beteekenis te gebruiken. Wel echter kan hij trachten aan te toonen, dat dit nieuwe gebruik verwarrend en dus ondoelmatig is. Verstonden wij tot dusver onder rhetoriek het gebruik van geijkte - toch zeker wel niet van alleen maar ‘reeds gebruikte’ - beelden op zich zelf? Ik geloof het niet. Wij verstonden daaronder het ondoorvoelde, de uiting ‘in dichtvorm’, welke van elders dan uit de ware bron van alle poëzie haar oorsprong nam, in één woord: de schijn-poëzie. En deze verraadde haar wezen onder andere daardoor, dat de schrijver zich wel eens door het bestaan van een voorraad geijkte beelden tot malligheden verschalken het. Gaat men nu ‘rhetoriek’ noemen een wel degelijk gevoelde uiting, welke van het geijkte beeld een volstrekt niet mal gebruik maakt, dan lijkt mij die terminologie niet gelukkig, omdat misverstand al te zeer in de hand wordt gewerkt.

Overigens mogen m.i. de jongste artikelen van Verwey en Bloem het belangrijkste heeten, wat in ons land sinds langen tijd over poëzie is gezegd. Het feit, dat de tijd van de ‘zuiverste expressie voor het allerindividueelste gevoel’ voorbij, en als gevolg daarvan o.m. ook het geijkte beeld niet reeds als zoodanig onmogelijk is, valt in het geheel niet te loochenen. Dat feit echter kan m.i. nog in een eenigszins ander verband worden beschouwd dan tot dusver geschiedde. Daartoe zou ik in een enkele korte opmerking iets wenschen bij te dragen.

Wat is de oorzaak van het geconstateerde verschil in den vorm der uiting? Bloem stelt die vraag niet uitdrukkelijk. Verwey beantwoordde haar, m.i. volkomen juist, door te wijzen op een verschil in het wezen der zich uitende personen. Niet meer zin en zenuw voeren heerschappij, zoo toonde hij aan, doch geest

[p. 239]

en gemoed. De diepere eenheid van den geest, het volle menschelijke wezen in al zijn verhoudingen en betrekkingen tracht zich thans in de poëzie te uiten. Vandaar een terugwijken van het woord voor den volzin. ‘Zin- en zenuwgevoel uiten zich door het woord, - de diepere eenheid van den geest drukt zich in den volzin uit.’ Op die gedachte wordt dan voortgegaan en, begrijp ik het wel, de mindere beeldenrijkdom en het opduiken van niet-oorspronkelijke beelden verklaard door een anders gerichte belangstelling: voor de beelding, d.i. dan eigenlijk voor het afzonderlijke, levende, plastische woord kan men niet meer die volle zorg van vroeger hebben, indien men zijn aandacht in de eerste plaats voelt gaan naar den volzin, als middel tot uiting van meeromvattende psychische grootheden.

Moeten wij nog niet een stap verder gaan? Is de volzin ten slotte dat geheel, dat ‘Ganze’, in den zin van Goethe, dat de geheele, de volle dichtende mensch als zijn evenbeeld naar buiten brengt? Ik zou meenen, dat de wezenlijke ‘expressionist’ als zoodanig maar één ding erkennen kan: n.l. het geheel van de uiting, het gansche gedicht in zijn volkomen eenheid en onverbrekelijkheid. Wij schrijven weer ‘gedichten’, niet langer ‘verzen’, en over alle regeltjescritiek zonder meer halen wij de schouders op.

Er is een terugwijken van de vorm-virtuositeit voor de geestelijke inhoudswaarden. Wij schrijven weer ‘gedichten’ en het geheel van een zoodanig gedicht is eigenlijk, wat voor ons in de eerste plaats er op aankomt, wat wij beschouwen als het ‘beeld’ of de ‘verbeelding’, welke wij uit ons zelfden lezer voor oogen stellen. Is die verbeelding een valsche, een ondoorvoelde, dan zijn wij in de rhetoriek beland, al kan niemand een onjuiste vergelijking, een zwakken volzin bij ons aantoonen, en die rhetoriek is en blijft een zonde, waarvoor geen vergeving is. Leven is nu eenmaal iets anders dan dood.

Maar met welke middelen wij de verlangde werking teweeg brengen, het bedoelde beeld in den geest des lezers oprichten, laat ons eigenlijk tamelijk koud. Hier heiligt het doel de midde-

[p. 240]

len. Alles is ons goed, wat tot dit doel leidt. De ‘stroom van onze rede’, de voortgang onzer geheele, onverbrekelijke uiting, is als een bandjir, welke heel wat vreemds meevoeren kan, dat hier en daar van de oever werd afgesleurd. Zelfs zou men kunnen zeggen: hoe sterker hij is, des te meer, zoodat de grootste expressionist hij zou zijn, die zich de bedenkelijkste détails straffeloos veroorloven kon. Geijkte beelden, zelfs spreekwoordelijke zegswijzen, evenzeer als bekende zinswendingen en redefiguren kunnen in dit procédé voor een bepaald geval volkomen bruikbaar zijn, en door hunne eigenschap van gemeen goed te wezen zelfs het voordeel opleveren, dat zij aan het gemeenschapsgevoel van den dichter tegenover zijn lezers uitdrukking geven. De dichter is dan niet meer een door verfijning vereenzaamde, maar een door verdieping bezielde, die spreekt tot allen van wat allen gemeenzaam, doch velen onbewust is.

Het gemeenzame, het on-bijzondere kan zelfs verder gaan dan deze technische elementen van het gedicht: het kan in de opgeroepen voorstellingen zelf liggen, die zonder schade alledaagsch, nuchter, naief, kinderlijk, zelfs desnoods onredelijk en grotesk kunnen zijn, mits zij alle slechts, doorlicht van het dichterlijk vuur en opgeheven in de dichterlijke atmosfeer, in hare samenwerking convergeeren tot dat ééne, wat de dichter in zijn lezer scheppen wil.

Met rhetoriek echter, in den gebruikelijken zin, heeft dit alles niets te maken. Wat ik er in zie, is eigenlijk in hoofdzaak een noodzakelijke verplaatsing van aandacht en zorg van de détails naar het geheel. Het is gemakkelijk literaire keurigheid te betrachten, als men eigenlijk ‘niets te zeggen’ heeft. Het is moeilijk, ongelooflijk moeilijk, als men wèl iets te zeggen heeft, het zóó te doen, dat men zelf tevreden en voor een ander verstaanbaar is. Elk middel, dat daartoe leiden kan, grijpt men aan, al ware het noodgedrongen. Voor hem, die aan de détails hangen blijft, schrijft men niet. Alleen hij, die zich als het ware in ééns midden in het geheel te plaatsen weet - door eigen zielsverwantschap - ziet ook van de schijnbaar zonderlinge détails zin, be-

[p. 241]

doeling en rechtvaardiging. (Zie Goethe's ‘Gedichte sind gemalte Fensterscheiben....’). Dat goed lezen op deze wijze haast moeilijker dan schrijven is, zij ten volle erkend.

‘Expressionistische’ dichtkunst derhalve zou ik alleen dan rhetorisch willen noemen, wanneer het geheel niet als echt en natuurlijk, doch als valsch aandoet, welke ook de hoedanigheid zij der détails.

Op dit vlak van beschouwing komt nu echter, meen ik, de rhetorica-kwestie nog in anderen vorm terug. Daarover nog een enkel woord. Men kan het beeld, dat door het gedicht-geheel in den lezer zal geschapen worden, tweeërlei wenschen: men kan het wenschen zoo zuiver en onmiddellijk mogelijk, directe spiegeling der psychische realiteit, natuurlijk, oogenblikkelijk; of als het ware gestileerd en tijden-overspannend. Voor het eerste is voldoende de zuivere, trouwe, overgegeven uiting zonder meer, voor het tweede een uiting, die behalve aan deze materieele, ook aan formeele eischen voldoet. Men zou haar en het op te roepen beeld ‘monumentaal’ kunnen noemen: evenals een monument bestaan zij uit de natuurlijke bouwstoffen, d.w.z. de onmiddellijke psychische werkelijkheden, doch deze niet meer afzonderlijk en elk voor zich, maar een groot aantal harer, een groot aantal oogenblikken dus, verbonden, en dat wel op zoodanige wijze, dat de verbinding, de vorm, formeel-aesthetische elementen bevat, uitdrukking op hun beurt van des dichters één en éénig ‘levensgevoel’. Bij deze hoogste uiting gaat allicht iets van de onmiddellijke aandoening, van den vluchtigen geur des levens verloren, maar wordt daarvoor in de plaats stijl, grootheid, verhevenheid bereikt. Hier echter loert dan het groote gevaar, dat men ter voldoening aan de eischen van het geheel, ter vulling van de beplande constructie, bouwstoffen gaat invoegen, welke niet in laatste instantie psychische werkelijkheid, geen neerslag van eigen wezenlijk leven, derhalve doode stof, zijn. Een gedicht van hoogen gang en grootsche allure zal allicht iets van dien dooden ballast kunnen verdragen, zelfs menigmaal het dood-

[p. 242]

zijn ook voor scherpere oogen - en zeker voor de het geheel mede-voelende enthousiast - kunnen verbergen, doch niettemin is hier het oneigene, het niet-doorleefde een onverdeeld en vóór alles te schuwen kwaad, geheel anders dan waar het gaat om de hoedanigheid der détails. Hier toch zit het doode in het wezen, daar alleen in de uiterlijkheden. Hier staat de stroom zelf op sommige punten stil, daar voert de steeds levende stroom alleen enkele vreemde substanties mede.

De hoogste dichter, in mijn oog, is hij, die een ‘monumentale’ uiting geeft, waarvan elk onderdeel levende werkelijkheid is. Détail-kritiek heeft tegenover hem geenerlei zin. Men staat schroom-vol voor een verheven beeld of wordt in stilte meegevoerd door een statigen stroom - en anders weet men niet.

Uit: De Beweging, 9de Jaargang, 1ste Deel, 1913, blz. 288-292.