Verzamelde beschouwingen

[p. 216]

Twee verwante geesten

I
Speenhoff

Jubilea van levenden komen over het algemeen te laat of te vroeg. Beter nog: te laat en te vroeg. De bewondering der tijdgenooten is geluwd, die van het nageslacht nog niet begonnen. Er is een laagtepunt van zoo niet depreciatie, dan toch onverschilligheid tusschen het spontane enthousiasme der eersten en de minder directe, maar overwogener waardeering der laatsten. Misschien is dan iemand, die tusschen beide generaties in staat, nog de meest geschikte om de grootheid van den gehuldigde, zooal niet volmaakt te omschrijven, dan toch te beseffen.

De grootheid - ik schrijf dit woord gemakkelijker neer dan ik vrijwel ooit bij jubilea gedaan heb, nu het een ‘chansonnier’ betreft. Hijzelf noemde zich ‘dichter-zanger’. Het is niet een van die uitdrukkingen, die er in gaan, maar dat neemt niet weg, dat zij zijn status uitnemend omschreef. Hij was een dichter, die zijn verzen zong. In vroegere tijden zou dit gewoon zijn geweest, nu is zooiets een anomalie.

Niet dat er vóór Speenhoff geen chansonniers waren geweest en geen voortreffelijke. Het oude Montmartre en de groote Bruant zijn, hoewel langzamerhand niet meer gekend, toch nog steeds bekend. En toen, kort nadat De Nieuwe Gids ons weer in het Europeesche cultuurleven had ingeschakeld, sprak het haast vanzelf, dat wij ook in het kleine, maar geenszins te veronachtzamen leven van het cabaretlied werden opgenomen. De man die dat gedaan heeft was Edouard Jacobs. Hij verdient meer dan zijn tegenwoordige vergetelheid, al ware het alleen maar omdat wij door zijn werk kunnen beseffen, hoe onnoemelijk veel grooter Speenhoff is.

Het is namelijk, zoolang de barbarie nog niet volslagen overhand over ons heeft genomen, nog altijd zoo, dat de persoonlijkste onder de kunstenaars de grootste is, niet omdat hij zoo indivi-

[p. 217]

dueel is, maar omdat hij zoo individueel schrijft. Het gegeven van de kunst is ten slotte hetzelfde (in het algemeen genomen), maar de een maakt er niets van, de andere weinig, nog een andere veel en de groote iets onpeilbaars. De eenige chansonnier (om dit woord dan maar weer te gebruiken), die voor zoover ik weet op geen ander lijkt, is Speenhoff. Alle anderen, in alle andere landen, waren pseudo-Montmartrenaars, hij heeft een volslagen oorspronkelijk lied gemaakt en alleen gemaakt.

Zijn opkomst valt samen met de opkomst van de democratie in haar laatste consequenties. Die geestesrichting had natuurlijk ook haar barden, waarvan de beroemdste bij ons Adama van Scheltema was. Destijds leek dat nog wat. Maar men moet nu eens die verschrikkelijke burgermansversjes voor brave revolutionnairen lezen om de grootheid te begrijpen van den volkomen theorieloozen Speenhoff.

Deze zong niet over bloedelooze schimmen en imaginaire barricades, met in hun eene hand een roode vlag en in hun andere een onbegrepen brochure, uit het Duitsch in germanismen vertaald. Hij schreef zijn liederen over die en die, menschen die we, vooral als we in Rotterdam woonden, elken dag konden tegenkomen (want Speenhoff was en is altijd een Rotterdammer gebleven, al is hij er niet geboren - maar er zijn er nog altijd enkelen, zooals de schrijver van dit stukje, die deze gelukkig weinig gewaardeerde stad de heerlijkste van Nederland vinden). Hij schreef - en dit is de reden, dat de jongeren van nu hem niet meer in zijn grootheid kunnen begrijpen, maar wat ons des te meer aan hem binden zal, wanneer zij een echo van de verdwenen gelukkige wereld van voor den oorlog (den vorigen) willen opvangen - over dien onbegrijpelijk-zaligen tijd, toen de jeugd nog vermaak schepte in een roeibootje ‘op de plas bij vrouw Romein’, toen de Zandstraat nog niet was gesloopt, toen dat aanbiddelijkste aller vrouwelijkste uitrustingstukken, de baaien rok, nog werd gedragen.

Waarin nu precies de poëtische voortreffelijkheid van Speenhoff bestaat is ten slotte niet, en zeker niet met enkele woorden,

[p. 218]

te omschrijven. Er is echter een punt, waarop ik de aandacht zou willen vestigen. Er zijn onder zijn goede gedichten twee soorten: goede en supreme. Tot de eerste behooren de realistisch-sentimenteele (dit laatste woord zonder depreciatie gezegd), zooals ‘Het Broekje van Jantje’, de ‘Brief van den Marinier’ enz. Het is te begrijpen, dat deze het meest directe succes hebben gehad. Maar daarnaast zijn er, die hoewel schijnbaar realistisch van opzet (dat spreekt vanzelf), eigenlijk werken van zuiver-dichterlijke verbeelding zijn. Het schoonste daaronder - voor mij het meesterstuk van dezen dichter, die er zoovele heeft geschreven -, is het lied: ‘De oude wijsgeer’. Dit gedicht op een intellectueel, zooals er misschien wel eens, en een volksmeisje, dat er misschien ook wel eens is geweest, maar beiden bijna onbestaanbaar-zelden, is voor mij een van de schoonste liefdesgedichten in de Nederlandsche taal. En het kan mij nu al spijten voor de lateren, die het zullen lezen, en wellicht ook zingen, dat zij dit nooit meer zullen hooren, zooals hij het zong, zooals het alleen gezongen moet worden.

1939

[p. 219]

II
Herman Bouber

Ongeveer drie jaren geleden verbleef ik eenigen tijd in Rotterdam. Herman Bouber trad daar toen op met twee stukken: ‘De commensaal’ en ‘Het kind van de buurvrouw’. Zij trokken niet veel publiek, maar ik zag er - en zooiets neemt onmiddellijk voor den betrokkene in - een van de meest notoire personen van Rotterdam, niet in zijn officieele kwaliteit, maar als simpel belangstellende op een der voorste rijen gezeten.

Zal Bouber in Den Haag meer publiek weten te trekken? Ik hoop het van ganscher harte, maar heb er een zwaar hoofd in. Het schijnt, dat deze specifieke kunst er voornamelijk is voor Amsterdam, nog steeds de meest levende stad van Holland. Maar Den Haag?

Wat is het groote van Bouber's kunst? Dirk Coster, zoowel als A. Roland Holst en Nijhoff, hebben er al uitvoerig over geschreven. Het is moeilijk het in een kort bestek te zeggen, maar ik wil het trachten.

Men spreekt al jaren lang over de crisis van het theater. In ons land moest deze natuurlijk acuter zijn dan waar ook. Het Nederlandsche volk toch is het meest trage van heel Europa in de waardeering van kunst (van alle geestelijke waarden trouwens), dus ook van de toeneelkunst. Maar er is nog een tweede reden voor die crisis: het ontbreken van werkelijke ras-acteurs. Men heeft het in alle ten slotte accidenteele dingen gezocht: in de ontwikkeling der tooneelspelers, in regie, in décor - maar het gaf niets. Zij zijn onvervangbaar gebleken, de oude cabotins, de op de planken geboren vrijwel-analphabeten, met hun in het dagelijksch leven zoo malle tooneelstemmen; maar als zij op dat tooneel stonden, werden zij bezielden en vertolkten de tragiek of den humor van alle eeuwen.

En zij konden dit, want de kunst van het tooneel - men vergeet het tegenwoordig steeds meer - heeft in wezen niets met de literatuur te maken (natuurlijk kunnen beide samengaan, maar

[p. 220]

het behoeft niet). Men denke eens aan bijna alle teksten, die de groote Bouwmeester speelde! Als ge ze zoudt hebben gelezen (maar dat deed geen mensch), zou het alleen zijn geweest om ze te parodieeren. Maar het deed er niets, niets toe, zooals, meen ik, Jeanne van Schaik-Willing (Gabriëlle van Loenen) in haar boekje over het Nederlandsch tooneel zoo terecht heeft betoogd. De woorden waren niet meer dan toevallige vormen, waarin de eeuwige dingen des levens zich ontlaadden. Van deze soort tooneelspelers is Bouber thans onze grootste, ik vrees zelfs: onze laatste. Vermeld dient echter te worden, dat hij in de meesten van zijn medespelers (ik noem bijvoorbeeld Clara Visscher en Anton Burgdorffer) alleszins waardige metgezellen heeft. Toen ik hem in het begin van een acte van ‘De commensaal’ zag opkomen - hij is daar een man, die aan den drank is en daardoor op het punt staat zijn vrouw aan een ander te verliezen; hij komt nu te laat thuis en haalt het eten, dat zijn vrouw voor hem heeft warm gehouden - toen zag ik die superieure uitbeelding van den dronkaard, het zich éven te strak houden, het gebaar, waarmede hij de pet iets achteroverzette, de wijze waarop hij ging zitten en begon te eten - en toen ik dacht aan de jammerlijke komieke wijze, waarop dergelijke scènes door anderen gespeeld plegen te worden (zoo heeft nooit een dronkaard ter wereld gedaan of zal hij doen), toen heb ik gevoeld, dat ik eenmaal openlijk van mijn bewondering voor Herman Bouber zou moeten getuigen.

Het doet mij genoegen, dat de aanleiding daartoe zich thans heeft voorgedaan.

1937