Verzamelde beschouwingen

[p. 123]

J. Slauerhoff

Slauerhoff was ook in dit moeilijke een meester: het vinden van buitengewoon suggestieve titels voor zijn boeken. Geen ervan lijkt mij echter zoo volmaakt kenschetsend voor zijn werk als deze: Schuim en asch.

Niet voor zijn werk als bijdrage tot het dichterlijk bezit van ons land, integendeel. Omtrent maar heel weinig moderne dichters ben ik zoo zeker van hun - eeuwigheid is wel een heel groot woord, maar althans van een - beteekenis, die met hun dood niet afgeloopen is. Maar tenslotte wordt elk kunstwerk gemaakt uit datgene, wat de maker ervan uit het leven heeft overgehouden, en bij Slauerhoff was dat: schuim en asch. Vergankelijke, op alle winden te strooien dingen beide, de bloesem der door hem zoo boven alles beminde zee, die nog kortstondiger is dan die der boomen; en dat, wat van het uitgebrande hart overblijft na een leven van hunkering en ontgoocheling.

Het is niet mogelijk, zijn laatste bundel niet te bezien in het licht - ja: het licht - van zijn dood. Dit te erkennen is de beste wijze om zich te vrijwaren tegen al te verwrongen interpretaties. Maar het is - om slechts één voorbeeld te noemen - wel heel moeilijk om zich te onttrekken aan wat de titel impliceert.

Als gezegd: men moet er ook weer niet te veel achter zoeken. Men kan niet zeggen, dat deze bundel een geheel nieuwe toon laat hooren: die van het weten van den naderenden dood. Het werk van Slauerhoff is trouwens geenszins een werk van vernieuwingen en problemen; wanneer men zijn eerste bundel Archipel buiten beschouwing laat, als klaarblijkelijk jeugdwerk (en zelfs dit is eigenlijk onjuist, want alles wat hij later worden zou, is daarin eigenlijk al uitgedrukt) dan kan men met het volste recht zeggen, dat in zijn werk niet de minste stijging (noch, haast ik mij er aan toe te voegen: daling) is. Slauerhoff was een duidelijk, juist door zijn grootheid ongecompliceerd mensch; heel zijn werk gaat eigenlijk over niets anders dan over enkele, fundamenteele dingen: het hopelooze verlangen naar geluk, de telkens herhaalde

[p. 124]

en, vooruit geweten, teleurstelling over de ontoereikendheid des levens, de zucht naar het avontuur, naar de vlucht, aan het einde waarvan telkens weer de niet te vullen leegte gaapt. Het prachtige gedicht O Konakry eindigt:

O Konakry, zoo stil en heet,
Wij hadden niets elkaar te geven,
Wie zonder hoop geen uitkomst weet,
Die moet maar troostloos verder leven,
Niet, Konakry?

Slauerhoff's gedichten maken den indruk van als het ware met den achterkant van zijn pennehouder te zijn geschreven. Toch scheen hij erop te werken. Maar men merkte er niets van. Ik zal de laatste zijn om dit te betreuren. Men mag nog zooveel bezwaren hebben tegen den vorm, waarin hij zich vaak uitte - een mensch (men vergeet het maar al te vaak) is een geheel. Slauerhoff zou niet zijn wie hij geweest is, als hij gladde verzen had geschreven. Zijn warsche, wrevelige vers is de volmaakte uitdrukking van zijn houding tegenover het levenslot. Daardoor kon hij ook - om een klein, maar teekenend détail te noemen - zich iets veroorloven, wat alleen de zeer echten kunnen: het gebruik maken van vreemde woorden zonder dat dit den indruk geeft van snobisme of burgerlijkheid. Bij voorbeeld.

Daar lagen al die witte luxe booten.
Wij voelden ons zoo afgetakeld poor.
Het was alsof zij met hun funnels floten:
‘Wat kom jij doen in 't schatrijk Singapoer?’

Het werk van Slauerhoff is - gelukkig - zeer ongelijk. Het is daarom moeilijk, een gedicht te kiezen, dat hem op zijn best - zonder hiaten - geeft. Ik koos als kenschetsing van dezen en van al zijn dichtbundels:

't Geweld van de wervelende vlagen
Verwoest de weerlooze bloemen

[p. 125]

 

En plundert de steunende hagen;

 

De blanke meren vertroeblen.

 

 

 

Had ik nu een needrige hoeve

 

En kinderen spelende buiten

 

Om aan de beregende ruiten

 

Gedachtloos gelukkig te toeven.

 

 

 

Na 't zwerven en stuursche staren

 

Over de eeuwige zee,

 

Na 't eindloos tumult van gevaren:

 

De stilt' van een vredige stee. -

 

 

 

Maar het is anders geworden,

 

Mijn makkers zijn vroeger gestorven

 

Of in ander alleen-zijn verzworven.

 

Ik strandde in een doode stad,

 

Bewandel een eenzaam pad,

 

Vertrouwd met vergeten graven,

 

Omspeeld door zieltogende blaren.

Als vanzelf gaan de gedachten naar die inscriptie, die Barrès op een Spaansch graf zag: ‘Hic jacet cinis, pulvis et nihil.’ Een woord, voegt hij eraan toe, dat de harten sneller doet kloppen dan de woorden der dichters. Dit is de woorden der dichters slecht kennen. De werkelijken hebben nooit naar iets anders dan naar een dergelijke directheid gestreefd. Slauerhoff is een van de besten onder hen geweest. ‘Een eerlijk zeemansgraf’ is hem door de onaanvechtbare ironie van het lot ontzegd geworden. Maar men vraagt zich af: moet dat graf altijd in zee zijn? Ik geloof het niet. Tal van oude zeevaarders eindigden een onbeschrijflijk hachelijk leven in een bedstee in een Hollandsch gehucht. Waarom zou de moeilijke en edele mensch, de echte en wrevelige dichter zijn weerbarstige leven elders hebben moeten eindigen dan in een doodsche laan in een doodsch Hollandsch villadorp?

1936