Verzamelde beschouwingen

[p. 64]

J.H. Leopold
II

Eindelijk heeft dan toch, door de goede zorgen van prof. Van Eyck (en wie diens verantwoording der uitgave achter in het boek leest, kan zich althans eenigermate een beeld vormen van de geweldige moeilijkheden, die bij het uitgeven dezer teksten te overwinnen waren), zoo niet het geheele, dan toch het kardinale dichtwerk bijeen van den dichter, die - deze overtuiging wordt in mij steeds onwankelbaarder - de grootste is, die wij sinds Poot, Dullaert en Luyken hebben gehad.

Wat over dezen dichter te zeggen? Van niets is moeilijker te gewagen dan van de volstrekte schoonheid. Juist om de moeitelooze begrijpelijkheid, de argelooze klaarheid ervan. Deze poëzie heeft geen commentaren van noode. Het conflict, dat Leopold's leven heeft beheerscht - wat is het anders dan hèt conflict van overal en van alle tijden: de botsing van een overgevoelig hart met mensch en wereld? Soms sprak het zich bij hem uit in directe klachten, maar vaker - en, bij het ouder worden uiteraard steeds meer - uitte het zich in een schijnbare vlucht in de onaandoenlijkheid. Vandaar zijn innige liefde voor de Stoa en voor de Perzische poëzie. Als alle genot uitloopt op walging, alle liefde op verraad - wat blijft den mensch, die, hoe verscheurd ook, toch leven moet, dan over, dan vrouw en wijn op hun ware, efemere waarde te schatten en van hen alleen een genot te vragen, dat geen morgen kent. Als het leven tot niets dan een dagelijks volstrekter bitterheid voert, wat kan men er dan, machteloos als men is, tegenover stellen dan de voldoening, het te hebben doorzien en niet in zijn luchtspiegelingen te hebben geloofd? Het mag dan zijn, dat hij een deel van het stramien zijner verzen bij Omar Khayyam en anderen vond, bij een dichter van zijn grootte doet het er hoegenaamd niets toe: het is niets anders dan het inlijven bij het poëtisch bezit van alle tijden van iets, waar de eene groote evenveel recht op heeft als de andere, het deelhebben aan een soort van dichterlijke meent. De namen der Perzische dichters,

[p. 65]

die boven zijn vertalingen staan, hebben dan ook niet meer dan een anecdotisch en filologisch belang, men is ten volle gerechtigd, eruit te citeeren als waren die verzen van Leopold zelf (welk een dwaasheid overigens, alsof iets, wat hij schreef, niet onmiddellijk en voorgoed van hem was!).

O levensdrank, hoe bittere smaak en nasmaak is de uwe,
bitter om in den mond te doen, bitter om uit te spuwen.

Des werelds vuil is uitgestort

op alle schepselen; het wordt

gespild, gesprenkeld rijkelijk

op hoog en laag gelijkelijk

en de geringste is besmeurd.

Zoek heil en heul in uw gedichten; doe als ik

en denk om roem en eer geen oogenblik,

maar vind in verzen vrede en zielsgeluk.

Veracht de wereld en zijn valsch behagen

in afbreuk doen, wat groot is te verlagen

en al het kleine en slinksche hoog te dragen.

Ik citeer deze regels om hun inhoud: zij behooren niet alle tot de beste van Leopold, hoewel zij een minder dichter een kansje op de onsterfelijkheid zouden geven. Er is, gelukkig, en natuurlijk, zou ik bijna zeggen, nog een andere kant aan dezen dichter, een kant, met het hiervoor beweerde schijnbaar in tegenspraak. Ware dit niet, hij zou een filosoof, een man van stelsels, dus onvruchtbaar, zijn geweest. Om gekwetst te worden moet men kwetsbaar zijn en dit veronderstelt een voortdurende ontvankelijkheid des harten, in spijt van alle, ook de wrangste ervaring. Vandaar die stroom van liefdesgedichten, die tot de schoonste van alle landen en alle tijden behooren, en waarvan sommige - bij den anderhalven Hollander, die poëzie leest - al klassiek zijn geworden: ‘O nachten van gedragene extase’ en al de andere bewonderenswaardige gedichten en kwatrijnen

[p. 66]

uit Oostersch I. Maar tot het laatst van zijn dichterlijke werkzaamheid, toen in het dagelijksche leven een niet meer eenigszins redelijke verbittering beslag op den dichter had gelegd, bleef - en niets misschien bewijst onaantastbaarder zijn grootheid - deze gave hem bij. Dan werd hij weer die hij in zijn diepste wezen was, die hij had kunnen zijn, als... Neen, ik geloof het niet. Deze hunkering was door geen menschelijk wezen te voldoen. Was dit wel zoo geweest, dan was hij misschien heel wat gelukkiger geworden, maar wij zouden dit werk, althans het beste ervan, hebben moeten derven.

Ik citeer opzettelijk wat minder bekende, hoewel geen fragmentarische, gedichten.

Ik wil gaan schuilen in mijn eigen woorden,
onzichtbaar zijn in mijn verliefd gedicht,
dat ik haar mond mag kussen, als wellicht
zij zingt en over open lippenboorden
de sylben komen van des onverhoorden
verlangens sidderende zielsbericht.

Nacht in den tuin en gij zijt neergezeten
onder den lommerboom, uw lieveling.
O bitterheid, die door het diepste ging:
eenzaam te zijn, alleen en zich miskend te weten.

En toch, in u ook stormt de aandrift op
tot groote dingen of ook maar tot dit:
de liefste te voldoen in stil bezit,
in stom geluk rustig gevoerd ten top.

Aanzie de bloemen van den struikjasmijn,
de bleeke sterren in den nacht der blaren,
aanzie het blank geheim, dat zij verklaren,
aanvaard de lessen, die hun gave zijn.

[p. 67]

Men zou aan het citeeren blijven. Ik nam opzettelijk geen fragmenten over, maar men moet hieruit in het minst niet afleiden, dat deze ook maar iets minder belangrijk zijn. Integendeel. Men vindt er nog weer heele andere kanten van Leopold in, bijv. dat fijn-geestige fragment over de musschen in de dakgoot. En zij hebben de bijzondere bekoring van het onvoltooide, het nog niet verstarde (ieder voltooid gedicht ontkomt immers nooit aan een zekere makelij). Juist de fragmenten geven, nog meer dan het voltooide dichtwerk (en dit is al zoo rijk), een denkbeeld van de duizelingwekkende begaafdheid en veelzijdigheid van dezen dichter, die alleen met de allergrootsten kan worden vergeleken. Sedert eeuwen heeft in ons land niemand zoo zoet en donker, zoo doordringend en beeldend over den ondergrond aller dingen gesproken. Zelf schrijft hij:

Er wordt niets van zijn leven meegedeeld
dan fluisterend: Hij heeft geen evenbeeld.
De minnenden vergaan voor den Beminde,
geen, die er stervende een stem kan vinden.

Dit laatste althans heeft Leopold op de schitterendste wijze gelogenstraft.

1935