Verzamelde beschouwingen

[p. 68]

In memoriam J.H. Leopold

Toen J.H. Leopold - nog maar zoo kort geleden - zestig jaar werd, schreef M. Nijhoff in de N.R.C., dat hij voor hem een legende was. Hoe veel dieperen klank krijgt dit woord, nu het leven, waarop het sloeg, afgeloopen is, en de legende ervan begonnen, voorgoed.

Voorgoed: wat wij dan voorgoed noemen. Eeuwigheid is een groot woord, te groot voor menschen wellicht. Maar wij kunnen ons geen tijd denken, waarin nog iets van onze litteratuur gelezen zou worden en Leopold niet. Als een van de levenden van nu het recht had, het oude: ‘non omnis moriar’ te zeggen, dan was hij het.

Dat was misschien het sterkste gevoel, dat wij hadden, toen wij aan zijn doodsbed stonden, in de kleine, nieuwe kamer in een van de nieuwe buurten van de stad, en voor de laatste maal het gezicht aanschouwden, dat wij bij onze ontmoetingen nooit dan met een geheimen eerbied herkend hadden. Een vreemd gezicht was het, dat daar boven het opgeslagen laken uitkwam. Anders dan het ‘machtig aangezicht’ dat hij zelf in zulke onvergefelijke verzen had bezongen. Het leek kleiner geworden dan toen het nog levend was. Diep lagen de oogen in de kassen, als gesloten boven een eeuwig geheim. De haren, die altijd iets veerkrachtigs hadden gehad, waren nu effen en schenen schaarscher en grijzer. Maar wat de grootste verandering was in den dood, was de kleur van de huid. Bij zijn leven had juist de eenigszins roode gelaatskleur Leopold iets van buiten gegeven. Hiervan was niets meer over. Van den doode was het gelaat bleek, doodsbleek, ja, zóó bleek als alleen de dood kan maken. Het leek een gelaat van was. Met de fijne rechte neus en het korte, grijze baardje was het bijna angstwekkend gelijk aan het borstbeeld van een Griekschen dichter of wijsgeer, maar omgeven door die onuitsprekelijke sfeer van onaardsche stilte, die het levenlooze, dat eenmaal geleefd heeft, tegenover het alleen maar levenlooze van een beeld eigen is.

[p. 69]

Leopold is niet alleen gestorven. Van het gezin, bij hetwelk hij pas betrekkelijk kort geleden was komen wonen, heeft hij tot zijn laatste uren toe een groote hartelijkheid mogen ondervinden, die een man als hij ongetwijfeld op zijn eigen, hoofsche manier heeft weergegeven. Toch is er wel een groote eenzaamheid om dit sterven. Bevreemdend echter is dit niet en men kan het zelfs ternauwernood betreuren, zoozeer vloeide door een onverbiddelijke logica in dit leven uit het een het ander voort, zoozeer moest dit bestaan, dat van den aanvang af al zoo ingekeerd was, en in den loop der jaren zich voortdurend meer op en om zichzelf terugtrok, eindigen op dit eenzaam bed, in een verloren hoek van een onverschillige stad.

Moet men zeggen, dat dit leven ongelukkig is geweest? Het woord is te eenzijdig voor den schrijver van een gedicht als Cheops. Een dergelijk gedicht te kunnen schrijven beteekent iets te zijn, waarbij de woorden geluk en ongeluk hun beteekenis gaan verliezen. Maar een bitter, een steeds verbitterder leven, onder den schijn van tevredenheid en zelfs bijna luchthartigheid, waarmee hij zich aan de bezorgdheid van de weinigen, die hem wel eens spraken, in schroom en trots, onttrok - dat moet het wel geweest zijn. En zeker, men kan, enkel verstandelijk redeneerend, wel zeggen dat dit niet zoo had behoeven te zijn. Men kan spreken van een overmatige, ongerechtvaardigde achterdocht, die hem banden deed verbreken met vrienden, die niets liever dan vrienden wilden zijn en blijven. Maar zoo sprekende legt men een maatstaf aan bij iemand, te groot om daarmee te worden gemeten. Wat was die achterdocht in wezen trouwens anders dan een te vaak gewonde liefde, en wie zal zeggen welk onontkoombaar lot zich in dezen mensch vervulde, welke daimoon tegelijk de schoonste verzen uit hem dreef, die in eeuwen in onze taal zijn geschreven, en den schrijver ervan alle vervulling in het dagelijksche ontzegde.

Dus bij zijn leven, maar na zijnen dood
Dan wordt hij door zijn werken uitgewezen.

[p. 70]

Met een profetisch inzicht schreef hij het kwatrijn in ‘Oostersch’, waarvan dit de laatste regels zijn, evenals het allerlaatste uit zijn boek Verzen over zichzelf. Want dit is het verwonderlijke, dat dit leven, dat bestemd scheen om zelfs tot geen verzen meer te komen, toch nog altijd, zijns ondanks mocht het soms wel schijnen, in daden openbrak. Zelfs nu was Leopold nog vol plannen. Daar was in de eerste plaats de nieuwe bundel, waarvan twee afdeelingen Cheops en Oostersch reeds waren gepubliceerd. Dan wilde hij een kritische uitgave van Spinoza geven en de autobiografie van Benvenuto Cellini vertalen. Dit bedenkende kunnen wij ons er weer eens over verwonderen hoezeer het werk een mensch, zelfs een heel groot mensch, kan depasseeren.

Dit is ook de gedachte, die het duurzaamst bij de herdenking van J.H. Leopold moet overblijven. Van andere kunstenaars, van zeer groote zelfs, zullen wij het persoonlijk contact hebben gezocht, niet omdat dit aan de beteekenis van hun werk voor ons iets toevoegde, maar omdat het voor ons een welkome, zij het ook niet strikt noodige aanvulling was. Bij Leopold vreesde men dit in de eerste plaats wel, omdat men bang was dat het hem onaangenaam zou zijn, maar toch ook nog om iets anders: het gevoel dat men hier stond tegenover iets, dat zooveel grooter was dan alles, dat zelfs de mensch waaruit dat sproot ten slotte bijna accidenteel was. Dit moge onmenschelijk klinken, het is het alleen in den verhevener zin van boven-menschelijk. Het sloot geenszins de warmste bewondering en zelfs liefde uit. Maar als die spreken wilden, legde de eerbied de hand op de lippen. Tegenover hem, die in ons land niemand, die in het buitenland slechts een heel enkele - een Yeats, een George - als zijns gelijken had, stond men als tegenover een gedeeltelijk al aan den tijd ontheven verschijning, naast wien de grootste gebeurtenissen van den tijd hun belang verloren, een openbaring van iets onuitsprekelijks, die in de komende jaren hun, die hem hebben gekend, hoe weinig ook ofzelfs alleen uit zijn werken, als iets oneindig kostbaars de gedachte zullen doen gevoelen: ‘Ik heb in denzelfden tijd geleefd als hij’.

Rotterdam, 22 Juni 1925