Verzamelde beschouwingen

[p. 48]

In memoriam Albert Verwey

In het - door Verwey zoo meesterlijk vertaalde en ingeleide - prozastuk van Thomas de Quincey: The English Mailcoach wordt uitvoerig de vraag overwogen: wat een mensch wenschen moet, een plotselingen dood of een, waarbij men gelegenheid heeft, zich erop voor te bereiden. De Quincey, vurig Christen als hij was, kiest het laatste.

Wat zou Verwey, die nu zelf zoo plotseling is gestorven, ervan hebben gedacht? Ik geloof niet, dat het er bij hem op aankwam. In het wereldbeeld van dezen dichter, die meer dan wie ook ten onzent de verkondiger van het leven is geweest, was -juist daarom - de dood zoozeer opgenomen, dat hij er, dunkt mij, altijd op voorbereid moet zijn geweest. Maar wij, de nageblevenen, kunnen er ons niet zoo dadelijk mee verzoenen, ook al weten wij dit.

Het is de geenszins bijzondere, maar zoo begrijpelijke en daarom vergeeflijke reactie op den dood: nu pas te begrijpen wat men verloren heeft. Want Verwey was voor de dichters van mijn generatie en, voor vele jongeren ook, nog zoo heel veel meer dan alleen de groote dichter, de groote kenner der letteren, de groote essayist. Hij was de goede genius, die aan den aanvang van ons dichterschap heeft gestaan. Van zelf gaan de gedachten naar nu meer dan een kwart eeuw geleden terug, naar den glorietijd van De Beweging. In dat tijdschrift zijn verzen geplaatst te zien was zoo iets heel anders dan in welk ander tijdschrift ook. Men wist dan zeker, dat er - bij den een natuurlijk meer dan bij den ander - toch iets, hoe zal ik het zeggen, iets werkelijks in die verzen was, iets wat van den dichter alleen en de moeite van het publiceeren waard was. Want: Verwey had het blijkbaar zoo gevonden en men wist onwankelbaar zeker: dan is het ook zoo. Men mocht soms kritiek hebben op het poëtisch werk van Verwey zelf, op zijn oordeel, vrucht van de gedegenste kennis, het diepste inzicht en het zuiverste gevoel, wist men te kunnen bouwen. Door Verwey te worden

[p. 49]

goedgekeurd was als het ware de consecratie van het dichterschap.

Zou er ooit een leider als hij geweest zijn, zal er ooit zoo een nog komen? Het is haast niet te gelooven. Leider evenzeer door wat hij was als door wat hij niet was: een eigenzinnig despoot, die anderen de eigen wet wil voorschrijven en dichters formeeren naar zijn beeld. Verwey gaf leiding door zijn studies in de Beweging, door zijn, meest korte, brieven, maar bovendien, en misschien nog het meest, door zijn aanwezigheid, als ik het zoo mag noemen. Hij was als het ware ons dichterlijk geweten. Men wist in zijn hart van elk gedicht wel, ook al ontveinsde men het zich soms, of Verwey het zou nemen, dus of het goed was. En men vertrouwde op zijn oordeel, omdat men wist dat hij uzelf in uzelf zocht, en niet zichzelf.

Dit over Verwey als leider, maar hoeveel meer kanten waren er aan deze in alles groote figuur. Als kenner en verklaarder der letteren van hier en van over de grenzen had hij zijn gelijke niet, laat staan zijn meerdere. De tien deelen proza, waarin het meeste wat hij op dit gebied heeft geschreven, is bijeengebracht, zijn een monument van belezenheid, inzicht en verklaringskunst. Bij een geletterd volk zouden zij een veelgelezen klassiek werk vormen, dat wil dus zeggen, dat men ze in Nederland haast niet kent.

Toch, het spreekt vanzelf, dat men Verwey in de eerste plaats als dichter moet zien. Hijzelf, de verdediger bij uitnemendheid van het dichterschap, zou de eerste zijn geweest om dit te onderschrijven.

De verdediging van het dichterschap - hoeveel is daar, vooral destijds, niet over te doen geweest! Welk een caricatuur hebben Verwey's onbenullige tijdgenooten, die toen in de openbare kritiek den toon aangaven (en nu goddank, sommige bij hun leven reeds, de welverdiende vergetelheid zijn ingegaan) daarvan gemaakt! Toch had niets minder met persoonlijke ijdelheid te maken dan dat. Verwey's verdediging van het dichterschap was ten slotte niets anders dan de verdediging van den geest tegen hen, die hem ontkenden of, wat misschien nog erger is,

[p. 50]

voor eigen, zelfzoekende doelen wilden misbruiken. Een dergelijke levenshouding schijnt thans ‘uit den tijd’, is het waarschijnlijk ook. Des te erger voor den tijd. Aan zulke dingen denkende realiseert men zich plotseling weer eens, hoe onherstelbaar veel er, misschien niet door, maar in elk geval toch sedert den oorlog verloren is gegaan, hoe ‘weary, stale, flat and unprofitable’ de wereld geworden is, waarin wij gedoemd zijn te leven. Men behoeft waarlijk geen laudator temporis acti te zijn (iets waarvoor ik mij overigens in het minst niet zou geneeren) om dit te erkennen. Er is in de decennia voor en na de eeuw-wende zelfs in ons land een werkelijke geestelijke opbloei geweest. Maar het spreekt vanzelf, dat wij, met en dieper dan alle andere volken, ons hebben gehaast, ons in het barbarisme terug te storten en - kon het anders? - wij zijn althans hierin wonderwel geslaagd. Wie hiervoor zijn oogen zou willen sluiten wordt verzocht, zich eens even de vraag te stellen, of op het oogenblik, om slechts twee voorbeelden te noemen, een tijdschrift als De Beweging of een weekblad als De Kroniek (van Tak) mogelijk zou zijn. Men mag desnoods de waarde van het dichterschap lager aanslaan dan Verwey deed, één ding staat vast: er is geen beter middel om de waarde van een cultuur vast te stellen dan het peil van haar waardeering van dichter en dichtkunst.

[p. 51]

Verwey is geweest de dichter van het leven, het leven buiten zich en in zich, onverbrekelijk een, neen hetzelfde. Zoodra hij aan zijn leerlingschap bij den Nieuwen Gids ontwassen was, of eigenlijk al in dien tijd zelf (men denke aan een gedicht als Cor Cordium) heeft hij eigenlijk niets anders gedaan dan het leven in eindelooze modulaties te verheerlijken. De bittere ervaringen, waaraan deze in vele opzichten zoo gelukkige mensch ook ruimschoots zijn deel heeft gehad (het sterven van zijn jongen vriend en medestander Gutteling, de wereldoorlog, deze gewelddadige ontkenning van het door hem steeds nagestreefde Europeërschap, zijn breuk met den ouden vriend en, in Duitschland, medestrijder George) hebben hem nooit zijn geloof in de heerlijkheid van het leven kunnen ontnemen. Het is daarom niet verwonderlijk dat een symbool, dat telkens in zijn gedichten terugkeert, dat van het Pinkstervuur is. En wie ooit eenigen twijfel aan de beteekenis van Albert Verwey als dichter in zich mocht voelen opkomen, dien verwijs ik naar die koninklijke verzenreeks ‘Late Lente’ (in ‘Goden en grenzen’), naar mijn meening de schoonste, die hij ooit geschreven heeft en met name naar drie gedichten daaruit: ‘Het jonge groen’, ‘Heimwee’ en ‘Zielsdrang’, die tot het hoogste behooren, wat de dichtkunst van alle tijden heeft opgeleverd. Indien deze mijn veel te summiere regels ertoe zouden leiden, dat één mensch, die deze gedichten nog niet kent, ze ter hand zou nemen, zouden zij niet vergeefs geschreven zijn.

Er is voor mij geen zekerder teeken van de waarde, die een doode voor ons heeft gehad, dan dat wij hem ook met een glimlach kunnen herdenken. Het zijn alleen de grooten en goeden, tegenover wie wij zoo kunnen staan. Ik heb Verwey minder dan tien keer in mijn leven gesproken en daarvan maar een paar maal langer dan vluchtig. Van die te zeldene, en nu voorgoed onmogelijke, ontmoetingen, bewaar ik echter de herinnering aan twee eigenschappen, die hem als het ware uit de oogen straalden: zijn trouwhartigheid en zijn geest. - Gevoel voor humor: er is misschien geen eigenschap, die mij meer voor een mensch inneemt.

[p. 52]

Het zijn bijna steeds de werkelijke persoonlijkheden, die tot een dergelijk afstand nemen tot zichzelf in staat zijn. ‘Die het geijkte wijselijk beleden’ zullen het misschien profaan vinden, in een necrologie enkele herinneringen op dit gebied in te vlechten; ik ben ervan overtuigd, dat de figuur van Verwey voor de anderen er slechts menschelijker en dus dierbaarder om zal worden.

Verwey maakte eens met een vriend en medewerker aan de Beweging een rijtoer door een van de Zeeuwsche eilanden. Zij kwamen langs een buiten, waar een broer en zuster woonden, waarvan de een zeer gierig en de ander niet wel bij het hoofd was. ‘Daar wonen een gek en een vrek’ zei de vriend.

‘'t Kon ongerijmder’, antwoordde Verwey.

Een sindsdien ook reeds overleden litterator, wiens reputatie terecht de grenzen van zijn provincie niet heeft overschreden, had in een tijdschrift een uitvoerig artikel gepubliceerd om de waardeloosheid van Verwey als dichter aan te toonen. Verwey maakte daarop het volgende puntdicht:

Gij kwaamt tot voor de poort,
En blafte tegen de gesloten ramen,
Gij hebt een uur mijn rust gestoord,
En dan die vuile stoep - ge moest U schamen.

Hoe schijnbaar onbelangrijk ook, kunnen dergelijke kleine trekjes misschien bijdragen tot het geven van een ander inzicht in den vaak zoo anders, en zoo verkeerd, voorgestelden grooten en goeden mensch en dichter, dien wij straks zullen begraven op het kerkhof te Noordwijk, het dorp, dat hij voor zijn leven heeft verkoren en waaraan hij in den dood - hoe zou het anders kunnen bij iemand als hij was - ook trouw blijft.

Den Haag, 9 Maart 1937.