Verzamelde beschouwingen

[p. 9]

Beschouwingen over dichtkunst

[p. 11]

Over het verlangen

Wanneer ik naga, wat het is, dat scheidt - niet den dichter van den niet-dichter, want dat is het scheppingsvermogen; niet den lettré van den voor kunst ongevoelige, want dat is de smaak - maar den dichterlijken mensch (in den ruimsten zin des woords) van den ondichterlijken, dan geloof ik, dat dit is: het verlangen. ‘Dit woord is vaag’ zal men zeggen; ‘terecht,’ antwoord ik, ‘want zoo mogelijk nog vager is het begrip.’ Niettemin is het woord een der gewoonste en meest gebruikte uit onze taal, zij het dan ook niet met dezelfde schakeering van beteekenis, die ik er thans aan wil hechten. En juist op die schakeering komt het in dezen aan.

Immers, verlangen doet ieder mensch. Niemand toch is zoo gelukkig, of hem ontbreekt wel wat, dat hij graag zou willen hebben. Maar bij het meerendeel der menschen zijn deze verlangens van een lagen aard, onverheven en onmachtig zich te verheffen, 't zij dan dat zij zich richten op stoffelijke of op geestelijke goederen. Dit doet er niets toe - nog daargelaten dat deze onderscheiding als zoodanig van zeer betrekkelijke waarde en nooit ten einde toe door te voeren is.

Het verlangen, dat ik op het oog heb, is een ander. Het is niet de ontevredenheid om een gemis, die een leven, dat overigens zoo kalm als een sloot zou zijn, vertroebelt met haar slijmerig kroos; het is de goddelijke onvervuldheid, die wel verre van ons het leven tot een last te maken, ons juist den anders onduldbaren last des levens doet dragen niet alleen, maar zelfs bovenal beminnen.

Zonder dit verlangen - wat ware het leven ons?

Nox, et tenebrae, et nubila,
Confusa mundi et turbida.

Uitgestooten in de nacht des leeds, in den storm der wanhoop, gefolterd tusschen de gloeiende tangen der dagelijksche nooddruft, - wat is het, dat ons rest boven de vlagen, dat ons immer

[p. 12]

en immer weer doet drijven in den wolkloozen aether van het geluk, op welks vleugelen wij verder reizen dan de benepenheid, die ons kluistert, ons ooit zou toestaan, wat anders dan dit verlangen? Het is het eenige getrouwe hart, waaraan wij ons altijd kunnen uitstorten, waarvoor onze tranen nooit hinderlijk, onze vreugden nooit vreemd zijn.

Spreek ik dan nu altijd alleen met u?
Geen omweg langer en geen pijnlijk zien
Of de andre naast mij goedkeurt wat ik zeg?
Maar blind en doof voor elk, behalve alleen
Voor u, aldoor uitstorten wat ik denk
En weten - zooals onbewust een kind
Het van zijn moeder voelt - dat gij en ik
Een zijn, dat wat ik spreek gij spreekt in mij,
Dat wat gij luistert altijd is uzelf?
O duld het, duld het dat ik dit geloof.
Ik kan niet leven als ik niet mijn Ik
Opoffer en geheel vergeet. Geen weet
Hoe smartlijk mij dit leven was, die angst,
Die aarzling en die afkeer voor de daad
Die nooit volmaakt kon zijn wat ik haar wou,
Die nooit volkomen werd wat gij haar wenscht.

Door dat verlangen gedreven is het, dat wij ons vaak afkeeren van deze wereld, deze menschen, die ons dagelijks - ook de liefste onder hen - willens of onbewust wonden met hun hardheid of hun onbegrip. Niet evenwel als de vorige geslachten, die hun geheelen inzet op de materie hadden gewaagd, in somberen menschenhaat en duffe hopeloosheid, maar om hen uit de verte en uit de hoogte des te beter te beminnen.

Verlangen rein als de luchten,

En sterker dan 't zout van de zee,

Verleent aan den storm van dit vluchten

Den schijn eener goddelijke vreê.

[p. 13]

En het heerlijke van dit verlangen is, dat het door geene zakelijke omstandigheden wordt bepaald. De door den rustigen burger als laagste gesmade lusten van harten, die zich te gronde richten aan straatmeiden, van geesten, die versuffen door den gemeensten drank, die alle kunnen uitingen zijn van

The desire of the moth for the star,
Of the night for the morrow,
The devotion to something afar
From the sphere of our sorrow.

Ook de twee gevoelens, die wellicht de grootste in ons bestaan zijn: begeerte naar liefde en naar eer - zij zijn slechts verschijningen van dat ééne verlangen. Want wat zoekt het verlangen? Het andere. Dat wat ons aan zal vullen, neen meer: dat wat ons in staat zal stellen, al ware het maar voor een ondeelbaar kort oogenblik, buiten ons zelf te treden. Het leven lokt ons in duizenden en duizenden vormen: één tegelijk is slechts mogelijk voor onze eindigheid, en heel de levenssmart is niet anders dan dat wij niet in al die vormen kunnen ondergaan en herschapen worden. In één opzicht maakt de liefde, althans in haar hoogste oogenblikken, ons dit mogelijk. En eer, wat is dit anders dan de erkenning en de bevestiging, dat men van de menschheid, en niet van zich zelf alleen is, of is geweest?

Wanneer er dan ook iets is, dat ons onsterfelijkheid komt verzekeren, dan is 't het verlangen. Hoe deze onsterfelijkheid zal zijn, wij weten het niet en kunnen noch zullen het ooit weten. Dit is een deel van het eeuwige mysterie, dat om het gansche leven drijft. Maar waar de zwakke ziel nog altijd droomt van een persoonlijke onsterfelijkheid in een hemel of in de zielen der menschen, daar opent het verlangen breedere vergezichten op een wijdere onsterfelijkheid, waaraan ook de meest vergetenen der menschen, alleen doordat zij hebben geleefd, deel hebben, een collectieve onsterfelijkheid.

Zóó zie ik het verlangen, het onwankelbare middelpunt, waaromheen de sferen onzer droomen zich reien, eeuwig als het leven

[p. 14]

zelf. Het kan zich op aarde niet vervuld zien, en is zich daarvan wel bewust. Maar in de bewogenheid der het meest door dit verlangen doordrenkte en verheven momenten, wanneer ons hart schreeuwt naar vervulling en hijgt om genade voor al wat op aarde vervallen van zijn oorbeeld ronddoolt en haakt naar een bevrediging van wat het verontrust, een vereeniging van wat hier gescheiden is - dan kunnen wij navoelen wat een der grootste menschen, die ooit onder ons leefden, schreef:

Ah, Sun-flower! weary of time,
Who countest the steps of the sun;
Seeking after that sweet golden clime,
Where the traveller's journey is done;

Where the Youth pined away with desire,
And the pale Virgin shrouded in snow,
Arise from their graves, and aspire
Where my Sun-flower wishes to go.

1915