Poëtica

[p. 47]

Vorm of vent

Een bespreking van de hierboven opgenoemde bundels essays moet vanzelf welhaast beginnen met een enkele opmerking over een kwestie, die een tijd lang een geschilpunt onder de jongeren en jongsten heeft uitgemaakt en dat misschien nog uitmaakt, en die ik kortelings heb trachten samen te vatten in de drie woorden, die den titel van deze beschouwing vormen: Vorm of vent. Met andere woorden: is voor het welslagen van, of beter voor het bij den lezer weerklank wekken door een kunstwerk van het meeste belang de persoonlijkheid van den kunstenaar of wel dat geheimzinnige element, dat men zou kunnen noemen de spontane generatie van den vorm? (Ik geef met enkele woorden samenvattend weer wat in tal van essays verspreid, anders en veel uitvoeriger is gezegd).

Deze strijdvraag is in zijn gevolgen voor de hedendaagsche letteren van werkelijk belang gebleken, al ware het alleen maar hierom, dat zij heeft geleid tot de oprichting van een geheel nieuw tijdschrift: Forum, dat zich bepaaldelijk heeft gewijd aan het door dik en dun voorvechten van de zaak der ‘ventisten’. Tegelijk verdwenen de Vrije Bladen, die eenigszins, hoewel veel minder absoluut, als het orgaan der andere richting konden gelden. Men zou echter verkeerd doen met uit dit feit eenige conclusie te trekken omtrent de overwinning van deze richting door de eerstgenoemde: de duistere oorsprongen van dat feit lagen in elk geval op volkomen extralitterair gebied.

Als vertegenwoordigers van de Forum-richting noem ik in de eerste plaats natuurlijk Ter Braak en Du Perron, de twee redacteuren van het tijdschrift, en dan ook Greshoff,

[p. 48]

bekeerd aestheet, die thans zijn juveniele jasje gekeerd heeft en, evenals de bekeerde asceten, die op later leeftijd de zwanengelijke jonkvrouwen, die hun jeugd beminde, maar al te graag ruilen (of zouden willen ruilen) voor Rubensiaanscher vleezigheden, thans met de bekende heftigheid van den neophiet de persoonlijkheid en niets dan de persoonlijkheid in het kunstwerk propageert. - Onder de voorstanders van de andere richting is Nijhoff groot en Binnendijk zijn profeet. Over Marsman en Engelman later.

Over deze strijdvraag nu valt allereerst dit op te merken, dat zij er eigenlijk geen is. Vorm en inhoud - want tot deze uiterst moeilijk omschrijfbare, maar aldus toch eenvoudiger benoembare, begrippen is de heele ‘kwestie’ terug te brengen - zijn (gesteld dat men deze afzonderlijk denken kon) elk evenzeer volstrekt-onmisbaar en dus evenzeer belangrijk in een kunstwerk; of men bij de waardeering daarvan nu den nadruk meer op den eenen of op den anderen kant ervan wil leggen is louter een zaak van persoonlijke geaardheid en voorkeur, die in theorie van geen belang is. Uit beide richtingen komen dan ook werken voor, die door de volmaakte alchemie van een levenden inhoud en een duurzamen vorm door de voorstanders van beide richtingen gelijkelijk genoten kunnen worden; en de mislukkingen in beide genres hebben geen ander belang dan hun geschiktheid als projectielen om den tegenstander mee te bekogelen. Zoo blijven de tijdschriften gevuld en de schrijvers gezond.

Toch is al dit gepolemiseer, zij het ook in theorie overbodig, in de praktijk niet alleen gerechtvaardigd, maar zelfs gewenscht. Want al treft men de tegengestelde richting niet in wat zij aan goeds heeft, men behoedt haar, of

[p. 49]

kan dit althans doen, tegen verstarring in haar eigen dogma en overwoekering door haar epigonen. En dat heeft elke richting broodnoodig, vooral in den lateren tijd, nu het proces van tegelijk verstarring en verslapping (deze woorden lijken volkomen tegenstrijdig, zijn het ook, en zijn toch de meest juiste, die ik weet te bedenken) voor elke richting, al is zij nog nauwelijks ontstaan, met ongekende snelheid inzet en zich voltrekt.

Beschouwen wij thans de voor- en nadeelen (deze uitdrukkingen lijken mij verstandiger dan: het juiste en onjuiste) van beide richtingen wat nader. Kortheidshalve zal ik ze in het vervolg als de Forum-richting en de Vrije Bladen-richting aanduiden, maar ik herhaal wat ik reeds schreef, dat deze naamgeving, althans wat het laatste tijdschrift betreft, maar zeer gedeeltelijk juist is.

Wat dan de Forum-richting betreft - men kan (en moet zelfs) haar voorstanders gereedelijk toegeven, dat de persoonlijkheid, de levensinhoud, of hoe men het noemen wil: het feit, dat het boek geschreven is door een ‘vent’ en niet door een ‘letterkundige’, een cardinale vereischte voor de betekenis van dat boek is. Dat heeft trouwens niemand ooit ontkend: ook al sprak hij het niet met zoo veel woorden uit, dan achtte hij het toch geïmpliceerd. Het bezwaar van de Forum-mannen is alleen, dat zij soms geneigd lijken, alleen aan een zeer speciaal soort van lieden (avonturiers, erotomanen, lijders aan overwoekering van het intellect e.d.) den eerenaam van ‘vent’ toe te kennen. Ik denk bij voorbeeld aan Du Perron's afwijzen van dichters als Leopold en Boutens, aan Ter Braak's uitlatingen over Vondel, speciaal over Vondel als mensch: voor zijn beteekenis als dichter kan men ten slotte geen gevoel heb-

[p. 50]

ben, dit is een gebrek, maar waarover moeilijk te twisten valt; de grootheid van Vondel als mensch aan te tasten - hij die in zijn tijd heeft gestaan met een hart, tegelijk warm en hoog, en een rustige heldhaftigheid, waartoe de mindere góden, die vrijwel bij uitstek de sympathie van Ter Braak hebben, wel niet in staat zouden zijn geweest - is alleen maar onzinnig. Maar Vondel was niet ‘getourmenteerd’ - onvergeefelijkste aller onvergeeflijkheden voor den modernen mensch. (Het vermakelijke hiervan is, dat de Forum-mannen zich op dit punt volkomen aansluiten bij hun bête noire Dirk Coster).

In de praktijk leidt deze richting, zooals de kritische geschriften van Du Perron nog meer dan die van Ter Braak doen blijken, dan ook vrijwel uitsluitend tot een verheffing van de tweederangsschrijvers ten koste van de grooten. En dat kan ook niet anders. Wanneer men achter iedere grootheid opgeblazenheid, achter iedere liefde, die zich niet uitsluitend tot het bed bepaalt, hypocrisie, achter iedere zielszucht naar het bovenaardsche zwakzinnigheid zoekt, dan kan men niet anders dan terecht komen bij verdienstelijke tweederangsauteurs. Ik onderstreepte echter telkens het woord ‘iedere’ om aan te geven, dat ik het, waar het bepaalde gevallen geldt, dikwijls met de Forummers eens ben, en om vooral niet den schijn op mij te laden, dat ik de ethici en de wereldverbeteraars ook maar een greintje minder verfoei dan ik altijd gedaan heb.

De Forum-richting beteekent niet alleen afwijzen van het beste, zij beteekent ook overschatting van het belang van het in zijn kleine soort geslaagde: elke kunstopvatting trouwens werkt aldus naar twee zijden goed of verkeerd.

Maar tegenover deze nadeelen staan ontegenzeggelijk

[p. 51]

groote voordeelen. Juist in ons land is het zoo weldadig (ik zeg opzettelijk niet: zoo nuttig, want ik geloof niet, dat het iets zal geven: de Leelijke Slaapster, die ons volk is, is uit haar ethischen dut niet te wekken), schrijvers te ontmoeten, die al de ellendigste Nederlandsche eigenschappen: zijn sexueele moralisme, zijn weeë braafheid, zijn gebrek aan moed, gispen niet alleen, maar dat doen onomwonden, met een bitsen honenden toon, ook wel eens spottend, maar nooit met de hier zoo gebruikelijke omslachtigheid en plichtplegingen, alsof het bestreden zootje ergens anders dan op de mestvaalt thuishoorde. Die toon van politici en sociale congressisten, waarbij, hoezeer zij elkaar ook voor de galerij te lijf gaan, altijd verondersteld blijft, dat zij elkaar in hun diepste hart evenzeer au sérieux nemen (in tegenstelling met hun eigen en elkaars meeningen). Dit is ongetwijfeld het verfrisschende in het werk van Forum, zijn redacteurs en de door dezen voorgestane richting. Ongetwijfeld gaan zij te ver, of juister: zijn zij te eenzijdig. Maar dit is dikwijls onvermijdelijk en bovendien: wie zou van zichzelf durven zeggen, dat hij altijd het juiste midden houdt?

En nu de mannen van den vorm. - Ik begin met een citaat uit Nijhoff. (Gedachten op Dinsdag, pag. 71).

‘Zoo heeft dus een grootere kunst, om het nu maar eens ruw-weg te zeggen, eigenlijk één vorm en twee inhouden: een levensinhoud, een vorm daarvoor, en een geestelijke inhoud weer van dien vorm; of anders gezegd: een werkelijkheid, een verbeelding, en een beeld; (...) of, speciaal voor poëzie, menschelijk of natuurlijk gevoel, uitdrukking in het woord, goddelijke aanduiding. Realiteit,

[p. 52]

expressie, creatie. De stem wordt woord, het woord wordt zang.’

En even verder:

‘Terwijl de tachtigers, Kloos en zijn school, de natuur zoo dicht mogelijk tezamen brachten met hare expressie (...) streven (de jongere dichters van deze jaren) naar een onmiddellijk samenvallen van den vorm met hetgeen ik den tweeden inhoud zou willen noemen. Het is voor hen, de vorm zelf welke terstond creatief moet zijn, welke terstond een geestelijk lichaam wordt waarin de ziel zich vertastbaart. Voor Kloos en de zijnen bleef de vorm slechts een belichaming van de daarin op zoo kort mogelijken afstand uitgesproken menschelijke natuurlijkheid, en, wat de hoogere inhoud betreft, deze werd aangeduid als de Schoonheid, een vaag en mysterieus ideaal, iets dat men diende, juist niet door een objectieve keuze van onderwerp, maar door een zoo subjectief mogelijke toenadering van gevoelsinhoud en vorm, door een verzuivering en verfijning die intreedt wanneer emotie en expressie te zamen vallen.’ De jongeren echter hebben ‘het accent van de arbeidzaamheid verlegd naar den in creatieve spanning gebrachten vorm. Vorm niet als een zoo doorschijnend mogelijk omhulsel van ontroering, maar als een materie van geestelijke orde, geen belichaming maar zelf een lichaam, geen spiegel van leven, maar zelf een organisch leven van tot ons besef afdalende en, als het ware, in deze materie zich condenseerende en verstaanbaar wordende geestelijke realiteit’ (pag. 73).

Dit citaat is reeds te lang geworden; ik verwijs echter, be-

[p. 53]

halve naar het stuk over Herman van den Bergh, waaraan het is ontleend, vooral ook naar dat over Boutens (pag. 99 e.v.).

Het betoog van Nijhoff lijkt mij, als ik mijzelf als ‘binnenstaander’ mag beschouwen en op mijn indruk ervan mag afgaan, voor den buitenstaander moeilijk te volgen, althans voor de eerste maal. Ik zal trachten het eenigszins te verduidelijken en aan te vullen, hoewel dan niet vergeten mag worden, dat dit niet geacht mag worden, de bedoelingen van Nijhoff zuiver weer te geven.

Ik ga daartoe uit van de m.i. eenvoudigste en algemeenstbegrijpelijke zin uit het citaat: ‘De stem wordt woord, het woord wordt zang.’ Met deze enkele woorden is, dunkt mij, volkomen uitgedrukt de activiteit van den dichter, van elken dichter. Men zou die drie factoren als het ware kunnen vergelijken met verleden, oogenblik en toekomst. De stem, dat is wat aan het gedicht voorafgaat, de woorden dat, waaruit het wordt samengesteld terwijl het geschreven wordt, het resultaat (dat ten opzichte van het moment van het ontstaan natuurlijk iets toekomstigs is) het gedicht. Van stem en woorden zang te maken, ziedaar de chemie van den dichter. De eerste twee zaken heeft hij met ieder mensch gemeen; de laatste is zijn eigendom dat hij met niemand deelt, eigenlijk geen eens met zijn mededichters, behalve in den ruimsten, onpersoonlijken zin.

In dit proces nu kan men het woord ‘vorm’ op verschillende manieren gebruiken. In de engste, eenvoudigste beteekenis, die tevens, althans onder leeken, de meest gangbare is, wordt er niets anders mee bedoeld dan uiterlijke vorm, bijv. alexandrijn; sonnet. Maar een alexandrijn, een sonnet, zijn niet zonder inhoud te denken; en een inhoud

[p. 54]

is wederom niet alleen inhoud-in-engsten zin, het ‘verhaaltje’. De eene alexandrijn is alleen-uiterlijk aan den anderen gelijk (abstract ware misschien een nog beter woord). Zoo ook kan de eene inhoud alleen in het abstracte aan een anderen volkomen identiek zijn. In de werkelijkheid bepaalt dus de vorm den inhoud en omgekeerd. Zij naderen elkaar als het ware steeds meer om in het ideale kunstwerk, dat natuurlijk niet bestaat, maar te denken is, samen te vallen. (Het woord ‘naderen’ bevredigt mij niet, omdat dit een in werkelijkheid niet bestaande gescheidenheid tusschen vorm en inhoud veronderstelt, maar het is moeilijk een beter te vinden).

Het bovenstaande geldt voor elke kunst in elken tijd. Maar het enkele feit, dat vorm en inhoud elkaar bepalen, behoeft, althans in theorie, nog niet van zichzelf mee te brengen het feit, dat zij elkaar ook kunnen genereeren. In de praktijk zal dit echter, hoewel vaak in zeer geringe mate, altijd wel het geval zijn geweest. Om een al zeer eenvoudig voorbeeld te noemen: hoe vaak zal het rijmwoord een dichter niet iets anders hebben doen zeggen dan hij aanvankelijk van plan was. (Dit behoeft, tusschen twee haakjes, volstrekt niet iets minder juists te zijn, zooals de buitenstaanders altijd geneigd zijn te denken, en het is te begrijpen. Het is echter juist het geheim van den werkelijken dichter, dat dit niet alleen niet zoo is, maar dat het rijm - de vorm dus - den inhoud activeert en dus juister maakt).

Het is nu echter een eigenschap van een deel der jongere dichters ten onzent, dat zij in dit (gedeeltelijke) verwekken van den inhoud door den vorm, dat in theorie niet, en in de praktijk dikwijls maar in geringe mate, behoeft te gebeuren, het criterium bij uitnemendheid van de poë-

[p. 55]

zie zien. En ik geloof, dat zij het in beginsel daarmee bij het rechte eind hebben. Want waarom is een gedicht iets anders dan de ‘vertaling’ ervan in proza? Niemand kan dit ontkennen, zonder het bestaan van poëzie überhaupt te ontkennen, hetgeen iedereen uiteraard vrijstaat, maar elke verdere beschouwing daarover natuurlijk overbodig maakt. Neemt men dus aan dat er iets - hoe dan ook te defmieeren - bestaat, dat poëzie wordt genoemd, dan kan men niet anders dan aan den vorm een zeker niet te beredeneeren vermogen toekennen, waarvoor het door de Forum-mannen zoo gesmade epitheton ‘magisch’ mij nog zoo onjuist niet lijkt, al zweer ik er ook niet bij en wil ik het dadelijk voor een beter geven.

Maar deze richting der ‘formalisten’ kan in de praktijk noodlottig worden - evenals elke andere te eenzijdig doorgevoerde richting. Het Forum-manifest spreekt van ‘vergoding’ van den vorm, ik zou liever van overwoekering spreken. Maar hebben wij hier daar nu zooveel last van gehad? Van Ostayen, de allereerste verzen van Marsman, en misschien nog het een en ander, dat nu al, en volkomen terecht, vergeten is, dat is alles, tenzij men er Nijhoff gedeeltelijk toe wil rekenen, maar dit is een te gecompliceerd onderwerp om hier terloops behandeld te worden. Trouwens, uit het voor een zoo logica-lievende redactie niet geheel logische manifest van Forum blijkt, dat de strijd - en strikt-logisch of niet, men kan haar daarin alleen maar bijvallen - niet zoozeer ging tegen vormvergoding als tegen een bepaald poëtisch jargon, een geheimtaal voor ingewijden, met als parool enkele in de poëzie van Roland Holst en Nijhoff telkens terugkeerende woorden en begrippen. Dat wil dus zeggen (altijd: als men vorm en inhoud ter wille van het betoog even ge-

[p. 56]

scheiden denkt) tegen een bepaalden inhoud.

De verzoening, of juister oplossing dezer meer in schijn dan in wezen strijdige standpunten komt later ter sprake bij het handelen over Marsman en Engelman. Maar ik wilde eerst met een enkel woord op de gebreken en deugden der boekjes, die de aanleiding tot bovenstaande beschouwingen zijn geweest, wijzen. - Wat Greshoff betreft kan ik verwijzen naar wat ik schreef over ‘Spijkers met koppen’, waarbij ‘Voetzoekers’ als tweede deel geheel aansluit. Eén aanmerking slechts: dat in dit boekje voor het eerst een aanval staat, die mij, ik gebruik opzettelijk niet het woord: onjuist, want wie zal dit zeggen, maar onbillijk voorkomt en wel die op Charivarius, die een zeer geestig auteur, althans geweest, is en wiens ‘taalschutterij’, zooals Greshoff het noemt, waarlijk wel iets anders is dan het zinnelooze purisme van frikken. Greshoff vergeet bovendien, dat de strijd tegen wantaal niet in de eerste - ik zou haast zeggen zelfs in de laatste - plaats tegen de schrijvers gaat, die desnoods het ultra-individueel-artistieke standpunt van Greshoff mogen innemen, maar tegen den gemiddelden Nederlander, die dit waarachtig wel noodig heeft.

De kritiek van Nijhoff richt zich in de allereerste plaats tot de dichters. Ik weet natuurlijk niet, of dit zijn bedoeling is geweest, ik denk eigenlijk van niet. Hij maakt op mij den indruk - en dit is juist zijn oorspronkelijkheid en voortreffelijkheid - dat hij, in tegenstelling met bijna alle hedendaagsche critici, die op de een of andere manier den lezer nader willen brengen tot den mensch, zij het ook den dichter, dien lezer speciaal wil nader brengen tot het gedicht. Maar ik vrees, dat zijn uiteenzettingen eigenlijk

[p. 57]

alleen naar hun waarde kunnen worden geschat door hen die - met meer of minder succes, dat laat ik nu daar - met het dichterlijke bijltje hebben gehakt. De opmerking, die ik onlangs hoorde, dat Nijhoff zoodoende het meest aansluit bij de eerste Nieuwe Gidskritiek, lijkt mij daarom juist.

Hoe dan ook, zijn pogingen om het raadsel der poëzie, zoo niet te doorgronden, dan toch weer wat meer te benaderen, zijn uiterst interessant. Te betreuren valt alleen, dat Nijhoff's vernuft te vaak valsch vernuft wordt, hetgeen zich uit deels in te zeer doorgevoerde subtiliseeringen, deels in te lange vergelijkingen (zooals dat tot ruim drie pagina's uitgesponnen beeld aan het begin van het geestige, hoewel voor Top Naeíf onbillijke, essay waar het boek mee eindigt). Zelfs dit echter neemt het duurzame belang niet weg van deze zoo losweg voor de krant geschreven stukjes.

Binnendijk heeft, geloof ik, van zijn ‘Commentaar’ niet veel pleizier gehad. Al de bezwaren, die men aan Nijhoff om diens kwaliteiten nog vergaf, zijn tegen hem uitgespeeld: hij is de zondebok van zijn richting geworden. Het dient erkend te worden, dat dit deels verdiend was. Dit is echter al zoo vaak en zoo nadrukkelijk uitgesproken, dat ik het hier niet meer zal doen. Het heeft mij echter verwonderd, dat deze bezwaren, hoe gerechtvaardigd overigens, de kritiek zoo hebben verblind voor het ontegenzeggelijkgoede, dat in Binnendijks kritisch werk aanwezig is. Het merkwaardige is, dat deze dichter op zijn best is als hij over proza schrijft. Ik wijs vooral op de twee uitnemende stukken over Jac. van Looy. Als ik een bloemlezing van hedendaagsch essayistisch werk moest maken, zou ik mij geen oogenblik bedenken om deze erin

[p. 58]

op te nemen, en ik ben ervan overtuigd, dat zij zelfs onder het beste, wat er tegenwoordig op essayistisch gebied wordt geschreven, een uitstekend figuur zouden maken.

1932