|
| |
IV. Hooft-Stuk.
Van d' oorsaken der Siekten uit de logt voort-komende.
D'oorsaak der siekten, is al hetgene dat onse sappen kan verdikken en verstoppingen doet maken: soo dat de oorsaak der ziekten voor soo veel se van de sappen afhangen, verstoptheden zyn, en na dat de verstoptheden in dese of gene deel meerder of minder zy, heeft men ook aldaar de ziekte meerder of minder.
D'oorsaken noemt men ook uiterlijke en innerlijke: want d'uiterlijke doet ons een belediging door dingen die buiten ons zyn: en onder dese zyn voornamelijk de logt, spijs, en drank.
Onder d'eerste rang dan is de logt geplaast, welke na de verscheide deelen, die in de selve vermengt werden, ons verscheide siektens kan voortbrengen: Want soo het lange heet is, met weinig wind, sweeten wy veel, onse fijnste deelen vervliegen, waar door ons bloed dikker en traag loopender werd, voornamelijk tegens de winter, waar uit het bloed dik werd, verstoppingen maakt, komt te broeyen en siekten veroorsaakt.
Ten tweeden als men soo heet is, slaat men het | |
| |
gulle kouwe bier met heele kannen vol in't lijf; item schrale Rinse-wijntjes met een koud born-watertjen en wat suiker onder geborneert, smaakt wel soo vreemt niet voor die gene die weinig werks van de gesondheid maken: maar het doet het bloed en andere sappen, die reeds van hare fijne deelen, die door de hitte vervlogen zijn, trager loopen en dikker werden.
Hoe menig is 'er die door een koele dronk sijn leven gelaten heeft wanner hy heet was, en wat kan het anders maken dan stollingen des bloeds en andere sappen onses lighaams: Want het gene koud is, heeft een mindere beweginge van het hemels vuur, als het gene warm is: even als wanneer ik een beker van ys begeer te maken, soo stolt het buiten om stroomende water, dat meerder bewogen wierd als het sout met de sneeuw, die ik in de tinne beker dee. d'Oorsaak daar af moet ik aldus afleggen: namelijk als de beker met sout en sneeuw in een kom met regenwater gestelt is, roer ik de sneeuw met het sout met mijn hand of een lepel rontom. Onderwylen dat ik roer en de sneeuw smelt, begint het water rontom de beker buiten om te stollen. De smelting dan van de sneeuw met het sout geschied om dat het hemels-vuur door verscheidener pypjes door het water stroomt dat om de beker is, als wel door de sneeuw met het sout gemengt: Want het om sijn vloeybaarheid meer bewogen werd, gaande de waterige slangetjes geduurig op en neder, en d'eene schuift al weder in de plaats van d'andere, want als de middelste cirkel een lighaam was (siet Cartesius Hooftst. xxxv. in zijn tweede deel), en het selve van G na E geperst werd, soo gaat de stoffe die de kloot na E perst soo veel te rugge na F. H. als 'er van E weg geperst wierd, en neemt weder de plaats in van G daar de kloot eerst hadde geweest, soo dat'er een geduurige circulaere beweginge in de waterdeeltjes is.
| |
| |
De subtyle hemelse stoffe vliegt dan van dit buitenste water door de gaatjes van de beker, waar door de geperste sneeuw-deeltjes bewogen werden, en om de soute deeltjes als slangetjes omslingeren, waar door de waterige deeltjes malkanderen niet konnen omslingeren en door malkanderen glibberen, nog de soute malkanderen niet genaken.
Vorders, roer ik de sneeuw om, om dat het hemels vuur des te beter gelegentheid hebbe, om daar onder te mengen, en dat de waterige slangetjes de soute stokjes omarmen; ten anderen ontstaat'er een verwarder beweginge, waar door het sneeuw-water en het sout meerder bewogen werden, waar door sy d'uiterlijke persing overwinnen, en een seer koud vogt vertoonen, want door d'omslingeringen van 't water en 't sout werd te wege gebragt dat het geen sneeuw meer en is: ten anderen, dewyl het sout bestaat uit lange en gepolyste deeltjes, moeten sy (als een stok in een vlietend water) in 't lange, maar niet in't breede dryven, waar door veroorsaakt werd dat de hemelse fijne stof in de beker door regter pypjes vloeyd als in't water dat in de kom was.
De deeltjes nu die de beker van buiten om naken, persen de stoffe, die tusschen haar en de beker is, weg, in welker plaats weder andere deeltjes succederen, die de selve door een kloots wyse beweginge al wederom keeren, dat soo van dese als van de hemelse stoffe geschied, die door het water heen straalt.
De macht nu binnen de beker minder sijnde, heeft geen magts genoeg, om die wederom te doen botsen, waar door de beweginge om de beker mindert, en niet meerder konnende bewogen werden, noodsakelijk in ys moeten hervormt werden.
Om nu wederom tot ons oogmerk te keeren, en te bewysen dat een koude drank ons verhitte bloed soo veel schade kan bybrengen, dat geschied by na | |
| |
als wy van de yse beker-gesegt hebben, namelijk als het bloed heet is, en veel meer beweginge heeft als het koude vocht dat in gedronken is. Want het warme bloed circuleert seer haastig door alle de deelen onses lighaams, en door de warmte zyn de deelen des bloeds mede seer los gemaakt, waar door alle vaten en veselen meerder uitgespannen en wyder zyn, waar een menigte deeltjes door de insensibele uitwaseming uit ons lighaam vervliegen, door welkers uitwaseminge, als door een circuleere beweginge wederom nieuwe logt in ons lighaam geperst werd. Vorders werd het koele vocht in ons bloed komende trager bewogen als het bloed, dat in alle deelen des lighaams seer snel verby passeert. Het hemels vuur dan in de bewegende sappen sijnde werd aan het koude vocht over geset, waar door het bloed dan langsamer moet bewogen werden, want des selfs sneldere beweging hing alleenig af van dat'er een geduirige instroom van de logt en de subtyle stoffe was, die in 't koude vocht soo veel niet gevonden werd als wel in 't bloed, en dat'er meerder in de pijpjes van het koude vocht wierde ingedrongen, als wel van dit vocht in 't bloed wierden over geset, waar door dan noodsakelijk de gistinge des bloeds vertraagt wierd, waar door ook alle pijpen en damp-vaatjes meerder toe geperst wierden. Het bloed dan minder gistende, dat is minder subtyle materie ontfangende; moet noodsakelijk (even als het ys om de beker bevriest) meer geperst, en dikker werden, waarom het noodsakelijk ook trager moet loopen, 't welk om sijn dikte in de verengde pijpjes niet konnende voortgeperst werden, moet verstoppinge en by gevolg siekten verwekken. Dit sy dan genoeg te bewaarheden dat ons lighaam met sijn sappen door een warme logt verhit sijnde, ligtelijk van de koude kan beschadigt werden.
Gelyk een warme logt ons beledigen kan, alsoo | |
| |
is 't ook met een koude logt gelegen: die onse lighamen heet sijnde ons op d'eigenste wyse komt te beledigen als wy boven van een koude drank verklaart hebben. Want de subtyle materie is hier mede veel grooter in het bloed, als'er wel door een kring-beweginge van de logt weder in het bloed succedeert, waar door op d'eigenste wyse het bloed minder komt te gesten en dikker te werden. Op d'eigenste wyse werden ook de swakke lighamen beledigt, want des selfs bloed traag gestende, werd de gesting door een mindere invloed der subtyle hemels stoffe mede minder bewogen: maar indien de lighamen gematigt sijn, kan de koude soo veel schade niet, voornamelijk wanneerse warm gehouden werden.
Een vochtige logt doet ons niet wel ademen, want se is met veel waterige deeltjes vervult, die d'ontstekinge des bloeds beletten, daarom zyn we in een vochtige logt ook loomer, om dat ons bloed trager loopt.
De logt kan ook dikwyls vervult zyn met verscheiden fenynige deelen en uitwasemingen van stinkende lighamen. Want in aardbevingen, en opberstingen van minen en bergen, konnen fenynige uitwasemingen voortkomen, die de logt besmetten, welke ingeademt sijnde, ons bloed verdikt en traag loopend maakt, waar door het als komt te stollen: want de deeltjes deser fenynen bestaan uit een suur, die ons bloed en vochten seer schadelyk zyn, gelijk hier na verder sal bewesen werden.
D'uitwasemingen van stinkende lighamen en stil-staande wateren vervullen de logt mede met menigte gestige deeltjes, welke inademt zynde, ons bloed op de selfde wyse besmet, want gelijk onse sappen door het inademen van welriekende speceryen verquikt werd ofte makkelijker circuleert; alsoo werd het in tegendeel van quade en stinkende deeltjes bedorven, en als rot gemaakt.
| |
| |
Door middel van de logt kan ook het eene lighaam het andere besmetten. Neemt dat A. B. twee menschen lighamen zyn, en datse uitwasemen en inademen, dese by malkanderen slapende etende en drinkende, moet gebeuren dat A d'uitwasemingen van B in sijn lighaam inademt, en van gelijken ook B d' uitwasemingen van A. indien nu A een quade uitwaseminge heeft, sal hy ligtelijk B konnen besmetten, op d'eigenste wyse als wanneer mijn vrouw een balletjes muscus in haar kas heeft, soo ruikt haar heele kas daar na, want als door het hemels vuur de fijne deeltjes der muscus uit het balletjen stroomen, werden sy voortgedreven, komen sy nu lighaamen t' ontmoeten, in welkers takjes (gelijk het linnen de wollen is) sy konnen huis-vesten, verblyven sy daar in, en persen een andere stoffe daar uit, waar door het linnen en kleederen komen te rieken. Aldus werden de meeste siekten geboren die uit besmettinge komen.
Schielyke veranderingen des logts en wind sijn ons lighaam en sappen mede geensins voordeelig: Want het kan gebeuren dat 'er een heete sonne schijn geweest is met een warmer wind, en dat ons bloed logtig en rysend is geworden; soo nu daar een schielyke koude wind ofte logt overquam, souw'er sulx gebeuren als wy straks verhaalden van de yse beker en het koud vocht drinken.
Alsoo ook wanneer een warmer logt na een koude volgt, werd ons bloed door het inademen in de long eerst logtig en rysend door het fijne hemels vuur gemaakt, welke uit het hert door de groote arterie voort geperst sijnde, en tot de engere vaatjes komende, dat bloed (noch niet door de logt verdunt sijnde) en andere vochten doet verstoppen, want de meerdere aandrang overrompelt de mindere, soo dat de vaatjes als overstelpt werden. Het voorste rasser bewogen zynde en beter gestende, krygt door dese | |
| |
tegenstand mede geen kleine veranderinge, want in dese tegenstand vervliegt onderwylen het hemels vuur, waar door het minder gest; 't geen in de kleine vaatjes is, verliest het sijne ook, waar door de laatste plaag erger werd dan de eerste.
|
|
Auteursrechtvrij