De Kartesiaanse academie ofte, institutie der medicyne

III. Hooft-Stuk.
Van het Brood.

DEwyl het Brood met regt een Koniklijk voedsel is, sullen wy het d'eer geven om het in d'eerste rang te plaatsen. Hier onder behooren verscheide soorten, als tarwe, rogge, gerst, haver, spelt, rys, geers, boekweit, en diergelyken meer; waar van wy elk in 't besonder sullen handelen. Onse meining is hier niet te spreken, hoe het zelve gemalen, gekneed, en gebakken werd, maar alleen des selfs eigenschappen ontrent de gezondheid en siekten aan te wyzen.

Voor-eerst is het een vaste regel, dat alle Brood, wel geresen zynde, gesonder is als ongeresen, om dat door de gest oft suerdeesem de hooft-stoffen des broots beter ontbonden sijnde, door onse maagsappen ligtelyker tot een gyl gemaakt werden; want op die wyse werden de taye en slymige deeltjes van 't koorn korter en meer ontbonden, die anders in een ge-

[p. 152]

knevelt lagen, en nog van de maag-gest moest los gemaakt en ontdaan werden: 't Geen dan buiten de maag een soo goeden voorbereiding heeft gehad, eerst door gist, oft deesem daar na door het vuur, behoeft in de maag soo lang niet te leggen, als dat dese voorbereiding niet gehad heeft.

Ten tweeden is alle Brood beter met zyn semelen gegeten dan sonder, om dat het Hemels vuur als een Blixem geduurig door alle lighaamen gedreven zynde, hier meer tegenstand vind, als in Brood sonder semelen, door welke tegenstand gemaakt werd dat des selfs beweginge verdubbelt, even als een bal tegen een harde muur geslagen zynde, niet op het punt blyft daar hy tegen aan geslagen is, maar weer te rug stuit, en aldus een tweede beweginge maakt; 't welk ontrent dese semelen op gelyke wyse geschied, want deze subtyle stof botst geduirig van d'eene semel tegen d'ander, waar door de andere deeltjes des te beter bewogen werden, en tot een gyl veranderen, het tegendeel siet men, wanneer een bal geslagen werd op een stoffe die sagt is, als pluimen, laken, en diergelyke; dan bevind men, dat des selfs beweging niet of weinig weersteut, om dat de logt, die d' oorsaak der beweginge is, (geen of weinig tegenstand vindende) door de sagte stoffe heenstraalt, waar door by gevolg soo grooten beweging niet veroorsaakt kan worden.

Ten derden, het Brood met harde en verbrande korsten is niet goed, om dat het sijn meeste vlugge deelen quyt is, en de buik stopt; alhoewel de suirigheden in onse ingewanden daar door gedempt kan werden.

Ten vierden is het ongare Brood seer schadelijk, voort-brengende een taye gyl en menigte slym en verstoppingen in 't lighaam. Want dikke en taye deelen konnen door de kleinste pijpjes van ons lighaam

[p. 153]

niet heen passeren; waar door de selve noodsakelijk moeten met slym beset werden.

Ten vyfden is al het brood, uit verdronken, muf, verpietert en verwormt koren gemaakt ten hoogsten schadelijk: want gelyk een kleermaker geen nieuw kleed kan maken uit een versleten kleed, alsoo kan uit quade spys, geen goed voedsel voor ons lighaam verschaft werden. Want daar de geesten en werksame deeltjes uit vervlogen sijn, konnen ons lighaam geen goed doen, veel minder, die dingen die verdorven sijn.

Ten sesden is versch Brood beter dan oud-bakken, wijl in het versche alle de deeltjes in een groote volmaaktheid sijn; maar beter is het, dat het eerst bestorven en koud geworden is, als dat men het warm eet, want heet brood werd door het knauwen nog te kleiagtig en te pappig, voornamelijk dat alleenig uit fijn meel gebakken is, waar uit verstoppingen ontstaan moeten. Het oud-bakken Brood krygt allenxkens een graad tot bederving en beschimmeling; en daarom is het zelve soo goet niet.

Ten sevenden is veel Brood gegeten gesond, dewyl d'andere spysen daar seer door verbetert werden. Wyl de gest die in het brood gebakken is, oorsaak is dat de spysen die men met brood eet, ook eerder aan het gesten geraken, want even als een vuur het hout ontsteekt, alsoo doet ook de gest d'andere deelen gaande werden, alse tot het gesten en van het hemels vuur bewogen te werden, bequaam sijn.

Ten agsten is het gesonder syn eigen gekneed of gebakken Brood te eten, dan dat men van de Bakkers koopt; want het gaat met haar als met andere luiden, die alleen uit syn om veel gelds te winnen, en by gevolg bakken zy het Brood soo slegt, dat het maar even aan de man wil, en de proef kan houden: alhoewel sommige dog weinig, hare ziel met dit tydelijk overloon niet en willen besmetten.

[p. 154]

Vorders is alle Brood van groot en vol koorn gebakken beter, als van klein en versengd koorn, derhalven is de goede tarwe de beste, en die daar aan volgt. Dit zy niet alleen gesegt van de tarw maar van allerlei graan.

Tarwen-Brood is ligter te verteeren, als roggen-brood, en geeft een goed voedsel: die grooten honger hebben, en geduirig hongerig zyn, zullen beter doen dat ze roggen-brood eeten, als tarwen brood. d'Oorsaak is dat de rogge langsamer verteert, en datse uit harder deelen bestaat als de tarwe, soo datse noodsakelyker ook langer in de maag moet blijven, om dat de suire gesten en het hemels vuur in de maag wat langer hakken en kerven moeten, eerse tot een gyl verandert syn.

Tarwen-Brood met sijn semelen, als ook gebuilt, is niet vreemt, en is beter dan Witte-Brood, oft daar het meel voor het meerder gedeelte uit gesift is. Want veel Witte-brood maakt veel verstoptheid in onse lighamen, voornamelijk versch en warm: daarom hebben de Wittebroods kinders zulk een witte doodelyke troynie. Het veroorsaakt ook harde buiken, wormen &c. dog matig gebruikt, is het geen quaad voedsel. Brood, dat sijn semelen ontnomen is, geeft weinig voedsel, en maakt een harde afgang.

Mistelluin, oft gemengt Brood, uit half tarwe, half rogge, mag van alle menschen genuttigt werden; 't werd ook soo ligt niet droogt als het tarwe, en is mede soo vast niet als het rogge.

Tweebak oft Beschuit is seer goet gegeten, voornamelyk de Wormer-beschuit, die om het sweet dat'er onder gebakken en gekneed werd, alhier zoodanig niet gebakken kan werden; want aldaer hebben sy haar knegts en meisjes die niet anders geduirig doen dan bisschuit kneden, maar alhier maakt men sulken grooten menigte niet, daarom werd'er hier soo

[p. 155]

niet op gesweet. Sy is ook gesonder in soete melk gekookt, dan witte brood.

Kruid koekjes en Kruid-beschuit sijn beter als sonder kruiden, want het kruid is oorsaak tot een goede beweginge van de gyl die'er uit gemaakt werd.

Krent-koekjes sijn gesonder dan Witte-broods koekjes want de korenten openen.

Wafelen, wijl die met gest geresen werden, sijn gesonder dan panne koeken. Dog in alles moet men de middel-maat houden; want alle gebak, als wafels, panne koeken, susters, broeders, poffen, timpjes, witte-brood, engelse kaeks, pudding, en diergelyke van die soort, sijn bequaam om verstoptheden te maken: de kinderen, die veel van dese spyzen eten, krygen wormen en harde buiken.

Bloem-pap, en voorts allerlei lepel-kost, die met meel toebereid is, veel gebruikt, is ongesond, makende verstoppinge; dog niet te veel gegeten, sal soo veel schade niet bybrengen.

De water-pap oft water-bry is al van de selfde wyse.

Rys.pap, middel-matig gegeten, is niet quaad:

Spaanse-pap sal men weinig eeten.

Eyer-brood, panne-brood oft gewend-brood, is niet ongesond.

Rogge-brood geeft ons een goed voedsel, wanneer het uit meel gebakken werd, soo als het van de moolen komt; want te veel semelen daar by geeft weinig voedsel, en te veel meels, maakt verstoppingen en wormen, daarom is het klein-rogge ongesond als het niet wel geresen is, wyl het te swaar is: Roggen-brood is beter voor werk-luiden dan die studeren en 't lighaam weinig oeffenen.

Amsterdammer-koek, matig gegeten, is goed; want anders baart die siektens; aldus spreek ik ook van de Deventer-koek, en alle andere die met honig en

[p. 156]

specerien gebakken werden. Rogge-beschuit, scheeps-beschuit oft rotjes sijn seer goed gegeten.

Rogge-pap is niet quaad voor luiden die werken; anders sullen die gene, welke weinig werks doen, siek werden.

De gerst, 't sy brood daar afgebakken, 't sy dat die gepelt is en in melk gekookt, geeft weinig, dog geen quaad voedsel, maar is in soete-melk beter dan in kerremelk. Pap uit gerste meel gemaakt, kan ik niet gantsch voor goed houden.

Haver is mede niet ongesond, wanneer die tot gort gemaakt werd en in spysen gekookt, dog moet niet te veel gegeten werden.

Pot-marg oft Potje-beuling met rasynen is niet ongesond, maar te veel syroop daar in is schadelijk.

Boek-weit is mede niet quaad, dog soo goed niet als de tarw oft rogge; boek-weiten-bry is goed, middel-matig gegeten. Het Brood dat'er van gebakken werd, is seer swaar in 't lighaam, dog met krenten gebakken, is beter dan sonder: aldus spreek ik mede van de boek-weite koeken.

Geers, Manna, en diergelyke in melk gekookt, is gesonder dan rys; en mag dikwyls gegeten werden. Men mag hier ook wel meel van maken, en koeken af bakken.