Sranan. Cultuur in Suriname

[p. 120]

Babel, maar geen spraakverwarring

In een winkel, op de hoek van een straat in Paramaribo, op de grote markt - of zoals het in goed Surinaams-Nederlands hoort: onder de markt - in de kleine stadsbussen worden tien of meer talen gesproken. Toch komen de boodschappen over, zonder verminkingen, zonder spraakverwarring. Hoe is dat te verklaren?

Suriname is een veeltalig land. Er is nationale maar ook een individuele veeltaligheid. Dat betekent dat praktisch iedere Surinamer twee of meer van de in Suriname gebruikte talen spreekt. Die individuele veeltaligheid is het duidelijkst wanneer meertaligen met elkaar praten. Neem een kantoor in Paramaribo, twee kantoorbedienden, elk tweetalig Nederlands/ Sranantongo:

- ‘Ik heb je gisteravond gemist jongen. A sani ben span! Maar, i sabi, die sma van je... ze had weer haar bokkepruik op...’

- ‘Ach, libi wan sma, zo is ze nu eenmaal. Na wan sma nanga gebruiksaanwijzing.’

Het overgaan van de ene taal in de andere, soms binnen één zin, noemt men codewisseling. Het is een normaal verschijnsel in een veeltalig land. In Suriname komen zelfs gevallen voor van drietalige codewisseling, bijvoorbeeld bij Hindostaanse jongeren in de stad. Met achteloos gemak gebruiken ze razendsnel Nederlands, Sarnami en Sranantongo door elkaar.

Voor een buitenstaander zijn de Surinaamse veeltaligheid en de codewisseling opvallend, voor de sprekers zelf niet. Het is alledaags taalgebruik, men weet niet anders. Het maakt deel uit van hun cultureel gedrag: vele talen spreken en elkaar toch begrijpen.

Ofschoon Suriname geografisch tot Zuid-Amerika behoort is het cultureel een deel van het Caribisch gebied. Men ziet in deze regio min of meer dezelfde situatie: indianentalen, Europese talen (het Nederlands) en creooltalen, waar in de tweede helft van de negentiende eeuw nog bijkwamen: Hindi, Javaans en Chinees. Dit was het gevolg van het Nederlandse koloniale beleid om Afrikaanse slaven op de plantages te vervangen door Aziatische contractarbeiders uit India, Java en China. In de rest van

[p. 121]

Wachten in de Dr Sophie Redmondstraat. De meeste reclameteksten en afbeeldingen in de stad worden met de hand geschilderd.

het Caribisch gebied komen geen grote groepen voor die deze Aziatische talen als moedertaal hebben.

Er zijn twee talen die worden gebruikt voor algemene communicatie: het Nederlands, in min of meer officiële of formele omstandigheden en het Sranantongo voor alle andere gelegenheden. Het Sranantongo vervult de functie van lingua franca, de algemene contacttaal.

Daarnaast zijn er vele talen die door specifieke groepen worden gesproken. Het Sarnami is de etnische groepstaal van de Hindostanen, het Javaans die van de Javanen. De Chinezen spreken doorgaans Hakka, de benedenlandse indianen Arowaks en Karaïbs, groepstalen die onderling verstaanbaar zijn. Het Saramakaans en Aukaans zijn twee groepstalen van Marronstammen die onderling onverstaanbaar zijn. Er zijn nog meer talen van de kleinere bevolkingsgroepen zoals de Libanezen van wie sommigen nog een variant van het Arabisch gebruiken. Een belangrijke groep gastarbeiders, de Haïtianen, spreken Haïtiaans Creools.

Er zijn ook religieuze talen. Op een hindoe-bruiloft wordt de klassieke taal Sanskriet als religieuze taal gebruikt. De gewone Hindostaan verstaat die taal van de heilige boeken niet, maar hij houdt zich aan het rituele gebruik ervan, omdat de sacrale sfeer rondom de huwelijksinzegening verhoogd wordt door het gebruik van het Sanskriet.

De moslims gebruiken het klassieke Arabisch als religieuze taal. Ook de winti-aanhangers hebben een sacrale taal, het Kromanti. De bonuman (priester-ziener-genezer) gebruikt die taal bij sommige rituelen en offers.

De indianentalen

Men schat het aantal in Suriname wonende indianen op 12.000. Zij spreken het Arowaks of Lokono, het Karaïbs of Kalinja en in het zuiden van het land nog het Wayana en het Trio. De laatste twee behoren met het Kalinja tot de Karaïbse taalgroep. Het Arowaks behoort tot een andere taalgroep. De Surinaamse

[p. 122]

indianentalen zijn van bijzonder belang bij de studie van Surinaamse namen van plaatsen en rivieren, van planten en dieren. Deze talen worden schriftelijk heel weinig gebruikt, maar er bestaat een rijke orale traditie. Een typisch kenmerk van de indiaanse talen is dat de woorden veel vormen hebben. Deze voor de vreemdeling ingewikkelde vormen ontstaan doordat in één woord elementen kunnen voorkomen als voor-, in- en achtervoegsel, die in andere talen als losse woorden in een zin worden gebruikt. Het is alsof een hele zin in één woord wordt weergegeven. Een voorbeeld: aru = droogte; aruka = doen drogen; wotaruka = zichzelf laten drogen; wotarukakepui = hij is opgehouden zich te laten drogen.

De Aziatische talen

Het Surinaams Hindi of Sarnami is gevormd door een aantal Indiase talen, terwijl er ook invloeden van het Sranantongo in aan te wijzen zijn. In formele situaties, zoals bij bruiloften en in kerkdiensten, wordt meer in de richting van het standaard Hindi (door hindoes) of van het Urdu (door moslims) gesproken. Dit onderscheid wordt verder versterkt door het schrift. De hindoes gebruiken bij voorkeur het Devanagari-schrift, terwijl de islamitische Hindostanen Perzisch-Arabische letters gebruiken.

Ook worden bij religieuze gelegenheden de klassieke talen Sanskriet of Arabisch gebruikt. Maar de dagelijkse omgangstaal van de Hindostanen is het Sarnami, dat ook als literair en schriftelijk medium wordt toegepast en in het Latijnse alfabet wordt geschreven.

Het Surinaams Javaans verschilt niet veel van het Javaans dat in Indonesië op het eiland Java wordt gesproken. Er zijn woorden overgenomen uit het Sranantongo en het Nederlands, maar dit laatste is misschien al op Java zelf gebeurd. Het onderscheid tussen het Hoog- en het Laag-Javaans leeft niet sterk onder de Javanen van Suriname, zeker niet onder de jongeren. Het Javaans heeft een eigen schrift, dat in Suriname bijna in onbruik is geraakt. Het schriftelijk gebruik van het Javaans is echter sowieso beperkt.

De Chinese taal die in Suriname het meest wordt gesproken is het Hakka. Ook deze taal heeft invloeden ondergaan van de andere in Suriname gesproken talen, vooral van het Sranantongo. Hierdoor verschilt het Hakka van Suriname enigszins van het Hakka van China. Door de vestiging in Suriname van een diplomatieke en culturele vertegenwoordiging van China wordt er de laatste tijd ook het Mandarijns, de taal van Beijing om het zo te zeggen, gehoord.

De Europese talen

Historisch gezien zijn enkele Europese talen in Suriname van belang geweest: het Portugees, het Engels en het Nederlands. Het Frans heeft een bescheiden rol gespeeld. Zo dragen plantages vaak Franse namen. Portugees werd gesproken door de joden die in de zeventiende eeuw uit Brazilië naar Suriname kwamen. Maar ook aan de westkust van Afrika werd in die tijd Portugees of een Portugese creooltaal gesproken, zodat gesproken kan worden van twee bronnen van het Portugees in Suriname. Men vindt de invloed van het Portugees zeer nadrukkelijk terug in het Saramakaans en het Mataway.

Ofschoon het Engels maar betrekkelijk kort de koloniale hoofdtaal van Suriname is geweest - van 1650 tot 1668 - heeft het wel het grootste deel van de woordenschat van de Surinaamse creooltalen geleverd. Overigens geldt ook voor het Engels dat de vermenging met Afrikaanse talen al aan de westkust van Afrika is begonnen.

Het Nederlands is vanaf 1667 bijna ononderbroken de officiële taal van Suriname geweest. Het kwam in Suriname in zijn Zeeuws/Hollandse zeventiende-eeuwse varianten en het is gebruikt om de niet-Europese natuur en cultuur onder woorden te brengen. Vandaar dat het Nederlands van Suriname enigszins verschilt van het Nederlands van Europa, vooral in mondeling gebruik. Men noemt dat Nederlands tegenwoordig Surinaams-Nederlands. Er zijn voorstellen gedaan om het als een eigen taal te accepteren en te standaardiseren. De Surinaamse overheid (en dus ook de school) hanteert echter nog

[p. 123]

steeds de Europese norm, althans in het schriftelijk gebruik. In literair werk wordt soms geëxperimenteerd met het Surinaams-Nederlands.

Het belangrijkste onderscheid tussen het Surinaams-Nederlands en het Europees-Nederlands ligt in de woordenschat en in de uitspraak, en niet zozeer in de woordvormen en de zinsbouw.

Creooltalen

Overal waar mensen bij elkaar komen praten ze, en als ze elkaar niet verstaan maken ze nieuwe talen. In en rondom het Caribische gebied zijn in de nieuwe wereld, Amerika dus, nieuwe talen ontstaan. Het zijn ‘jonge’ talen, want voor 1492 bestonden ze niet. Ze zijn ook niet gestandaardiseerd door overheden, academies, scholen en schoolmeesters zoals gebeurd is met de officiële talen van Europa. Het zijn volkstalen, bijna uitsluitend in mondeling gebruik. Deze nieuwe talen noemt men creooltalen. Het Papiamento van de Nederlandse Antillen is er een van, en het Sranantongo van Suriname is een ander voorbeeld. De herkomst van de woorden van het Sranantongo uit Afrikaanse talen, Portugees, Engels en Nederlands is in sommige gevallen nog duidelijk te herkennen, maar in vele gevallen is de herkomst alleen door taalkundigen duidelijk te maken. Neem ‘ede’, hoofd; het is niet moeilijk het Engelse ‘head’ daarin terug te vinden. Maar in ‘preferu’, durven, brutaal, zie je niet zonder meer de herkomst uit het Engelse ‘play fool’. De creooltalen zijn overigens niet uniek in de gemengde herkomst van hun woorden: dat geldt voor alle talen.

Suriname kent twee groepen creooltalen. Tot de Engelse creooltalen (de meeste woorden zijn van het Engels afgeleid, maar niet altijd herkenbaar) behoren: het Sranantongo, het Ndjuka of Aukaans, het Boni of Aluku, het Paramakaans en het Kwinti. Met een beetje moeite zijn deze talen onderling verstaanbaar. Behalve het Sranantongo worden alle Surinaamse creooltalen alleen door de stammen van de Marrons gesproken, vandaar ook de namen.

Tot de groep Engels/Portugese creooltalen (er zijn veel van het Portugees afgeleide woorden) behoren het Samarakaans en het Mataway. De twee groepen zijn onderling niet verstaanbaar.

Het Sranantongo heeft minder Afrikaanse woorden overgehouden dan de andere Surinaamse creooltalen. Het wordt literair en schriftelijk gebruikt, maar fungeert niet als schooltaal. Een opvallend kenmerk van het Sranantongo als creooltaal is de seriële constructie: een reeks woorden die als werkwoorden kunnen optreden worden verbonden met een hoofdwerkwoord en fungeren dan als voorzetsels. Voorbeeld: a teki a sani tyari kon gi mi, hij bracht het ding naar mij toe. De letterlijke vertaling luidt: hij/zij nemen het ding brengen komen geven mij. Alleen het werkwoord ‘teki’, nemen, geeft de eigen betekenis weer. De werkwoorden erachter, onderstreept in de voorbeeldzin, verliezen hun betekenis als werkwoord en krijgen de functie van voorzetsel.

Wat de woordenschat van het Sranantongo betreft, kan men voornamelijk drie Europese brontalen aanwijzen: Portugees, Engels en Nederlands, met daarnaast Afrikaanse talen van West-Afrika zoals Twi en Kikongo. Enkele voorbeelden: sabi, weten (Portugees), teki, nemen (Engels), kra, ziel (Twi, een Afrikaanse taal), foroysi, voorhuis, huiskamer (Nederlands).

Maar er zijn heel veel woorden waarvan men de herkomst niet kent. Een gewone spreker van een taal weet meestal niet waar de woorden die hij gebruikt vandaan komen. Een Sranantongo-spreker weet dus ook niet uit welke bronnen zijn taal komt, evenmin als de Nederlander dat doet, wanneer hij het heeft over een priester (Grieks) of over thee (Chinees). Het kan wel zijn dat het Sranantongo meer ‘gemengd’ is dan het Nederlands, maar dat is alleen interessant voor buitenstaanders en onderzoekers, niet voor de gewone taalgebruiker.

Suriname schrijft in vele schriftsoorten

De Surinaamse veeltaligheid is ook te zien in de verschillende schriftsoorten die gehanteerd worden. Uithangborden, opschriften, bioscoopreclames, op tempels en moskeeën, overal kom je die schriftsoor-

[p. 124]

Boven: Marktstal in de Centrale Markt.

Rechts: De vertaling van de Sranan-tekst luidt: ‘Dit is de beste plaats om je haar met plezier in orde te brengen.’

ten tegen. Ook die verscheidenheid is niet opvallend voor de Surinamers. Het meest verbreide schrift is het Latijnse alfabet. Daarnaast wordt het Devanagarischrift gebruikt, waarin het Hindi, Sanskriet en het Sarnami bij voorkeur worden geschreven. Het Arabische schrift, dat van rechts naar links gelezen wordt, komt in twee varianten voor: het zogenaamde Urdu-schrift en het traditionele Arabische schrift. De islamitische Hindostanen noemen hun verzorgd Hindi, geschreven in het Perzisch-Arabische schrift, Urdu. Eigenlijk is het gewoon Hindi met veel Perzische en Arabische woorden, terwijl het standaard Hindi, dat door India gepropageerd wordt, meer Sanskriet-woorden heeft.

Behalve de Chinese karakters, het Devanagari-schrift en de Arabische tekens vind je op de synagogen en op de joodse begraafplaats nog opschriften in Hebreeuwse lettertekens. Bij de Marrons van de Tapanahony heeft zich een schrift ontwikkeld, het Afakaschrift, dat omstreeks 1920 in gebruik was. Dat is bijna verdwenen.

[p. 125]

Praten leer je thuis en op straat, vandaar dat de Surinamers spelenderwijs meertalig worden. Schrijven leer je echter alleen op school zodat men doorgaans alleen het schoolalfabet, het Latijnse alfabet, beheerst. De andere schriftsoorten worden onderwezen op speciale cursussen.

Conclusie

De Surinaamse veeltaligheid is het resultaat van een koloniaal verleden. Daar de verschillende talen hun duidelijke functies hebben als religieuze taal, groepstaal, lingua franca, officiële taal, literaire taal en onderwijstaal is het niet tot een taalstrijd gekomen in Suriname, ofschoon sprekers van elke taal streven naar erkenning, behoud en emancipatie. Het Nederlands heeft zich als gevolg van koloniale cultuurpolitiek een bevoorrechte plaats verworven en deze min of meer behouden, ofschoon maar weinig Surinamers het als hun exclusieve moedertaal beschouwen. Het lijkt er ook op dat het Nederlands, voorlopig althans, de officiële taal van Suriname zal blijven en voor een groot deel de literaire functie zal vervullen. Het Sranantongo blijft de functie van lingua franca vervullen en brengt op vooral emotionele momenten het nationaal besef tot uitdrukking.

Er bestaat een beweging om het Nederlands als officiële taal te vervangen door het Engels, maar deze heeft nog weinig aanhang. De overige talen blijven min of meer hun groepsfuncties vervullen op de verschillende niveaus en in de verschillende domeinen van gebruik.

Voor de Surinamer is de veeltaligheid van zijn land iets heel gewoons. De taalkeuze wordt pas opvallend wanneer in een stiuatie een taal gekozen wordt die doorgaans niet in die situatie wordt gebruikt. Zo is de taal van gerechtelijke uitspraken het Nederlands, de officiële taal van Suriname. Behalve regeringstaal is het Nederlands ook de onderwijstaal. De rest van de dagelijkse taalpraktijk is echter zeer gevarieerd.

De dagbladen De West en De Ware Tijd verschijnen in het Nederlands, maar in de advertenties lees je ook andere talen. De Chinezen hebben een eigen krant in het Chinees. De week- en maandbladen zijn gevarieerder in hun taalkeuze. De tv en de radio zijn onder meer veeltalig (met op de tv veel Engelstalige speelfilms zonder ondertiteling) De bioscopen vertonen veel films in het Hindi/Urdu.

Religieuze uitzendingen en bijeenkomsten vinden plaats in alle talen van het land. Op straat in Paramaribo, vooral op (onder) de markt, is de taal bijna uitsluitend Sranantongo. Maar in de districten heb je eentalige, niet-Nederlands en niet-Sranantongo sprekende streken, bijvoorbeeld in het binnenland.

Wil je tot parlementariër gekozen worden, dan moet je gedurende de verkiezingscampagne in het Sranantongo tot de massa spreken, maar in het parlement is het: ‘Mijnheer de voorzitter, ik zou graag het antwoord van de minister vandaag nog willen horen’, met hoogstens bij wijze van grap of geniepige steek een woord of een zin in een andere taal. De Surinaamse veeltaligheid wordt ook in het politieke steekspel aangewend!

Een duidelijke taalpolitiek is er niet. Het is min of meer een beleid van: het-komt-wel-goed, laissez-faire. In de particuliere sfeer zijn er wel groeperingen die zich met taal bezighouden. Zo heb je de Hindi Parishad die propaganda maakt voor het gebruik van het standaard Hindi in plaats van het lokale Sarnami. Ze verzorgt lessen en laat examens overkomen uit India. De Sranan Akademiya besteedt onder meer aandacht aan de cultivering en standaardisering van het Sranantongo.

Hein Eersel