De ziekte der geleerden

[p. 325]

De ziekte der geleerden.
Vierde zang.⁺

Gezondheid, hoogste schat, maar schatbaarst door 't ontberen!^1.

+ De stof van dezen vierden Zang is reeds voorbereid in den derden. De Dichter, zich houdende aen den raed die hem aldaer, vers 349 en vlgg. gegeven is, gaet dieper doordringen in zyn onderwerp en, met de fakkel der wetenschap in de hand, de oorzaek der ziekten opsporen, nu niet meer in den verdichten afgrond van den vorigen Zang, maer in de roekeloosheid zelf van den mensch, die het evenwigt breekt, waer zyne gezondheid aen hangt. Ten dien einde onderzoekt hy vooreerst wat eigentlyk de Gezondheid zy, en wederlegt de dwaling der Alchymisten die, eeuwen lang, gezocht hebben naer den Steen der Wyzen, waermede zy waenden het leven onbepaeldelyk te zullen verlengen, door de wering aller ziekten en het bewaren des lichaems in eene volkomen gezondheid.
Zie hier den zakelyken inhoud, den gang en de verdeeling van dezen vierden Zang:
1^o Hoe groote schat de Gezondheid is. - Vers 1-76.
2^o Hoe de Geleerden haer verliezen. - Vers 77-196.
3^o Wat zy behoorden te doen, maer ongelukkiglyk verzuimen, om de Gezondheid te behouden. - Vers 197-496.
Overgang en voorbereiding tot den vyfden Zang. - Vers 497-512.

1. Gezondheid. De rede vangt aen met eene treffende figuer, de Apostrophe. De toon des verhaels zou te zwak zyn voor het gevoel des Dichters, die het onschatbaer goed der gezondheid verloren heeft, en er daerom juist, gelyk hy aenstonds zegt, al de waerde van kent, zoodanig dat hy er met geen koelheid van spreken kan. - Hoogste schat. Niet grootste, dat een al te stoffelyk denkbeeld zou meêbrengen; maer hoogste schat, uit hoofde zyner verhevenheid in de orde der aerdsche goederen, want hy gaet ze allen te boven. Dit eerste vers grypt naer 't hart, omdat het in weinige woorden eene groote waerheid besluit, door elkeen gevoeld. - Maar schatbaarst door 't ontberen! Het is zoo: wanneer men de gezondheid mist, dan eerst stelt men ze op haer waren prys. Schatbaer beteekent wat te schatten is of geschat kan worden: de superlativus zegt dus zoo veel als gemakkelykst om schatten, en de gedachte is nauwkeurig. Door 't ontberen. Dit laetste is synoniem van derven, missen, niet hebben, in 't Latyn carere. Zoo zegt Cicero, in den zelfden zin: Amicitiae... quid haberent voluptatis, carendo magis intellexi, quam fruendo. Ad Quirites post Redit. 2. Zie, voor het woordenspel in dezen en den volgenden regel voorkomende, onze aenteekening op vers 28 hierna. Waerom Bilderdijk ontberen met eene e, en waardeeren van 't volgend vers niet twee schryft, zegt hy in zyn Spraakleer, bl. 63 en 396; maer hy is niet altyd zich zelven gelyk. Zie beneden, vers 365-66.

[p. 326]

 

Die 't leven waarde geeft, en wat we op aard waardeeren!^2.

 

ô Broos en vluchtig goed, verwaarloosd in 't genot,^3.

 

En, eens verloren, nooit vergoedbaar weêr door 't lot!^4.

2. Die 't leven waarde geeft. Inderdaed, wat is het leven zonder de gezondheid? - En wat we op aard waardeeren! De zin is: en die waerde geeft aen alles waer wy op aerde prys aen hechten. Namelyk al de goederen der fortuin, al de vermaken verliezen hunnen prys, en verwekken eerder walg dan lust, by hem die de gezondheid mist. De gedachte in dit vers uitgedrukt, is breedvoerig ontwikkeld by Athenaeus, Deipnos. XV, c. 63.

3. ô Broos, dat is breekbaer, doch hier gebruikt in een overdragtelyken zin, voor ligt verstoorbaer, als de gezondheid is. In vers 11 van den eersten Zang is dit woord met één o geschreven: hier zou zulks min welluidend zyn. - En vluchtig, dat is hier vergankelyk, onbestendig. Vglk. II, vers 156 en 295. - Verwaarloosd in 't genot, dat is, wanneer men het geniet, of er in bezit van is. Verwaerloosd is hier het regte woord, als beteekenende niet bewaren, ergens geen zorg voor dragen. Vglk. hierna, vers 407.

4. En, eens verloren zynde, nooit vergoedbaar weêr, dat is, nimmermeer herstelbaer door 't lot. Vglk. II, vers 393 en de aenteek. Het verlies van andere goederen kan hersteld worden, maer dat der gezondheid nooit; niets ter wereld kan haer vervangen of er tegen opwegen. Alles is even nauwkeurig en beknopt, en des te treffender. Vglk. II, vers 219.

[p. 327]

5

Ach, dat men u in 't goud met delfspâ en houweelen^5.

 

Uit 's aardrijks boezemschat den Berggeest mocht ontstelen^6.

 

Die over de ertsgroef waakt, met neveldamp omhuld!^7.

 

U, kostbrer dan het goud en wat het goud verguldt!^8.

5. Ach, dat men u in 't goud. Dit geldt reeds de droomeryen der Alchymisten, die een beginsel of stof waenden te kennen, te bezitten of te zullen opsporen dat de essentie van het goud uitmaekte, en hetwelk tevens de panacea of 't algemeen geneesmiddel was, volgens de dwaling van den tyd, waerdoor men zich liet voorstaen dat hetgeen in de Natuer kostbaerst is, ook de meeste kracht moest hebben tot bewaring of herstel der gezondheid. - Met delfspâ, voor spade, het gewoone werktuig waer men meê delft of graeft (zie III, vers 238 en de aenteekening), en daerom delfspâ genoemd, gelyk men snymes zegt, steekpriem, enz. - En houweelen. De pluralis staet voor den singularis om des ryms wille. Het houweel is een ander werktuig, dienende om den harden grond, aen de delfspâ wederstaende, door te houwen en om te halen. In 't Latyn ligo.

6. Uit 's aardrijks boezemschat, dat is, uit den schat dien de aerde in haren boezem besloten houdt, anders gezegd het mineraelryk, onderscheiden van den schat die hare oppervlakte bedekt, of het plantenryk. - Den Berggeest. Het woord staet in dativo, en zinspeelt op de dusgenoemde Gnomen, soort van halfgeesten welke, volgens de leer der Cabalisten, het binnenste der aerde bewoonen, en daer de schatten, de mynen en de gesteenten bewaren.

7. Die over de ertsgroef, namelyk den kuil of de holte waer de erts of het minerael in zit. Vglk. II, vers 319 en de aenteek. Zoo zegt men insgelyks steengroef (carrière), zandgroef, zoutgroef. - Met neveldamp, als waermede de mynen over 't algemeen vervuld zyn, en die zich vertoont als een mist. - Omhuld. Namelyk hy, de geest. Vglk. III, vers 1 en de aenteek.

8. U. Versta de gezondheid die, in dit als in de vorige verzen aengesproken wordt. - Kostbrer dan het goud, dat is, die oneindig kostbaerder zyt dan het goud, en dan hetgene wat het goud verguldt, of dat het goud tot goud maekt, derhalve de essentie daervan. De Dichter noemt de gezondheid kostbaerder dan het kostbaerste van al, en wenschte dat zy uit het goud te putten ware, gelyk de Alchymisten het beproefd hebben:

[p. 328]

 

Dan, vruchtloos zoekt ons hart in 't edelst der metalen^9.

10

Den levendigen geest van 's hemels zonnestralen.^10.

 

Vergeefs naar 't wezen, naar den grondkiem diep gewroet,^11.

 

Die 't goud ten spiegel maakt van zon en levensgloed!^12.

9. Dan. Zie II, vers 471 en de aenteek. - Zoekt ons hart, uit zucht tot eigen behoud, en uit mededoogen voor het lydend menschdom, dat de middeleeuwsche Alchymisten wilden verlossen van zyn kwalen. - In 't edelst der metalen, in het goud.

10. Den levendigen geest, enz. De Zon geeft het leven aen geheel de Natuer, en een desgelyk levensbeginsel meenden de Alchymisten uit het goud te halen, hetwelk dan ook in de hermetische kunst het zinnebeeld der zon was. Zie Kircher, Mundus subterraneus, II, bl. 317, col. 1. De twee verzen die volgen, dienen tot verklaring der twee voorgaende.

11. Vergeefs naar 't wezen. Versta de essentie. - Naar den grondkiem, het princiep van 't goud, of zyn eerste element, in de wartael der Alchymisten Chrysosperma genoemd. In vers 256 van den derden Zang, geeft onze Dichter aen het woord kiem het genus femininum; maer in zyne Geslachtlijst houdt hy het ook voor mannelyk, als wortel van kiemen. Vglk. II, vers 4 en de aenteekening, alwaer wy het woord, ten onregte, met Kiliaen vertaeld hebben door surculus, dat eigentlyk scheut beteekent, terwyl kiem gelyk slaet met het Grieksche κυημα, en bepaeldelyk den zwellenden bot te kennen geeft. - Diep gewroet, zoo veel als gezocht, namelyk door scheikundige bewerkingen, ingerigt om in het wezen des gouds in te dringen, en er het eerste beginsel uit te trekken. Vglk. II, vers 42, alwaer het woord wroeten zoo wel als hier gepaerd is met het denkbeeld van verkeerdheid, dat het, zoo niet etymologisch, althans in het gebruik meêbrengt. Vglk. Ten Kate, II, bl. 546 en 685. De ware wetenschap zoekt, maer zoo diep niet als de Alchymisten, omdat zy weet dat het grondprinciep der dingen aen het menschelyk oog ontsnapt. Zy onderzoekt dus, maer zy wroet niet.

12. Die (de grondkiem) 't goud ten spiegel maakt. Versta, die 't goud tot goud maekt, die er dien schoonen, ongemeenen glans aen geeft, waerdoor het de spiegel wordt van de Zon en daer tegen opschittert. - En van den levensgloed, dat is, van de bloeijende gezondheid, die op het aenzigt staet te glanzen.

[p. 329]

 

Neen, 't leven is geen vocht, den stervling ingedruppeld;^13.

 

Geen vlug, geen geestrijk zout, dat in de zenuw huppelt;^14.

15

Geen balsem, uit metaal door 't zonnevuur gestookt.^15.

 

Vergeefs op 't scheifornuis geblakerd en gerookt,^16.

13. Neen, 't leven, en derhalve ook niet de volheid van 't leven, de gezondheid, is geen vocht, gelyk het drinkgoud, de tinctuer of het elixir der Alchymisten, den stervling, by zyne geboorte en uit de hand des Scheppers, ingedruppeld, en aen hetwelk de hermetische Wyzen zelfs de kracht toeeigenden van de dooden te doen herleven. Indruppelen is de letterlyke vertaling van het latynsche instillare, hier volkomen gepast en nauwkeurig. By Eusebius, in zyne Demonstratio Evangelica (edit. Col. 1688) bl. 530, is spraek van Apollonius Tyaneus, en van zyne gewaende opwekking eens dooden door het indruppelen van zeker vocht. Misschien was onze Dichter die plaets indachtig.

14. Geen vlug, of vlugtig (vglk. II, vers 51, 295 en 404), geen geestrijk zout, vele spiritueuse deelen in zich besluitende of daervan samengesteld, en uit dien hoofde vlugtig, dat is, vervliegend. De Alchymisten liepen insgelyks zeer hoog met hun hermetisch zout dat, met het vocht van 't vorige en den balsem van het volgend vers, voortbrengsels of wyzigingen waren van den Steen der Wyzen. Zie Kircher, II, bl. 551. - Dat, volgens den waen dier Wyzen, in de zenuw huppelt, omspringt, en er het leven onderhoudt. Het woord huppelt is byzonder gepast, zoo wel uit hoofde van zyn frequentatieven vorm, als van zyne eerste beteekenis, waer het denkbeeld van vreugd en leven in opgesloten is.

15. Door 't zonnevuur gestookt. Kircher, in het tweede Deel van zyn Mundus subterraneus, bl. 241, geeft een afbeeldsel dier hermetische stokery. Zie mede daer, bl. 391, fig. 5. en bl. 394.

16. Op 't scheifornuis, op het fornuis der scheikunst, doch hier inzonderheid te verstaen van het fornuis der hermetische scheikunst. - Geblakerd, gloeijend gemaekt. Het verbum is een frequentatief van blaken, zoo wel bedryvend als onzydig. Zie I, vers 8 en de aenteek. en vglk. II, vers 158. - En gerookt, dat is, rook voortgebragt, als gebeurt in de bewerking die men in 't Fransch grillage noemt. De Lezer bemerke dat de werkwoorden in dit en de dry volgende verzen absolutè of neutraliter gebruikt zyn, waerdoor de rede sneller voortgaet en kracht wint. De participia geblakerd, gerookt, enz. worden van niets in 't byzonder gezegd; doch zy zyn voornamelyk toe te passen op de metalen en dier transformatie, het groote voorwerp der hermetische kunst. Kircher, II, bl. 239, beschryft de voornaemste fornuizen der middeleeuwsche goudzoekers, en geeft er teekeningen van.

[p. 330]

 

Gesmolten door den gloed, in 't vloeibre bad ontbonden,^17.

 

Vereenigd, neêrgeplompt, ten hemel opgezonden,^18.

 

Gepaard en weêr verdeeld, veranderd, en herbaard,^19.

20

En nieuwe stof gevormd uit steeds eenvormige aard!^20.

17. Gesmolten door den gloed. Versta nogmaels: vergeefs de metalen gesmolten door den gloed des vuers. - In 't vloeibre bad ontbonden, dat is, opgelost in vloeistoffen, als daer zyn salpeterzuer, zoutzuer en andere, waer de metalen, althans sommige, kunnen in opgelost worden. Dit vloeibre bad kan ook verstaen worden van het kwikbad, hierna, vers 27, vermeld. Zie de aenteekening aldaer.

18. Vergeefs die metalen vereenigd met elkander, wat de Franschen alliage, combinaison heeten. - Vergeefs de opgeloste neêrgeplompt, hetzelfde als het meer gebruikelyke neérgeploft dat, naer myn inzien, welluidender, ja en nauwkeuriger wezen zou dan het woord door onzen Dichter verkozen. Plompen en ploffen zyn synoniemen; maer het eerste wordt beter gezegd van zware of grove, het tweede van ligtere stukken die in 't water vallen. - Ten hemel (of naer omhoog) opgezonden, het tegenoverstaende van neêrgeplompt. De fransche wetenschap drukt die vier onderscheidene bewerkingen der scheikunst uit door de woorden dissolution, combinaison, précipitation en sublimation; maer men mag bewonderen hoe Bilderdijk dat alles in zyn Gedicht weet te brengen, zonder den vereischten toon te verliezen.

19. Gepaard en weêr verdeeld. In 't Fransch composé et décomposé. - Veranderd en herbaard. In 't Fransch transformé et reproduit, gelyk de scheikunst metalen in zouten verandert, en de zouten weêr tot metalen herbaert.

20. En, door al die verschillende bewerkingen, nieuwe stof gevormd, drooge, vochtige, zoute, zure, uit steeds eenvormige aard, dat is, uit zelfstandigheden die wel onderscheiden zyn in vele opzigten, maer toch allen gelykelyk levenlooze, materieele stoffen blyven, de hoop verydelend van die er iets meer van verwachten. Het dient opgemerkt dat de Alchymisten, in hunne goudzoekery, al die verschillende operatiën deden, honderdmael herhaeld en gewyzigd, om hun' lapis Philosophorum te vinden.

[p. 331]

 

Vergeefs, ô Alchymist, uw lichtdaauw uitgegoten;^21.

 

Vergeefs, van 't vluchtig vuur het brandende uitgesloten,^22.

 

Het zuur van 't zure; 't vocht gezuiverd van de lucht;^23.

 

En 't licht gevestigd in de grondstof die 't ontvlucht!^24.

21. Vergeefs, ô Alchymist. Men schryft veelal alchimist, met een i; maer het een en het ander is even goed. - Uw lichtdaauw. Dit en de twee volgende verzen zyn duister, zinspelende op ydele theoriën en proefnemingen thans zoo goed als vergeten. Bilderdijk was met dat alles zeer gemeen, als blykt uit de volmondigheid waermede hy er van spreekt; maer hy had zyne gezegden zelf moeten uitleggen, en het raedselachtige van sommige verzen in de aenteekeningen verklaren. Ik vermoede dat de lichtdaauw hier gemeend niets anders is dan de Mercurius Philosophorum, een hermetisch wonderwater dat de metalen, zoo waende men, tot hunne eerste hoofdstof bragt. Kircher spreekt er breedvoerig van, II, bl. 261.

22. Van 't vluchtig vuur, dat zich aen alle behandeling onttrekt, en door niets te wederhouden is. - Het brandende. Versta het vurig beginsel, in 't Fransch le principe igné. - Uitgesloten, dat is, afgezonderd, om niet te behouden dan het licht of het principe lumineux. Zoo kan men 't opvatten.

23. Het zuur van 't zure. Versta: vergeefs het bytend beginsel (le principe corrosif) afgezonderd van de dusgenoemde zuren, om niet le behouden dan een fyner beginsel waer het bytende meê gecombineerd was. Ik houde het daervoor dat de Alchymisten het afgezonderd licht, het geïzoleerd zuer wilden te pas brengen om er andere zelfstandigheden, waer die hoofdstoffen in ontbraken, meê te wyzigen, te verbeteren. - Vergeefs het vocht gezuiverd van de lucht (waer het meê vermengd was), door kleinzing of overhaling.

24. En 't licht gevestigd of, gelyk de Franschen zeggen, gefixeerd in de grondstof, het element, doch hier eerder het substratum, die 't ontvlucht. De constructie laet niet zien welk van twee, het licht of de grondstof, het subject en welk het regimen zy van ontvlugten; maer de logische zin vereischt dat men het licht houde voor subject des verbums, en het pronomen die voor zyn regimen. Ik versta nogmaels dat de Alchymisten het licht beproefden te vestigen in de grondstoffen welke licht afgeven of verspreiden.

[p. 332]

25

Ach! lichter zult ge 't slijk met smijdig goud bezwangeren,^25.

 

Dan 't leven door uw vond vernieuwen of verlangeren.^26.

 

Eer teelt ge in 't kwikbad uit het glansloos spiesglas, goud,^27.

25. Ach! lichter, dat is, eerder, gemakkelyker. Wat de spelling van het woord betreft, zie daerover de aenteekening op vers 331 van den tweeden Zang. - Zult ge 't slijk, den modder, het slechtste en het vuilste van al wat bestaet, met smijdig goud, dat is, met het zuiverste en het kostbaerste van al, bezwangeren, zoodanig dat het slyk goud zal voortbrengen. Smydig komt van smeden, door den hamerslag buigen, wyzigen, vormen: derhalve heeft het adjectief de beteekenis van lenig, buigzaem, dat ligtelyk gesmeed kan worden, in 't Fransch malléable, ductile; en dewyl het goud die smeedbaerheid in hoogeren graed bezit, naer mate het fyner en zuiverder is, zegt smydig goud zoo veel als louter, onvermengd goud, dus het beste.

26. Dan 't leven door uw vond, door uw elixir, door uwe panacea, vernieuwen, met het in zyne volheid, in zynen bloei te herstellen. - Of verlangeren. Frequentatief van verlangen of verlengen, dat is, langer maken. Verlangeren zegt dus zoo veel als iederen keer dat het levensvuer dreigt uit te gaen, weêr ontsteken en voort doen branden. In de woordenboeken vindt men dat frequentatief niet; maer het is allenzins te wettigen en hier zeer nadrukkelyk. Men zie er andere voorbeelden van in de Jagers Proeve, bl. 123.

27. Eer teelt ge in 't kwikbad. De kwik heeft de eigenschap van sommige metalen, onder anderen goud en zilver, te kunnen oplossen. Op deze eigenschap komt het hier aen. Zie boven, vers 17 en de aenteek. Zie over het woord kwik het aengemerkte op vers 186 van den derden Zang. - Uit het glansloos spiesglas, anders gezegd antimonium, zynde een metael dat een groote rol speelde in de Alchymistery. Kircher, II, bl. 290, spreekt van goud uit het spiesglas getrokken door een' scheikundige van zynen tyd; maer geeft er geen geloof aen. Het mag wonder schynen dat Bilderdijk by dit metael het epitheton glansloos gebruikt, daer het, in tegendeel, uit hoofde van zynen glans, ook den naem draegt van spiesglans. 't Is waer, met het goud vergeleken schiet het zoo verre te kort, dat men 't glansloos heeten mag, en zoo is het hier waerschynlyk te verstaen. Wat het eerste deel der samenstelling betreft, men noemt het spiesglas, omdat het samengesteld is uit kleine spiesjes. De Franschen heeten dat texture lamelleuse.

[p. 333]

 

Waar, goudener dan goud, het goud geen proef by houdt.^28.

 

Ai, sta uw dwaling af. Breek 's aardrijks stookhuis open,^29.

30

Wat kunt ge van 't geheim der ertsbewerking hopen,^30.

 

Dan prikkling, stikdamp, gloed, en enkel werklooze asch,^31.

28. Waar, goudener dan goud, het goud, enz. De zin is: eer haelt ge uit het in vergelyking doove spiesglas zulk schitterend goud, dat het goudener zy dan het gewoone goud, en dat er dit laetste niet kunne by halen, maer er moete voor onder doen. De uitdrukking beantwoordt aen het χρυσῳ χρυσότερον van Saffo. De figuer hier nog eens met opzet, met eene soort van voorliefde door onzen Dichter aengewend, en boven reeds meermalen, vers, 1, 2 en 8 voorkomende, draegt den naem van traductio, in 't Grieksch, ἀντανάκλασις, dat is, repercussio, daerin bestaende dat hetzelfde woord meermaels in den volzin herhaeld wordt en de ooren treft. Cicero, ad Herenn. IV, c. 14, geeft er voorbeelden van, en merkt er by op dat zy zekere behagelykheid meêbrengt, die men met geen woorden verklaren kan, en waer het oor alleen moet van oordeelen. Bilderdijk wist dat wel, en wie de schoonheid van dit vers ontkent, spreke liefst niet meê over vraegpunten van goeden smaek.

29. Ai. Tusschenwerpsel van verlangen, van opwekking, enz. thans veelal ei geschreven. Bilderdijk, in zyne Spraakleer, bl. 259-60, maekt er onderscheid tusschen, doch op geen goeden grond. - Sta uw dwaling af, laet ze varen, en erken de waerheid. Vglk. II, vers 369 en de aenteek. - Breek 's aardrijks stookhuis, dat is het laboratorium waer de Natuer zelf werkzaem is en de metalen voortbrengt. - Open. Breek dat open, en zie wat er omgaet, gy, die in uw hermetisch stookhuis de Natuer wilt nadoen.

30. Wat kunt ge van 't geheim der ertsbewerking, dat ge wilt afleeren, hopen: wat kunt gy er van verwachten, wat kunt gy daer waernemen? Vglk. II, vers 319 en de aenteek.

31. Dan (ten zy) prikkling. Dit woord is door onzen Dichter reeds meermalen gebruikt, namelyk I, vers 156, en II, vers 157 en 141. In de hier volgende verzen wordt het insgelyks herhaeldelyk aengewend. Niettemin is het moeijelyk om er op deze plaets eene bepaelde beteekenis aen te geven. Ik houde het voor de prikkelende of aenzettende kracht door de Natuer, in hare onderaerdsche werking, gaende gemaekt, aengewend. - Stikdamp, of stiklucht, als by voorbeeld zwavellucht. Vglk. III, vers 48. - Gloed, dat is, hevige hitte, en dus, in stede van levensbeginsels, niets anders dan beginselen van verderf: schadelyke luchten, stikkende dampen, alverterend vuer. - En enkel werklooze asch. Het eenigste wat het vuer nalaet, en dat beroofd is van alle kracht om iets voort te brengen. Werkloos beantwoordt aen het fransche inerte. Het adverbium enkel, dat voorgaet, zegt zoo veel als geene andere eigenschappen bezittend.

[p. 334]

 

Die 't geen ge een lichaam noemt ten dooden grondslag was?^32.

 

Laat ijdlen Paracels in d'oven menschen telen;^33.

 

Neen, 't dierlijk leven rust in 't kunstgewrocht der deelen,^34.

35

Beweegbaar, prikkelbaar, en in vereischten stand,^35.

32. Die (de asch) 't geen ge een lichaam noemt. Versta het physisch lichaem, dat aen de werking van het vuer onderworpen werd. Hetgeen staet in dativo. - Ten dooden grondslag was. Die overblyvende asch was niets anders dan het bloote substratum des lichaems, iets uit zich zelven levenloos en onbekwaem tot eenige werking, gelyk het lichaem zelf dat er uit bestond, en dat, in vergelyking van het menschelyke bezield lichaem, dien naem niet verdient.

33. Laat ijdlen Paracels. Theophrastus Paracelsus, een berucht goudzoeker, in Zwitserland geboren ten jare 1493, en in 1541 te Salzburg op het gasthuisstroo overleden. Hy hield zichzelven voor den eersten geneeskundige van zynen tyd, en verdient allenzins den naem van ydel. - In d'oven menschen telen. Zulks waende Paracelsus inderdaed te kunnen, als Kircher breedvoerig verhaelt, in zyn Mundus subter. II, bl. 279. Vglk. II, vers 426 en de aenteek.

34. Neen. Dit ontkennend bywoord slaet op het voorgaend vers. Het is alsof de Dichter zeide: Neen, het leven kan uit den oven van Paracelsus niet voortkomen. - Het dierlijk leven, dat is, het leven aen de dieren eigen, in 't Fransch la vie animale, onderscheiden van de vie végétale. - Rust, is gelegen, of heeft zynen zetel. Het dierlyk leven wordt den mensch niet toegebragt, maer het ligt, het berust - in 't kunstgewrocht. Dit woord is verklaerd op vers 107 van den eersten Zang. - Der deelen, welke in hunne algeheelheid dat kunstgewrocht uitmaken.

35. Beweegbaar, enz. Het geheele vers wordt gezegd van deelen, dat voorgaet. Het is alsof er stond: in hunne beweegbaerheid (leur mobilité), in hunne prikkelbaerheid (leur irritabilité) en in hun vereischten, behoorlyken, noodwendigen stand van het een tot het ander, met andere woorden, in hun onderling verband.

[p. 335]

 

En hangt van 't werken af van ieder ingewand.^36.

 

Elk werktuig doe zijn plicht, door 't prikklend bloed gedreven,^37.

 

Om 't zelfde prikklend bloed vernieuwd bestaan te geven,^38.

 

En 't dier, de stervling, leeft. Die prikkling zwijge en smoor',^39.

40

Of, 't werktuig stell' het bloed dat de aandrift geeft, te loor,^40.

 

En 't lichaam sterft, vergaat. En 't leven is volkomen,^41.

36. En hangt af, enz. Dat dierlyk leven bestaet in het kunstgewrocht der deelen of, wat hier hetzelfde is, in het lichaem, niet absolutè en door zyne eigen kracht voortdurend; maer het hangt af van 't werken, of van de werking van ieder ingewand. Versta dit woord in den zin van het latynsche viscera, gelyk het gebruikt is in vers 354 van den derden Zang. Zie de aenteekening aldaer. Volgens de gewoone woordschikking moest het voorzetsel af het vers sluiten; doch zulke woordverzetting is zelfs toegelaten in proza, alwaer eene toonlooze partikel op het einde van den volzin soms onverdragelyk is.

37. Elk werktuig, ieder lichamelyk orgaen, doe zijn plicht, onderstellender wyze, voor: wanneer elk werktuig zyn pligt doet. Vglk. I, vers 159 en de aenteek. - Door 't prikklend bloed gedreven zynde of wordende. Het participium wordt gezegd van werktuig. Het bloed, door zyne prikkeling, dryft al de werktuigen, dat is, zet ze aen en in staet om te werken.

38. Om, op zyne beurt, aen het zelfde prikklend bloed vernieuwd bestaan te geven, namelyk door de spysvertering en de ademhaling, volgens de leer in den II^den Zang voorgedragen, vers 59-60, en 67, vlgg.

39. En 't dier in 't algemeen; de stervling, dat is, de mensch in 't byzonder, die hierin met de dieren volkomen gelyk staet. - Leeft. De twee laetste woorden maken een contrast, dat hier niet onaengenaem is. - Die prikkeling of aenzetting van het bloed zwijge. Versta dit woord in den figuerlyken zin van ophouden werkzaem te zyn, in welken zin het niet zelden voorkomt. - En smoor' of ga te niet. Vglk. II, vers 246 en de aenteek. alsmede III, vers 32.

40. Of, 't werktuig zelf zy onbekwaem om door den aandrift des bloeds bewogen te worden, en stelle aldus het bloed te loor. Zie de verklaring dier spreekwyze op vers 435 van den tweeden Zang.

41. En 't lichaam sterft, vergaat. Dit laetste zegt meer dan sterven, en is er het gevolg van. Deze theorie van het leven is zoo nauwkeurig als beknopt. - En 't leven is volkomen, dat is, bestaet in geheel zyne volheid; met andere woorden: De mensch is gezond.

[p. 336]

 

Waar, tot van 't minste deel, de plicht wordt waargenomen.^42.

 

Dan juicht de blijde ziel in 's lichaams heerschappy;^43.

 

Dan smaakt zy 't, dat zy is, en voelt zich-zelve vrij!^44.

45

Dan vindt ze een streelend zoet in 't roeren van de leden!^45.

 

Betoovrend zelfgenot, in 't werkzaam krachtbesteden!^46.

42. Waar. Versta: het leven is volkomen daer, waer, enz. in stede van in hem, in wien. - Tot van 't minste deel, enz. De zin is: waer al de deelen hun werk doen, waer het minste zoo wel als het meeste zyne pligt vervult. Ons waernemen heeft, even als het fransche observer, de dubbele beteekenis van gadeslaen en van vervullen.

43. Dan juicht. Dit woord dient gewoonelyk om eene luidruchtige vreugd, als die des volks, uit te drukken; maer het geldt ook voor de betuiging eener volkomen tevredenheid, zonder het denkbeeld van geschreeuw, en is derhalve hier wel gepast, ja door geen beter te vervangen. - In 's lichaams heerschappy. Versta in den werkkring van het lichaem, waer dit meester in is, waer 't zyn vermogen in uitoefent: alzoo zyn domein. Heerschappy heeft twee beteekenissen, die van heerlyke magt of gezag, en die van grondgebied waer die magt of dat gezag zich over uitstrekt. In dezen laetsten zin is 't hier gebruikt, doch translativè.

44. Dan smaakt zy 't, dat zy is. Zy heeft de gewaerwording van haer bestaen, en vindt genoegen in die gewaerwording. Smaken is hier insgelyks in een metaphorieken zin gebruikt, en daerom staet er smaakt zy 't, dat zy is, en niet smaakt zy dat zy is, met welke laetste bewoordingen niet alleen de rhytbmus van het vers zou verloren zyn, maer het verbum smaken in den gansch ongepasten zin van proeven kon opgevat worden. Bilderdijks gevoel bedriegt hem nooit. - En voelt zich-zelve vrij, kunnende zy al hare vermogens uitoefenen in een lichaem dat haer geene beletsels stelt. Deze gedachte wordt in de volgende verzen ontwikkeld.

45. Dan vindt ze een streelend zoet. Het epitheton is niet overbodig, als hier weder de overdragtelyke beteekenis van het naemwoord bepalende. - In 't roeren of het bewegen van de leden, iets wat by ziekelyken toestand veelal smartelyk is.

46. Betoovrend zelfgenot. Stel voorop: dan vindt ze, waer het hier gezegde nog van afhangt. - In 't werkzaam krachtbesteden, dat is, in het werkzaem besteden of aenwenden harer krachten. Het adverbium zegt zoo veel als yverig, vlytig, en is volkomen toepasselyk op de ziel, die hare vermogens met lust inspant, wanneer des lichaems organen haer niet belemmeren door hun zwakken of ziekelyken toestand.

[p. 337]

 

Dan geeft haar 't werktuig niet dan onvervalscht bericht!^47.

 

Dan ziet het oordeel scherp by onbeneveld licht!^48.

 

Gezondheid, dit 's uw staat. Gekroond met frissche rozen,^49.

50

De voet ten dans geschoeid met opgestrikte brozen,^50.

 

En de arm met teedre myrth omslingerd, treedt ge voor,^51.

47. Dan geeft haar 't werktuig. De singularis staet voor den pluralis, en wordt gezegd van de werktuigen der vyf zinnen. - Niet dan onvervalscht bericht, omdat, in den staet van gezondheid alleen, de lichamelyke zintuigen de indrukken welke zy ontvangen stiptelyk aen de ziel overbrengen; terwyl zy anders dikwyls bedriegen door al te groote gevoeligheid of gebrek.

48. Dan ziet het oordeel scherp op het voorwerp zyner beschouwing, alle eigenschappen en verscheidenheden nauwkeurig opmerkend, omdat alsdan het licht des verstands onbeneveld is; terwyl het, in den staet van lichamelyke ongezondheid, dikwerf verduisterd is door het lyden der organen.

49. Gezondheid, dit 's, voor dit is, eene inkorting welke ook in proza gebruikelyk is. - Uw staat. Ja, en de beschryving die er onze Dichter van maekt is heerlyk, en toont hoe diep hy in alles doordacht, hoe heldere denkbeelden hy zich vormde van al de phenomenen des levens! In de volgende verzen wordt dezelfde Gezondheid gepersonnificeerd en dichterlyk voorgesteld onder de trekken eener heilgodin, gelyk zy ook voorkomt in het zangstukje door Athenaeus meêgedeeld, en boven vermeld, op vers 2. - Gekroond met frissche, en dus onverwelkte rozen, zinnebeeld van den blos der gezondheid. Veelal schryft men roozen; maer Bilderdijk pleit voor de zachtlange, en derhalve enkele o, in zyne Woordvorsching, bl. 63.

50. De voet, in stede van uw voet. Zie onze aenteekening op vers 235 van den derden Zang. - Ten dans geschoeid. Zinspeling op de levendigheid, de vlugheid, de vaerdigheid tot vreugd aen de gezondheid eigen. Geschoeid zegt zoo veel als geschoend, in 't Fransch chaussé. - Met opgestrikte, dat is, hoog en strikswyze opgebonden brozen of tooneellaerzen, by de Ouden gebruikt, in 't Latyn cothurni, in 't Fransch brodequins. Vglk. III, vers 223.

51. En de arm omslingerd met teedre myrth, zinnebeeld der weelderigheid. De Myrtus, een altydgroenend heestergewas, wordt by Virgilius, Eclog. VII, c. 6. ook tenera genoemd. Bilderdijk schryft de h te veel, want het woord komt van 't Grieksche μύρτος. - Treedt ge voor, dat is, aen het hoofd der dansry.

[p. 338]

 

Meer schittrend dan Diane in 't hupplend Nymfenchoor.^52.

 

ô Zalig die uw' arm ....! Wat zeg ik? - Hier op de aarde,^53.

 

Die niets dan weedom draagt, die nooit dan weedom baarde -?^54.

55

Neen, zalig, die één' lonk, één lonkjen slechts, één' lach,

 

Een gunstig straaltjen van uw oog genieten mag!^55-56.

 

ô! Die voor 't minst zijn wieg bestrooid zag met uw bloemen! -^57.

52. Meer schitterend dan Diane, de godin der jacht, die insgelyks voortreedt in 't hupplend Nymfenchoor, dat haer steeds volgt. Dit vers is eene herinnering aen Virgilius, Aen. I, v. 496-501.

53. ô Zalig hy, die uw' arm... mag drukken, en met u ter feest gaen! Aldus kan men deze aposiopesis uitleggen. En de correctio die volgt: Wat zeg ik, wat spreek ik van zaligheid, van het volle genot der gezondheid, alsof de mensch zulk een goed verhopen mogt hier op de aarde,

54. Die niets anders dan weedom draagt, die er zwanger van is, en die derhalve nooit anders dan weedom baarde! Men denke aen het maledicta terra in opere tuo, enz. Weedom is een zinryk woord; zyn uitgang dom breidt het denkbeeld uit van het eerste deel der samenstelling, en beteekent hier het wee in al zynen omvang. Zie Bilderdijks Verhandeling over de Gesl. der Naamw. bl. 103.

55-56. Neen, zalig, niet hy die de gunst der Gezondheid bestendig en in al hare volheid geniet, zulks mag niemand wenschen in dit leven: dat heil behoort tot het leven des hemels (zie beneden, vers 74); maer zalig hy die één lonk, één lonkjen slechts van liefde, ja minder nog, die een enkelen lach, die maer een gunstig straaltje, enz. De Lezer bemerke hoe zeer de waerde der Gezondheid, door deze dichterlyke en tevens zoo aendoenlyke amplificatie, verhoogd wordt. De Dichter herinnerde zich, misschien onvrywillig, eene plaets uit zyn Deukalion en Pyrrha van 1785. Zie aldaer op het einde van het eerste tooneel, bl. 3.

57. Hy, die, heeft hy sedert lang en voor altyd uwe gunst verloren, voor 't minst zijn wieg bestrooid zag met uw bloemen, met de roozen der gezondheid! De Dichter zinspeelt op zyne eigen kindsheid, van de wieg af geplaegd door ziekte en lyden. Hoogst merkweerdig is hetgene hy daer zelf van zegt in zyn Nabericht op dit Gedicht, alsmede in zyne Mengelingen en Fragmenten (Amst. 1835), en in het stuk Uitzicht op mijn Dood, geschreven in 1824, gedrukt in 1832. Wy zullen uit dit laetste de volgende verzen mededeelen.

'k Heb viermaal zestien jaar mijn uiterst uur zien naderen,

En wachtte 't dag aan dag met kalm genoegen af:

Genoegen, dat my 't bloed deed golven in mijne aderen,

En onder 's levens last mijn schoudren lichtnis gaf!

Gelijk de werkman hijgt by 't zweetende akkerploegen,

Maar de afgerende zon in 't dalen tegenlacht;

Zoo groette ik reis aan reis by 't smartlijk boezemzwoegen

In elke morgenstond een toetred tot de nacht.

Lang (echter) viel die dag, een levensdag vol pijnen;

Verdrieten, zonder maat my steeds op 't hoofd getast;

Van 't vijfde jaar alreeds in duurzaam lichaamskwijnen;

Van alle vreugd beroofd; aan alle kwelling vast.

Door de Artsen steeds op 't graf als gapende aan mijn zijden

Gewezen, en van pijn gefolterd en verscheurd,

Spande alles wat ik zag te samen tot mijn lijden,

Ja, de overmaat-alleen hield me altijd opgebeurd.

Daar lag ik jaren lang in 't krankvertrek gebonden,

En kende kinderspel noch spijs- of drankgenot,

Verwaarloosd of geplaagd; en sleet mijn bittre stonden

In mijmrend zelfgevoel of twisten met mijn lot.

Enz.
Men zie ook de aenteekeningen op dat dichtstuk, bl. 37.

[p. 339]

 

Met welk een' schoonen naam zal hem mijn Zangster noemen! -^58.

 

Bevoorrechte! ach, mijn kaak, met loodverf overdekt,^59.

58. Met welk een' schoonen naam, zyn geluk uitdrukkende, zal hem mijn Zangster noemen! Dit vers, dat de gedachte voltooit, is byzonder hartroerend, en bereidt zoo wel het tafereel dat volgt.

59. Bevoorrechte! Kort, maer vol nadruk, en wel gepast in den mond des Dichters, die van dat voorregt beroofd is, en die zyne eigen kwalen ophaelt, alleen om de weldaed der gezondheid te doen schatten, opdat die haer geniet, er moge zorg voor dragen. Alles is hier even schoon, door het hart ingegeven, en daerom hoogst aendoenlyk. - Mijn kaak, eigentlyk maxilla, doch tevens gebruikelyk voor gena, en door onzen Dichter steeds verkozen (zie II, vers 157, III, vers 69), omdat het woord meer klank heeft en 't vers beter ondersteunt dan wang. Nu dient nog opgemerkt dat met dit woord kaak eene periode aenvangt, die eerst met vers 73 eindigt. De lange reeks van subjecta gaet vooraf, en na veertien verzen volgt het verbum, dat op allen slaet. Bilderdijk had vermaek in die uitgebreide volzinnen, omdat hy altyd zeker was van zyn stuk, en wist dat hem de adem niet ontbreken zou. Zie het aengemerkte op vers 8 van den eersten Zang. - Overdekt met loodverf, teeken van krankheid, ja, maer ook van afgunst, in 't Latyn livor, dien naem ontleenende à livido seu plumbeo colore. Deze dubbelzinnigheid, al is er geen gevaer voor verkeerde opvatting, geeft den Dichter gelegenheid tot de volgende prolepsis, die alles nog treffender maekt.

[p. 340]

60

(Neen, 't is de wangunst niet, die 't aanzicht dus betrekt,^60.

 

De wangunst om uw heil, een heil my afgeslagen!^61.

 

Neen, vrolijk kocht ik 't u ten koste van mijn dagen!)^62.

 

Mijn kaak, van loodverf bleek aan 't aaklig graf geborgd,^63.

60. Neen, 't is de wangunst niet. Volgens sommigen is er een wezentlyk onderscheid tusschen afgunst en wangunst, zoodat het eerste een niet gunnen, het laetste een kwaed gunnen beteekent. Wat daer van zy, in 't gebruik worden beide woorden voor synonyma gehouden, en wangunst is hier verkozen, omdat met afgunst het vers moeijelyk samen te stellen was. Men kan echter aennemen dat wangunst ruim zoo sterk is als 't andere. Vglk. III, vers 348 en de aenteek. - Die 't aanzicht (voor myn aenzicbt) dus, namelyk met die doodkleur, betrekt. Het werkwoord betrekken, gelyk het hier gebruikt is, zegt zoo veel als bedekken, doch met het denkbeeld van bedekking door een voorhangsel of sluijer. Zoo zegt men, met den onzydigen vorm, dat de lucht betrekt, wanneer de zon zich achter de wolken verbergt. Zie het aengeteekende op vers 234 van den derden Zang.

61. De wangunst om, of ter oorzake van, uw heil, een heil dat my afgeslagen, geweigerd, ontzegd is!

62. Neen, verre van u dat heil te misgunnen, kocht ik 't u, om het u te geven, indien gy 't niet bezat. - Ten koste van mijn dagen. Gaerne zou ik, om het u te koopen, een deel myner levensdagen opofferen, indien het daer veil voor was. Daer staet vrolijk, dat is, met vreugd; gaerne zou niet genoeg zeggen.

63. Van loodverf bleek aan 't aaklig graf geborgd. Deze laetste uitdrukking is gansch ongemeen. Borgen beteekent op goed vertrouwen geven, en tevens, op goed vertrouwen ontvangen. Hier kan het woord geborgd geen anderen zin hebben dan dien van ontleend, met het bykomend denkbeeld van verzekerde teruggaef. De loodverf die 's Dichters wang verkleurt is aen 't graf, dat er reeds eigenaer van is, ontleend, en zal haest met die wang het graf weêrgegeven worden. Dusdanig is Bilderdijks gedachte, en zy is byzonder schoon, krachtig, maer eenigzins duister uitgedrukt. Met de zelfde beteekenis, maer in sensu activo, komt het woord voor in 's mans vertaling der verzen van Manilius, aen het hoofd van dit Gedicht geplaetst. Zie daer, bl. 20, laetste vers. Zie mede onze aenteek. op vers 103 van den tweeden Zang.

[p. 341]

 

Verlaten van een bloed dat hart en brein verworgt;^64.

65

Mijn kaak, wier doodlijk bleek den blos verhoogt van de uwen;^65.

 

Mijne oogen, blind getreurd, die 't heuchlijk daglicht schuwen;^66.

 

Mijn reeds van 't foltrend wee door klacht verwrongen mond;^67.

64. Verlaten. Dit ziet terug op kaak. - Van een bloed, dat opgehouden heeft van haer te kleuren, maer in tegendeel hart en brein verworgt, namelyk door concentratie in die twee deelen, wier werking het verhindert, stoort en pynelyk maekt.

65. Mijn kaak. Dit woord is nu drymael herhaeld, ja, doch niet eens te veel. Het komt hier niet aen op eene enumeratio partium, maer op een hartroerend tafereel van 's Dichters ongeneeslyke kwael, wier verwoestingen inzonderheid op zyn aenzigt te bespeuren zyn. Die kaek, die anders de blykbare zetel is der gezondheid, als in dezen zelfden regel gezegd wordt, maekt hier derhalve een hoofddenkbeeld uit, en de Dichter kwetst den goeden smaek niet, met er zoo dikmaels op weêr te komen. - Wier doodlijk bleek den blos van de uwen, namelyk van uwe kaken, verheft, dat is, te meer doet uitschitteren, door het contrast dat zy vertoonen.

66. Mijne oogen, blind getreurd. Niet geweend, hetgeen te klein zou wezen; maer getreurd, in het verdriet eener levenslange ziekelykheid. - Die 't heuchlijk, dat is, het verheugend, het vreugdewekkend daglicht schuwen. Het epitheton is uitnemend schoon en dichterlyk. Zie hierna, vers 423.

67. Mijn reeds, enz. De zin is: myn mond, reeds verwrongen door het onafgebroken klagen ter oorzake van het folterend wee. Men ziet hoe de Dichter de tael weet te kneden, en haer alle wendingen doet ondergaen, zonder nogtans de duidelykheid te kort te doen. Niets staet op zyn gewoone plaets, en echter is de zin klaer. Folteren zegt zoo veel als kwellen, martelen. Vglk. I, vers 7 en de aenteek.

[p. 342]

 

(Alleen dit voorhoofd niet, dat 's boezems rust verkondt.)^68.

 

Mijn uitgeteerd gelaat; en 't luttel grijze vlokken,^69.

70

Dat thands de plaats vervangt der eertijds donkre lokken;^70.

 

Mijn krachtelooze stem, die in mijn gorgel beeft,^71.

 

En uitroept, schoon ik 't zwijge: ‘Ik heb te lang geleefd’:^72.

68. Alleen dit voorhoofd niet, enz. Deze tusschenzin is zeer geschikt om de eentoonigheid te onderbreken, en behaegt door de onverwachte afwisseling der denkbeelden. Is des Dichters mond verwrongen door het klagen en 't jammeren van de pyn, zyn voorhoofd, dat de rust van zyn' boezem, de kalmte van zyn geweten bewyst, is onveranderd gebleven. De tusschenzin is onvolkomen, want daer ontbreekt een verbum; maer het woord voorhoofd telt mede onder de voorgaende en volgende subjecta, en voltooit met deze den zin in vers 73.

69. Mijn uitgeteerd gelaat. Dit naemwoord beteekent eigentlyk den staet des aengezigts, als vultus in 't Latyn; maer het geldt ook dikwerf voor het aenzigt zelf, als hier. - Uitgeteerd zegt zoo veel als vermagerd, uitgemergeld, en staet gelyk met het latynsche extabesco. Vglk. II, vers 339 en de aenteekening. - En 't luttel, het weinig grijze vlokken. Dit laetste wordt zoo wel van het hair gezegd, als van sneeuw en wol. Het is met het latynsche floccus van éénen oorsprong en komt, gelyk het hier gebruikt is, genoegzaem overeen met het fransche touffe. Luttel is eigentlyk een adjectief, als dusdanig nog van alledaegsch gebruik in het Engelsch; doch by ons niet anders meer dan substantivè.

70. Dat (welk luttel) thands de plaats vervangt der eertijds donkre of zwarte lokken. Dit laetste, dat Kiliaen ten onregte met vlokken verwart, beteekent van ouds her het hoofdhair, zoo als het natuerlyk samen loopt en krullen vormt, in 't Fransch boucles, in 't Latyn cirri. Zie Graff's Sprachschatz, II, col. 127.

71. Mijn krachtelooze, nadrukkelyker dan verzwakte stem, die in mijn gorgel beeft. Zeker teeken van algemeen verval; maer hoe schoon, hoe treffend is het uitgedrukt! Vglk. I, vers 164; III, vers 173 en 282.

72. En uitroept. Die bevende stem, door hare krachteloosheid zelf, geeft zoodanig den staet des lichaems te kennen, dat ieder het gereedelyk verstaet, zoowel alsof zy 't luidruchtig uitriep. - Schoon ik 't zwijge, schoon ik het met geen woorden zegge. - Ik heb te lang geleefd. Dit hemistichion is boven alle vergelyking schoon, ja een van die trekken waer men Bilderdijk aen erkent. Stel: dat ik te lang geleefd heb, en de gedachte verliest al haren luister; terwyl de bestemde vorm, dien er de Dichter aen geeft, iets verrassends en treffends meêbrengt, dat den Lezer schokt en in 't hart grypt.

[p. 343]

 

't Bezweert u alles, om die weldaad recht te schatten!^73.

 

Den hemel koomt zy toe, geen aardrijk kan ze omvatten!^74.

75

ô Waag haar nimmer; zorg, dat geen verblinde drift^75.

 

U meêsleepe, en 't kleinood verkeere in doodlijk gift.^76.

73. 't Bezweert u alles. Dit verbum voltooit de periode. Al de subjecten, in de vorige verzen opgenoemd, worden hier collectivè genomen en herhaeld door alles, dat ze vervangt. Bezweren, gelyk het hier gebruikt is, beteekent door heilige woorden, door dringende redenen, tot iets aensporen, en het is even zoo dichterlyk als wel gekozen. - Om die weldaad (der gezondheid namelyk) recht, dat is naer waerde en dus hoog te schatten.

74. Den hemel koomt zy toe. Die weldaed is zoo groot, dat zy eigentlyk tot den hemel behoort, alwaer de gelukzaligen de gezondheid in hare volheid zullen genieten. - Geen aardrijk kan ze omvatten in al hare volkomenheid, als reeds in vers 54 gezegd is. Vglk. hierna, vers 96 en de aenteekening.

75. ô Waag haar nimmer. Iets wagen is het in gevaer stellen, vrywillig de kans ondergaen van het te behouden of te verliezen. Het woord is dus wederom wel gekozen. - Zorg, wees bezorgd, geef acht, dat geen verblinde, of door het licht der rede niet bestierde drift.

76. U meêsleepe buiten de palen der voorzigtigheid, der gematigdheid. - En 't kleinood. Dit woord, dat wy met het Hoogduitsch en andere teutonische talen gemeen hebben, wordt thans meestal gebruikt in den zin van edelgesteente of vrouwensmuk, in 't Fransch bijou. Etymologisch beteekent het kleine bezitting of goed, van ôt, ode, possessio, opes, nog overig in het woord allodie, allodium, dat is, vrye of volle, onderscheiden van feodale, bezitting. Zie Graff, I, col. 148. Van lieverlede is het woord kleinood toegepast op zeldzaemheden, daerdoor zelfs kostbaer, en met der tyd al meer bepaeldelyk op de kostbaerste onder de zeldzaemheden, de edele gesteenten en juweelen. Zie Huydecoper op Melis Stoke, I, bl. 66. Bilderdijk, in zyne Geslachtlijst, wil dat het woord den accent op de eerste sylbe heeft: hier echter volgt hy het algemeen gebruik, stellende den klemtoon op de tweede lettergreep. - Verkeere in doodlijk gift. Zorg, dat geen blinde drift het onschatbaer kleinood der gezondheid doe veranderen of overgaen tot een doodelyk gift of ziekte. Vglk. I, vers 164, en II, vers 207.
Wat volgt, is de ontwikkeling van dit laetste vers: namelyk de Dichter gaet toonen hoe de Geleerde dien schat der gezondheid verliest. De transitie is zoo wel aengebragt, dat men ze haest niet opmerkt.

[p. 344]

 

Volkomenheid is één. Maar eindloos is 't verdwalen.^77.

 

Van daar de ontelbaarheid der onderscheiden kwalen!^78.

 

Geen vezel werk' te veel, te weinig, te onbepaald,^79.

80

Geen vat drukk' min of meer de vloeistof die 't doorstraalt:^80.

 

Geen sap zij te ongelijk, te taai, te dun, te schiftig,^81.

77. Volkomenheid. Versta dit woord in den zin van 't fransche perfection, en pas het toe op den staet van Gezondheid. - Is één. Zoo zegt men, in denzelfden zin: la vérité est une. - Maar eindloos is 't verdwalen. De afwykingen van de volkomenheid zyn menigvuldig, ja zonder getal. Twee grondstellingen van onbetwistbare waerheid.

78. Van daar. Dit is het corollarium van de voorgaende stelling, die geen bewys noodig heeft. Vglk. II, vers 371 en 405. - De ontelbaarheid der onderscheiden of verschillende kwalen, allen afwykingen van de volkomenheid. Die afwykingen bestaen in het verbreken van het evenwigt of de samenstemming welke in al de deelen des lichaems heerschen moet, als in de volgende verzen gezegd wordt.

79. Geen vezel. Vglk. I, vers 108 en de aenteek. - Te onbepaald, dat is, zonder vasten tred.

80. Geen vat. Versta dit woord in 't algemeen, toepasselyk op bloedvaten en watervaten. Vglk. II, vers 96 en 363, alsmede III, vers 329. - Drukke min of meer dan 't behoort, derhalve te weinig of te veel, de vloeistof, het bloed of de lympha, die 't doorstraalt, en die door de drukking der vaten voortgestuwd wordt, volgens het gemeen gevoelen.

81. Geen sap. Vglk. II, vers 94, 98, 138, 322. - Zij te ongelijk. Vglk. III, vers 324. - Te taai, te lymig. Vglk. III, vers 323. - Te schiftig, eigenschap byzonder gekend in de melk, die zeer gemakkelyk schift, in 't Fransch se cailler. Het adjectief schiftig is onvertaelbaer, doch niettemin ligt te verstaen. Het beteekent hier zoo veel als niet genoeg gebonden.

[p. 345]

 

Te zwaar van aarde of zout, van vluggen geest te driftig;^82.

 

Geen deel, te vurig in zijn werktuig; geen, te loom;^83.

 

Of 't evenwicht ontbreekt, dat alles houdt in toom!^84.

85

ô Heerlijk evenwicht, dat aarde en hemelbollen

 

Beteugelt, en bedwingt van buiten 't spoor te rollen;^85-86.

 

Dat, zoo ge een oogenblik kost sluimren in uw wacht,^87.

82. Te zwaar van aarde of zout. Vglk. II, vers 319, III, vers 323 en de aenteekeningen op beide plaetsen. - Van vluggen geest. Vglk II, vers 76 en 138-39; alsmede III, vers 327, en eindelyk boven, vers 14. - Te driftig, daerdoor te veel aengezet.

83. Geen deel zy te vurig in zijn werktuig, dat is, in het werktuig waer het deel van maekt. De werktuigen bestaen uit onderscheidene organieke deelen, spieren, vliezen, zenuwen, enz. Geen van die mag te vurig zyn: - geen te loom, dat is, te traeg, het tegenovergestelde van vurig. De Lezer merke hierby op, hoe kunstig de Dichter van het eenvoudige (vers 80, 81, 82) overgaet tot het samengestelde in dit vers.

84. Of 't evenwicht. In 't Fransch l'équilibre. - Dat alles houdt in toom, dat al de deelen des lichaems, al de werkingen dier deelen in behoorlyke verhouding bewaert, en doet samenstemmen. Het is dat evenwigt, als de Dichter in de Synopsis van zyn werk zegt, waerdoor de geheele Schepping in stand wordt gehouden, gelyk ook de kleene wareld, de mensch. Dit wordt voorgedragen in de volgende verzen.

85-86. ô Heerlijk evenwicht. Versta de gelykheid tusschen strydige krachten, welke de wetenschap noemt forces centrales, en onderscheidt in force centrifuge en force centripète. - Dat aarde en hemelbollen beteugelt. Die twee strydige krachten, in evenredigheid werkende, houden de hemelsche lichamen in den toom, en bestieren hunne beweging. - En bedwingt. Zoo veel als belet, doch nauwkeuriger, dewyl het hier niet aenkomt op het stellen van een beletsel, maer op werkende krachten die tegenhouden en noodzaken. - Van buiten 't spoor, buiten hunne loopbaen te rollen. De uitdrukking bedwingen van is gansch ongemeen, doch tevens onberispelyk. Het verbum geldt voor wederhouden, met het bykomend denkbeeld van dwang, door het voorgaende teugel aengebragt.

87. Dat, zoo (indien) ge een enkelen oogenblik kost sluimeren in uw wacht, ophouden die strydige krachten in de vereischte evenredigheid te bewaren. Het gewoone imperfectum van kunnen is kon of konde; maer kost, dat in de belgische provinciën nog steeds gehoord wordt, behaegt aen Bilderdijk, die 't meermaels gebruikt heeft, en 't verdedigt in zyne Verhandeling, bl. 88, alsmede in zyne Spraakleer, bl. 152. Zie De Jagers Proeve, bl. 240.

[p. 346]

 

De schepping dompelde in één' baaiert, éénen nacht;^88.

 

Planeeten 't vast gestarnt' op 't vlammend lijf deedt horten,^89.

88. De schepping dompelde. Dit staet voor dompeldet, in den tweeden persoon. Zie onze aenmerking op vers 69 van den eersten Zang. - In één' baaiert. Dit woord, van onzekeren oorsprong, en door anderen baiert, bajert of beijert geschreven, beteekent een' warklomp, een mengelmoes, in 't Latyn, of liever in 't Grieksch chaos. Vglk. III, vers 80 en de aenteek. - Éénen nacht. De klemtoon hier tweemael op het lidwoord gehecht, geeft daer een byzondere kracht aen, namelyk het denkbeeld van volslagenheid of algemeenheid. Zoo zegt men, sprekende van een zwaer onweêr, dat de hemel maer één vuer was. Zoo, van het plein, bedekt met eene groote menigte, dat het één hoofd is, enz. Zie hier hoe Bilderdijk den Baiert beschryft in zyne Gedaanteverwisselingen (bl. 2), gevolgd naer die van Ovidius:

't Was een warklomp van dooreen

In 't wild gesmeten stof van tegenstrijdigheên.
.....
De lucht ontbeerde licht, en niets had vaste vormen
Noch eigen aart; maar 't was een onderling bestormen
Van koude en hitte, nat en droogte, licht- met zwaar-
En week- en hardheid zich doormenglend met elkaâr.

Woorden en dichtregels zyn verward en dooreengemengeld als een chaos; maer verraden des te meer den Dichter zonder wederga, en verbazen den Lezer.

89. Planeeten 't vast gestarnt'. Dit laetste staet in dativo, als regimen indirectum van deedt horten, waer planeeten het regimen directum van is. - Op 't vlammend lijf deedt horten. De Dichter zinspeelt op de centripetaelkracht (het woord is barbaersch genoeg, maer aengenomen), die maekt dat de dwaelsterren rondom de zon draeijen, als om hun middelpunt dat ze aentrekt. Kwam die kracht op te houden, zoo ontsnapten de planeeten door de tangens of raeklyn, en voeren de ruimte in, naer de vaste sterren die zy op 't lyf zouden bonzen. De Dichter zegt op 't vlammend lijf, en het is schoon boven mate. Horten is stooten, doch met het bykomend denkbeeld van in het gaen, of in de vaert iets aenstooten.

[p. 347]

90

Of, machtloos, in de zon elkaâr te mortel storten,^90.

 

En 't Godlijk lofmuzyk der heemlen stil deedt staan!^91.

 

Gy woogt de krachten af van elke vezeldraân,^92.

 

En doet ze in 't schoon verband van 's lichaams werktuigdeelen,^93.

 

Dier heemlen symfonie in dierlijke aders spelen!^94.

90. Of. Dit geldt de andere onderstelling: namelyk, kwam de centrifugaelkracht te ontbreken, die de planeeten van hun middelpunt verwyderd houdt en op den gestelden afstand doet draeijen, zoo vielen of stortten zy allen op de zon elkander te plettere, of, gelyk onze Dichter nog krachtiger zegt, te mortel. Het bygevoegde machtloos heeft zyn volle beteekenis; want in zulk geval zouden de planeeten alle eigen kracht verloren hebben, en volstrekt gehoorzamen aen de aentrekkende kracht der zon.

91. En 't Godlijk lofmuzyk der hemelen. Het evenwigt tusschen de onderscheidene krachten die de hemelsche lichamen bewegen, brengt die wonderbare samenstemming of harmonie voort, waer Pythagoras, en na hem Plato, eene soort van muzyk in vonden. Cicero heeft het daer ook voor gehouden in zyn Somnium Scipionis, deel makende van het zesde boek de Republica, cap. 11. Zie dat alles omstandig verhaeld door Macrobios, Comment. in Somn. Scipionis, lib. II, c. 1, 2, 3, 4. - Stil deedt staan, deedt ophouden, zoo veel als zoudt doen ophouden, met de hemelbollen die dat muzyk voortbrengen, in hunne vaert te stuiten.

92. Gy woogt de krachten af, gy (het evenwicht van vers 85) hebt die berekend, bepaeld, geëvenredigd. - Van elke vezeldraân. Hier is het telwoord elk in plurali gebruikt, eene byzonderheid, waer men by de schryvers van vroegeren dag meer voorbeelden van aentreft. Het woord komt overeen met het latynsche singuli.

93. En doet ze in 't schoon verband, het kunstmatig samenstel, van 's lichaams werktuigdeelen of organen.

94. Dier heemlen symfonie, dat zelfde lofmuzyk: versta, eene symfonie even zoo schoon, even zoo welluidend als de hemelsche symfonie. Daerom staet er dier hemelen en niet der hemelen. - In dierlijke aders spelen! Die zelfde samenstemming die wy in het heelal bewonderen, en waeruit wy de oneindige magt en wysheid des Scheppers besluiten, heerscht insgelyks in het kunstgewrocht des menschelyken lichaems, in het mikrokosmos, waer Gods grootheid en almogendheid niet minder in uitschittert. Het werkwoord spelen staet in sensu activo. Het pronomen ze van het voorgaend vers is er het subject van, en symfonie het regimen directum. Het regimen indirectum in dierlijke aders is eene schoonheid van eersten rang.

[p. 348]

95

Dier heemlen zaligheid vernieuwen op deze aard!^95.

 

Ach, had u 't menschlijk kroost, en God in u, bewaard!^96.

 

 

 

Geneeskunst! 't is aan U (Natuur, in 't leed bezweken,

 

Vraagt, eischt het van Uw hand, by eigen machtontbreken),^98.

 

Die juistgestemde luit, versprongen of ontwricht,^99.

100

Te rug te brengen tot dit zangrig evenwicht.^100.

95. Dier heemlen zaligheid, enz. De zin hangt nog af van het werkwoord doet voorkomende in vers 93. De Dichter bedoelt de zaligheid, het geluk, de wellust uit die volmaekte samenstemming of harmonie voortkomende, en door de hemelingen genoten. Die zelfde zaligheid wordt vernieuwd in het lichaem, door de even zoo volmaekte samenstemming der deelen, in den staet van volkomen gezondheid.

96. Ach, had u (heerlyk evenwigt) 't menschlijk kroost bewaard, en God, den stichter en de oorzaek dier volmaektheid, dier zaligheid, in u, namelyk met hem te erkennen als eerste beginsel van alles, in stede van hem, door het ongeloof, te loochenen. Maer eilaes, wil de Dichter zeggen, het menschelyk geslacht heeft beide verloren, de Gezondheid, en God, door de zonde. Vglk. I, vers 85 en vlgg.; alsmede III, vers 293 en vlgg.
Genezen is het herstellen van het gebroken evenwigt, niet door het aenwenden van Panaceën; maer door wering van de oorzaek des kwaeds. Zoo gaet het Dichtstuk voort, kunstmatig genoeg.

98. Vraagt, en, dringender nog, eischt het, enz. - By eigen machtontbreken. Versta, dewyl haer de magt ontbreekt om het zelf te doen. Vglk. I, vers 417 en vlgg.

99. Die juistgestemde luit. Die luit, zoo juist gestemd door de hand des Scheppers, maer thans - versprongen, door het rekken of krimpen der snaren, waerdoor de toonen verspringen, - of ontwricht, verwrongen, door overspanning, dusdanig dat het speeltuig gekrenkt, en door de enkele stemming der snaren niet meer te regt te brengen is.

100. Tot dit zangerig, dat is, welluidend of liever welluidendheid voortbrengend evenwicht, Vglk. II, vers 486.

[p. 349]

 

Geen drinkbaar zonnegoud, geen ijdle panaceën^101.

 

Vermogen dit, ô neen: geen zalving van de weën^102.

 

Door valsch, bedrieglijk gif, bedwelmend moordvenijn,^103.

 

Nepentebekers, vol van doodschen zwijmelwijn.^104.

105

Van hier die wreede, die verderflijkste aller vonden,^105.

 

Die 't wondenvlijmend staal laat steken in de wonden,^106.

 

Den bloedstroom ruischen, en het leven weg doet vliên,^107.

101. Geen drinkbaar zonnegoud, geen aurum potabile der Alchymisten. Vglk. boven, vers 13 en de aenteek. alsmede vers 15. - Geen ijdle panaceën, geen algemeene geneesmiddel of levenselixir, gelyk de Alchymisten er een waenden te zullen vinden. Het woord πανάκεια beteekent algenezend medicyn. Vglk. boven, vers 5 en de aenteek.

102. Geen zalving of verzachting van de weën. Voeg er by: is te verwachten, kan aengebragt worden. Vglk. III, vers 161 en de aenteek. Zie mede Bilderdijks Spraakleer, bl. 366 en vlgg. alwaer hy van het meervoud van wee en zee handelt, doch zonder zyne spelling te wettigen.

103. Door eenig valsch hulpmiddel, dat eerder een gif, maer een bedriegelijk gif is, een moordvenijn, doch bedwelmend, hetgeen zyn verderfelyken aert niet laet erkennen. De Dichter bedoelt hier de geneesmiddelen die den naem dragen van narcotica. Het volgend vers is appositie van dit.

104. Nepente- of beter Nepenthebekers. Versta: bekers vol van Nepenthe, dat is, van doodschen zwijmelwijn. Het grieksche woord νηπενθγ́ς beteekent droefheid en smart afwerend, en werd toegepast op het papaversap, by Virgilius, Georg. IV, v. 545, ook lethaeum genoemd. Die valsche wyn wordt hier te regt zwymelwyn geheeten, omdat hy doet zwymelen, dat is, in slaep vallen, eigentlyk hersenschimmige zwymsels zien, als by het insluimeren, zoo wel als by het animi deliquium plaets heeft. Falsa imaginari instar dormientium, zegt Kiliaen. Zie ook Ten Kate, II, bl. 577.

105. Van hier. Vglk. I, vers 341 en de aenteek. - Aller vonden, zoo veel als verzinsels, meestal in eenen kwaden zin gebruikt, gelyk het latynsche commentum.

106. Die 't wondenvlijmend staal, het stael dat de wonden maekt, of gemaekt heeft. Vglk. I, vers 386 en de aenteek. - Laat steken in de wonden, met andere woorden, die de oorzaek van het kwaed niet wegneemt.

107. Die den bloedstroom ruischen doet. Het verbum ruischen is van den klank gemaekt. Zyne beteekenis komt hier overeen met die van het latynsche ferveo. Namelyk de Dichter zinspeelt op het gebruik van zulke middelen die het bloed of de circulatie aenzetten - en het leven weg doet vliên, en die het leven nadeelig zyn, het verkorten door die onnatuerlyke prikkeling.

[p. 350]

 

Met aan 't bezwijkend hart versterkinggeur te biên!^108.

 

Verdwaasden! rukt den pijl uit spier en ingewanden!^109.

110

Bedwingt het stortend bloed door tijdige verbanden!^110.

 

Voorkoomt 't bezwijmen door een hulp die redding schaff';^111.

 

Maar perst door prikkling 't bloed niet des te sterker af!^112.

 

Van hier die balsemen, die levensopiaten,^113.

108. Versterkinggeur. De Dichter heeft het oog op de onderscheidene ethers, waermede men het hart wil opbeuren, verlevendigen en die, in de ziekte hier gemeend, schadelyk zyn.

109. Verdwaasden. Het is het fransche insensés. Vglk. II, vers 237. - Rukt den pijl, enz. Neemt de oorzaek weg.

110. Bedwingt het stortend bloed, dat uit de wonde gudst, door tijdige, dat is, in tyds aengewende verbanden. Met andere woorden: wanneer gy de oorzaek van het kwaed geweerd hebt, wees dan in tyds bezorgd om de uitwerksels te bestryden, tegen te houden. Dit is de beteekenis van het verbum bedwingen. Men zegt, eene wond verbinden, en het product dier handeling is het verband, in 't Fransch bandage, appareil, pansement.

111. Voorkoomt 't bezwijmen des harten of der levenskrachten (vglk. II, vers 311 en de aenteek.) niet door valsche bedriegelyke middelen, die meer kwaed dan goed doen, maer door een ware hulp die redding schaffe, die strekke ter genezing.

112. Maar perst door prikkling, door prikkelende, aenzettende middelen, 't bloed, dat reeds door de ziekte zeer verarmd is, niet des te sterker, des te meer af.

113. Van hier. Zie boven, vers 105. - Die balsemen. Versta die sterkgeurige preparaten, waer het benzoïekzuer een der hoofdstoffen van is, en die oudtyds ligtveerdiglyk gebruikt werden. - Die levensopiaten, geneesmiddelen waer het opium de voornaemste basis van uitmaekt. Het bygevoegde levens drukt de valsche kracht uit door sommigen aen de opiaten toegeschreven, als waerborgden zy de gezondheid en het leven. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord heul, heulbloem.

[p. 351]

 

Verraderlijk geschenk van valsche Hippocraten,^114.

115

Door wie 't lichtzinnig hoofd zich boven 't sterflot acht,^115.

 

En omkoomt in den vaag van 's levens beste kracht!^116.

 

De Wijze laat zich niet door tooverwaan misleiden;^117.

 

En de eerste heelingtrap is 't onheil te onderscheiden.^118.

 

 

 

Welaan dan! volg men my, waarheen de Zangdrift wekt!^119.

114. Van valsche Hippocraten. Dat is, onverstandige beoefenaers van Hippocrates kunst, artsen of kwakzalvers. Bilderdijk handelt breedvoerig over de onkundige artsen, in zyn Nabericht.

115. Door wie, versta door welke balsemen en opiaten. Men kan het relativum ook laten slaen op Hippocraten; doch zulks schynt my de gedachte des Dichters niet geweest te zyn. - Het lichtzinnig hoofd, de ligtzinnige, onbedachte mensch zich boven 't sterflot acht, meent onsterfelyk te zyn.

116. En omkoomt, of sterft, in den vaag van 's levens beste kracht, in den bloei des levens, in de volle sterkte van den mannelyken ouderdom. ‘Immers (voegt er Bilderdijk by, in zyne Aanteekeningen) was dit het lot van Paracelsus, ondanks zijn Levenselixir. Doch ook van hoe velen met hem?’ De woorden ondanks zyn Levenselixir bepalen, naer myn inzien, de betrekking van het relatief wie des vorigen regels. Paracelsus stierf in den ouderdom van 48 jaren (zie boven, de aenteek. op vers 33), dus in de volle kracht zyns levens. Vaag beteekent bloei, glans, gladheid. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord, waer hy beide geslachten op toepast.

117. Door tooverwaan, door geloof aan de tooverkrachten van gewaende levenselixirs of orvietaen.

118. En de eerste heelingtrap, de eerste graed van genezing, het eerste vereischte tot bereiking der gezondheid, is 't onheil, het kwaed, de ziekte, te onderscheiden van alle andere, met één woord, de ziekte te kennen. De Lezer herinnere zich dat de Dichter, in den aenvang van zyn tweeden Zang, getoond heeft dat ware kennis, kennis is door de oorzaek. Zulks gaet in het vervolg toegepast worden.

119. Welaan dan! Dit vers dient tot middel van transitie. - Volg men my, of, dat men my volge waarheen de Zangdrift wekt, of my aendryft, opwekt, namelyk om de Ziekte der Geleerden in hare oorzaek te doen kennen.

[p. 352]

120

De sluier van 't geheim der Ziekte werd ontdekt:^120.

 

Der ziekte, voortgebracht door 't onbedachtzaam krenken^121.

 

Des werktuigs van de ziel in 't overmatig denken.^122.

 

Haar zingen we: en, ô gy die 't oor schenkt aan mijn lied,^123.

 

De zangstof lokke u uit, mijn schorre gorgel niet!^124.

 

 

125

Haar oorzaak rust in 't brein. Maar schriklijk zou hy dwalen,^125.

 

Die hier haar werking, hier haar broeinest zou bepalen.^126.

120. De sluier van 't geheim der Ziekte. Versta: de sluier die het geheim der ziekte verheelde. Het woord sluier beteekent zoowel dekkleed, voile, als gordelband, écharpe, en, door uitbreiding van het denkbeeld, alles wat lot vermomming eeniger zaek dient. Ziekte staet hier antonomasticè, en daerom met eene hoofdletter geschreven. - Werd ontdekt. Versta, werd weggenomen; want het woord is gebruikt per hypallagen: het is de sluier niet die ontdekt werd, maer het geheim dat onder den sluier verborgen was. De Dichter zinspeelt op den tweeden Zang, alwaer hy inderdaed het geheim der Ziekte ontdekt heeft.

121. Der ziekte, enz. Appositie van het voorgaende, ter verklaring.

122. Des werktuigs van de ziel, namelyk der hersenen. Vglk. II, vers 129 en vlgg. - Door 't overmatig, de gewoone krachten van den mensch te boven gaende denken. Vglk. II, vers 193-200.

123. Haar, de Ziekte der Geleerden namelyk, zingen we. Zy is het onderwerp van dit Gedicht. - En, ô gy die 't oor schenkt of verleent.

124. De zangstof zelve lokke u uit om my verder aen te hooren. - Niet mijn schorre gorgel, myne heesche stem, onbekwaem den vereischten toon uit te brengen. Vglk. I, vers 68. Hoe aendoenlyk is hier weêr des Dichters bekentenis zyner zwakheid! Hoe treft zy den Lezer, reeds opgetogen door de schoonheid der verzen! Hoe wordt hy opgewekt om dien verrukkenden zang met nieuwe aendacht te genieten!

125. Haar oorzaak. De oorzaek van de Ziekte der Geleerden. - Rust, bestaet, is gelegen in 't brein, in de hersenen. Vglk. I, vers 4 en de aenteek. Dit halfvers is als het thema van den Zang, die aenstonds weêr hernomen en op een hoogen toon aengeheven wordt.

126. Die hier, namelyk in het brein, in de hersenen. De Dichter zou daer gebruikt hebben, had de euphonie het toegelaten. Hy had echter daar (of zelfs dáár) heur kunnen zeggen, en zulks ware, naer ons inzien, best van al geweest. - Haar broeinest (vglk. III, vers 243) zou bepalen. De zin en de gedachte is: jammerlyk zou hy zich bedriegen, die meende dat de ziekte hare werking tot de hersenen bepaelt, dat zy daer alleen kwaed uitbroeit en verderf sticht.

[p. 353]

 

't Gaat vast, haar invloed is door 't lichaam algemeen;^127.

 

Breidt zich in 't zenuwstel door alle leden heen;^128.

 

Door alle vezelen en vliezen, ingewanden,^129.

130

En klieren, saamverknocht met onverbreekbre banden,^130.

 

En al, afhanklijk van het weeke zenuwkoord,^131.

 

Dat ze allen als bezielt en tot beweging spoort.^132.

 

Die wondre hersenklier, dit samenstel van klieren,^133.

127. 't Gaat vast, en kan niet betwist worden, haar invloed, de invloed der ziekte, is door 't lichaam algemeen. Versta: hare werking is door het geheele lichaem heen verspreid, als in de volgende verzen gezegd en verklaerd wordt.

128. Breidt zich. Het subject des verbums is nog de invloed van den voorgaenden regel. - In 't zenuwstel, voor gestel (in 't Fransch système nerveux. Vglk. II, vers 396), dienende tot middel en werktuig, door alle leden heen.

129. Door. De prepositie heeft de zelfde beteekenis als in 't vorige vers. - Alle vezelen en vliezen, in 't Fransch membranes. - Ingewanden, in 't Fransch viscères. Vglk. boven, vers 36 en de aenteek.

130. En klieren. Vglk. II, vers 89 en vlgg. - Saamverknocht. Dit predicaet ziet terug op de vier substantiva. Vglk. II, vers 58-59.

131. En al. Versta, allen, insgelyks gezegd van de voorgaende substantiva. - Afhankelijk van het weeke zenuwkoord. In de fransche wetenschap beet het mede cordon nerveux. - Koord is eigentlyk feminini generis, als dusdanig door Bilderdijk in zyne Geslachtlijst opgegeven; maer hy pleit daer tevens ook voor het neutrum.

132. Dat ze allen, als 't ware, bezielt; want door de zenuwen wordt aen al de deelen des lichaems, in- en uitwendige, het leven meêgedeeld. - En tot beweging spoort, aenzet, door hetgeen de wetenschap noemt de innervatie.
In de volgende verzen toont de Dichter hoe de zenuwen en hare werking voortkomen uit de hersenen, het eerste begin van alles.

133. Die wondre hersenklier (vglk. II, vers 81 en de aenteek.), of liever dit samenstel, dat systeem van klieren, dat onder den naem van hersenen doorgaet, in 't Fransch encéphale.

[p. 354]

 

Het rijk der planten vreemd, maar eigen aan de dieren,^134.

135

Dat brein, waaraan de wil van 't dierlijk schepsel hangt,^135.

 

Waardoor 't bewustheid heeft en 't zelfbesef ontfangt,^136.

 

Geeft, in zijn duizenden van takken uitgeschoten,^137.

 

De zelfbeweegbaarheid, uit zelfgevoel ontsproten.^138.

 

De zenuw zij verlamd, gebonden, afgesneên;^139.

140

Gevoel, beweging, stokt, en 't levenssap met één'.^140.

134. Het rijk der planten vreemd; want geen der planten heeft zulke klier. - Maar eigen aan de dieren. Daer staet niet aen al de dieren, dewyl zekere klassen van dieren, even als de planten, van hersenen beroofd zyn, en uit dien hoofde den naem dragen van anencéphales.

135. Waaraan de wil, enz. Hangen aan iets, in een overdragtelyken zin, beteekent sterke genegenheid voor iets hebben, of nauw aen iets verbonden zyn; maer Hooft gebruikte het meer dan eens in den zin van afhangen, en dien heeft het hier ook.

136. Waardoor het dierlyk schepsel bewustheid heeft, waerdoor het weet of kent. Vglk. II, vers 397 en de aenteek. - En 't zelfbesef, dat is de kennis, het gevoel van zich zelven, ontfangt. Vglk. II, vers 398. Bilderdijk, in zyne Spraakleer, bl. 393, geeft de reden waerom hy ontfangen met eene f stelt; maer zy is niet veel afdoende, en men schryft beter ontvangen, even als ontvouwen, ontvonken, meer acht gevende op de afleiding dan op de uitspraek, wanneer die twee in stryd zyn.

137. In zijn duizenden van takken uitgeschoten zynde, of uitschietende. De zenuwen spruiten voort, by paren, uit de hersenen of de encéphale, en verspreiden zich in ontelbare takken en draden door het geheele lichaem. Vglk. I, vers 298.

138. De zelfbeweegbaarheid. In 't Fransch mouvement spontané. Het is inderdaed door den invloed der zenuwen dat al de in- en uitwendige organen, ieder op zich zelven, zich bewegen en hun werk doen. - Uit zelfgevoel ontsproten. Die beweegbaerheid, in de inwendige organen, hangt niet af van 's menschen wil, maer spruit uit het gevoel of de sensibiliteit die hun, door de zenuwen eigen is. Het bewys volgt.

139. De zenuw zij verlamd. In 't Fransch paralysé.

140. Gevoel. In 't Fransch sensibilité. - Beweging. In 't Fransch mobilité. - Stokt, stremt, houdt op. Vglk. I, vers 80 en de aenteek. Hierby dient opgemerkt dat de Dichter, naer gewoonte, met volle kennis spreekt, en onderscheid maekt tusschen hetgeen de kunst noemt nerf de sentiment en nerf moteur. - En 't levenssap. Versta hier door dit woord het bloed, of de circulatie, welke inderdaed ophoudt in de deelen waer, door verlamming, afbinding of afsnyding der zenuw, het gevoel en de beweging stokt, zoodanig dat die deelen versterven, ja verrotten. - Met één', tevens, ter zelver tyd.

[p. 355]

 

Te aandoenlijk zij haar merg, te teder haar omkleeding;^141.

 

Geheel het lichaam boet de onmerkbaarste overtreding.^142.

 

Te aandoenlijk, als het ros, dat, al te week van mond,^143.

 

Den teugel niet weêrstaat, die 't onverdraaglijk wondt,^144.

145

Maar, stuivende in de lucht, het bit neemt op de tanden,^145.

 

Springt elke vezel op in spier en ingewanden.^146.

141. Te aandoenlijk, te gevoelig, als by ziekelyken toestand plaets heeft. - Zij haar merg, of haer inwendig, te regt merg genoemd (in 't Fransch pulpe) dewyl de zenuwen, althans in haren oorsprong en hoofdtakken, eenzelvig zyn met het brein; want brein en achterbrein en ruggemerg maken deel van de dusgenaemde masse nerveuse. - Te teder haar omkleeding, het eigentlyk te noemen zenuwvlies (in 't Fransch névrilème), dat de zenuwen omwikkelt en in hare takken vergezelt.

142. Boet, draegt de straf van. Vglk. II, vers 222 en de aenteek. - De onmerkbaarste, de kleinste, de geringste overtreding. Vglk. I, vers. 265.

143. Te aandoenlijk. Hier wordt het epitheton gezegd van vezel, in vers 146 voorkomende. Des Dichters leer is nauwkeurig, want de te groote gevoeligheid der vezels is het gevolg van die der zenuwen. - Als het ros. Vglk. II, vers 156 en de aenteek.

144. Den teugel niet weêrstaat. De Dichter gebruikt dit werkwoord in den zin van uitstaen, gelyk men het ook in 't Fransch doet met résister.

145. Maar, stuivende in de lucht, dat is, opschietende, of het hoofd in de lucht stekende. Men zie hoe Bilderdijk het gebruik van het woord stuiven verklaert in zyne Aanmerkingen op Huydecopers Proeve, bl. 61. - Het bit, even gebruikelyk als gebit, in 't Fransch mors.

146. Zoo springt elke vezel, enz.

[p. 356]

 

Dan zwelt de muskel by de minste prikkling uit;^147.

 

De vliezen spannen; de aâr, de teedre klierbuisspuit,^148.

 

Wordt uitgewrongen, wordt ontledigd door 't beklemmen:^149.

150

De oneven drukking doet het snarentuig verstemmen:^150.

 

't Gepreste vocht blijft staan door schrikbren muskelkramp,^151.

 

En de uitgezette lucht verdikt zich tot een' damp,^152.

147. Dan zwelt de muskel, de spier, die uit vezels bestaet. Vglk. II, vers 416. - Uit. Het verbum is dus uitzwellen, zoo veel als al zwellende een grooteren omvang krygen, dikker worden, gelyk de geprikkelde muskel wezentlyk doet.

148. De vliezen, die de muskels omringen, spannen, uit hoofde zelf van de zwelling der spieren. - De aâr of ader. - De teedre klierbuisspuit, of wat de kunst noemt le conduit excréteur des glandes. Vglk. I, vers 128 en de aenteek. alsmede II, vers 89.

149. Wordt uitgewrongen met geweld, en alzoo ontledigd door 't beklemmen, dat is, door de klemming die zy beproeft.

150. De oneven, ongelyke drukking doet het snarentuig verstemmen, breekt het akkoord, ontstelt het speeltuig. Zoo doet ook de ongeregelde werking der organen, zy ontstelt geheel het lichaem, dat by uitstek volmaekt snarentuig, waer geen meesterstuk van menschelyke handen by halen kan. De vergelyking laet de Dichter aen den Lezer over, die ze gemakkelyk maken kan, en des te meer getroffen wordt door dit schoone vers. De beteekenis welke het werkwoord verstemmen hier meêbrengt en er eigen aen is, staet by Weiland niet opgeteekend, die het in tegendeel verklaert door overstemmen, en door nog eens stemmen, en zoo tweemael den bal misslaet. Vglk. V, vers 20.
In de volgende verzen, tot op het einde dezer plaets, handelt de Dichter over de onderscheidene verstoppingen of obstructies.

151. 't Gepreste, zoo veel als 't geperste vocht. - Blijft staan, circuleert niet meer. - Door schrikbren muskelkramp. Het woord kramp, met krimpen verwant, beteekent eene hevige, veelal voorbygaende, soms aenhoudende en smartelyke samentrekking der spieren.

152. En de uitgezette lucht. Ik versta hier het woord uitgezet in den zin van verdreven, door de krampen verdrongen. De Dichter zinspeelt op die afscheiding van vochten, waer de fransche wetenschap den naem aen geeft van exhalation, onderscheiden van de eigentlyk gezegde secrétions. - Verdikt zich tot een' damp. Namelyk tot een vocht dat in de tael der wetenschap den naem draegt van rosée séreuse.

[p. 357]

 

Die ingewand of aâr door spanning schijnt te breken,^153.

 

Of, even als een priem, in vlies of vleesch te steken;^154.

155

Die aan de zenuw-zelve, of 't waar, met tanden knaagt,^155.

 

Den ademtocht belet, den boezem siddrend jaagt,^156.

 

Of 't hart beangstigt door het middelrif te dringen.^157.

 

Gedarmte en buik zet op, en dreigt uit één te springen:^158.

 

De gorgel wordt bekneld: de zetel van 't gevoel^159.

153. Die ingewand of aâr, enz. De gemeende ophooping van dampen of serositeiten gedurig aengroeijende, wordt zoo groot, dat de ingewanden of de aders er van gespannen zyn, tot berstens toe, zou men zeggen.

154. Of, even als een priem, enz. By voorbeeld in het Podagra en de Rhumatismen, meestal gevolgen van verstoppingen in de organen des onderbuiks.

155. Die aan de zenuw-zelve, of 't waar, dat is, als ware het, met tanden knaagt. Namelyk in het dus genoemde Sciatica.

156. Den ademtocht belet. Dit gebeurt in hevige obstructies, by welke de bloedsomloop meer en meer verhinderd wordt en de ademhaling belet, welke met de circulatie nauw verbonden is. Vglk. III, vers 270. - Den boezem siddrend jaagt, ten gevolge van het beletsel der ademhaling. Jagen beteekent hier aenzetten. Vglk. I, vers 418 en de aenteek.

157. Of 't hart, het hoofdwerktuig des bloedomloops, beangstigt, benauwt, aenzet. - Door het middelrif (vglk. II, vers 410) te dringen, te drukken, in de benauwdheden. De constructie komt overeen met het latynsche gerundium in do.

158. Gedarmte en buik zet op, in stede van zetten op, (vglk. hierna, vers 256 en de aenteek.) by voorbeeld in de waterzucht, gevolg der obstructie in hoogen graed. Het werkwoord opzetten, welks participium meermaels voorkomt, als II, vers 164, III, vers 163 en 229, is hier gebruikt in sensu neutro en beteekent zwellen. Weiland kent het in dien zin niet, maer had het moeten kennen.

159. De gorgel (vglk. boven, vers 71) wordt bekneld. Bloedsomloop en ademhaling zyn dusdanig gestoord en vermoeijelykt, dat de gorgel, als 't ware, bekneld is en het spreken verhinderd wordt. - De zetel van 't gevoel, het hoofd, van waer het kwaed is uitgegaen en zich in 't lyf verspreid heeft.

[p. 358]

160

Lijdt gruwzaam: 't Rijk, in roer, bestookt den hersenstoel,^160.

 

Als onderdanen, die, door muitery aan 't hollen,^161.

 

De wetten breken, en hunn' heer doen zuizebollen.^162.

 

 

 

Wie vraagt nog, in dien staat, als 't woedende oproer blaakt,^163.

 

Of spijs- en darmkanaal zijn plichten ook verzaakt;^164.

160. Lijdt gruwzaam, met en door de zieke deelen, wier lyden tot den oorsprong terugkeert. Dit wordt verklaerd in de volgende allegorie, des te treffender als zy meer onverwacht en plotseling in de rede valt. - 't Rijk, geheel het lichaem waer het hoofd over heerscht, als de vorst over zyn ryk. - In roer, in beweging, hier eigentlyk ontsteld. - Bestookt, bestormt. Vglk. I, vers 4 en de aenteekening. - Den hersenstoel, den zetel des verstands. Vglk. II, vers 80.

161. Als of gelyk onderdanen doen, die, door muitery aan 't hollen geraekt of gevallen zynde. Hollen beteekent op den loop zyn, wordt eigentlyk van peerden gezegd en, by toepassing, van de brooddronken, uitgelaten menigte.

162. De wetten der onderdanigheid breken, en hunn' heer op zynen throon doen zuizebollen of in bedwelming vallen. Het verbum wordt gewoonlyk met een s geschreven, en zulks schynt beter volgens Bilderdijks eigen onderscheid tusschen suizen en zuizen. Vglk. II, vers 411 en de aenteek. Het vers zinspeelt op de beroerte.

163. In dien staat van algemeene ontsteltenis, van doodelyke ziekte. - Als 't woedende oproer blaakt, in volle vlam staet, op zyn hoogste is. Die allegorische zinspeling, nog eens herhaeld in vers 168 hieronder, zet het tafereel kracht en luister by. Vglk. I, vers 8 en de aenteek. Het woord oproer wordt ook, vooral in onze zuidelyke provinciën, met het mannelyke geslacht gebruikt, doch het onzydig is verkieslyk. Zie Bilderdijks Geslachtlijst en tevens Hoogstratens Lijst, met de aenmerkingen van Kluit.

164. Of spijs - en darmkanaal. De Dichter noemt er twee: het spyskanael, te verstaen van den mond tot aen de maeg, deze daerin begrepen; en het darmkanael, of canal intestinal, gelyk de fransche wetenschap het heet. Vglk. II, vers 68. - Zijn plichten ook verzaakt, verwaerloost, verzuimt. Vglk. I, vers 36 en de aenteek. De Lezer bemerke dat de volle klemtoon op ook valt. De zin is: wie onderzoekt nog, wanneer het kwaed tot die hoogte gerezen is dat het de hersenen aenrandt, of niet tevens de onderhoorige werktuigen ontsteld zyn. Zulke vraeg is inderdaed overbodig, en de Dichter leert in het onderhavig tafereel dat, ten gevolge der stoornis van het zenuwgestel, de gansche huishouding des lichaems insgelyks gestoord is. De voornaemste functiën dier huishouding worden in dit en de volgende verzen door nieuwe beelden voorgesteld.

[p. 359]

165

De maag nalatig wordt in 't voedingsapbereiden;^165.

 

De lever, in de gal behoorlijk af te scheiden;^166.

 

Die overkostbre gal, die 't vuur des lichaams stookt!^167.

 

Wie vraagt, terwijl de toorts der woeste Tweedracht rookt,^168.

 

Of klier- en aderstel hun heilige verbonden^169.

165. Wie vraegt of de maag niet ook nalatig wordt. Nalaten is zoo veel als niet doen, verzuimen: nalatig worden is derhalve beginnen te verzuimen. - In 't voedingsapbereiden. Kunstige samenstelling vervangende het bereiden van voedingsap, waer het vers niet meê samen te stellen was. Het voedingsap hier gemeend is het dusgenaemde chyme, eerste product der spysvertering, van het grieksche χυμός dat sap beteekent. Des Dichters gedachte valt echter op de spysvertering in het algemeen, waer de maeg het voornaemste werktuig van is.

166. Wie vraegt of niet ook de lever nalatig wordt in de gal behoorlijk af te scheiden, te weten uit het bloed. Vglk. II, vers 323.

167. Die overkostbre gal. Het bywoord over, in samenstelling met adjectiva, geeft aen deze de kracht van een' superlativus. - Die 't vuur des lichaams stookt. Versta, die de digestie bevordert, aenzet, voltooit. De gal is inderdaed onontbeerlyk tot de volkomen verduwing der spyzen, welke door de medewerking van dat byzonder vocht, even als andere stoffen door het vuer, worden verteerd. De Dichter zegt derhalve zeer wel, in een allegorischen zin, dat de gal het verterend vuer des lichaems stookt of in gang houdt.

168. Terwijl de toorts der woeste Tweedracht rookt. Vglk. I, vers 8 en de aenteek. alsmede III, vers 245 en 380, en de aenteekeningen. De tweedragt is gepersonnificeerd, en daerom met een hoofdletter geschreven, als de Discordia demens, waervan in de aenteekening op vers 112 van den derden Zang. Het is hier wederom eene allegorische zinspeling op den staet van algemeene ontsteltenis, als reeds opgemerkt is.

169. Of klier- en aderstel. Of het systeem der klieren en der aders, met andere woorden, of de klieren en de aders in 't algemeen. - Hun heilige verbonden, waerdoor zy tot samenwerking en onderlingen bystand verpligt zyn, de aders om het bloed aen te voeren, de klieren om er de verschillende sappen uit af te scheiden. Die verbonden worden hier hoogst dichterlyk heilig, dat is onschendbaer genoemd, omdat er de Natuer het behoud des lichaems aen gehecht heeft.

[p. 360]

170

Bewaren; 't bloed getrouw zijn' omloop houdt en ronden;^170.

 

Het hart op orde en maat, getij' en brandwacht past;^171.

 

't Onnutte tijdig en genoegzaam wordt ontlast,^172.

 

Geboet, en weêr hersteld in verschgeteelde sappen;^173.

170. Bewaren, dat is, daer getrouw aen blyven. - Wie vraegt of 't bloed getrouw zijn' omloop houdt en ronden, in stede van zynen omloop en zyne ronden houdt. Versta het eerste van de groote circulatie, die van het hart uitgaet door de voornaemste slagaders; het tweede van de kleine circulatie die, door de adertakken, in de byzondere deelen omloopt, en ze voedt.

171. Het hart. De constructie hangt nog altyd af van het onderdrukte wie vraagt, en de zin eindigt eerst met vers 176. - Op orde en maat, getij' en brandwacht past. Wederom eene allegorische zinspeling op de functiën van het hart; maer zoo duidelyk niet als men ze wenschen mogt. De orde hier gemeend ziet op de geregeldheid des hart- of polsslags, en de maat op diens kracht, die te groot of te klein wezen kan. Door het getijde, waer insgelyks het hart moet op passen, verstaet de Dichter het stroomen van het bloed uit - en zyne terugkomst in het hart, dubbele werking die door onderscheidene organen verrigt wordt, maer die by ziekelyken toestand kan gestoord zyn, zoodanig dat het hart meer uitgeeft dan ontvangt, of vice versâ. Men geeft den naem van brandwacht aen rondgaende soldaten belast om tegen brandgevaer te waken. Zoo ook, verstaet de Dichter, moet het hart waken, brandwacht houden tegen het kwaed dat het lichaem kan aenranden, en alarm slaen door de koorts, wanneer de vyand zich vertoont. Maer in eene algemeene stoornis der gezondheid door het lyden van het hersengestel, kan het hart nalaten de gewoone teekens te geven, of zelfs verwarring stichten door bedriegelyke symptomen. Vglk. II, vers 92.

172. Of 't onnutte, het nutteloos gewordene, te verstaen, niet slechts van het overschot van spys en drank, maer van alles wat tot de dierlyke huishouding niet meer dienstig is, en derhalve uit te dryven.

173. Geboet. Versta hier het woord boeten in den zin van goed maken, vervangen, als in vers 222 van den tweeden Zang. - En weêr hersteld, of vergoed, in versch of op nieuw geteelde, door de digestie uit versche spyzen voortgebragte sappen.

[p. 361]

 

Of spier- en vezeldraad in werking niet verslappen,^174.

175

Niet machtloos zijn om 't kwaad, van buiten ingebracht,^175.

 

Te keeren, af te slaan met heilzame overmacht?^176.

 

Ach! krachtloos, slecht gevoed, van samenhang verstoken,^177.

 

Ontveêrd, en, als een tak, ten halven afgebroken,^178.

 

Die nog het voedselsap uit 's boomstams aadren zuigt,^179.

180

Maar voor den minsten wind, de minste drukking, buigt,

174. Of spier- en vezeldraad. De vezeldraden zyn de dusgenoemde fibres zelf, welke in groepen zich vereenigende de onderscheidene deelen der spier of de spierdraden uitmaken. Vglk. boven, vers 92.

175. 't Kwaad, van buiten ingebracht, de schadelyke werking van uitwendige oorzaken, breedvoerig verhandeld in den derden Zang, vers 269-90.

176. Te keeren, tegen te houden, terug te dryven. - Af te slaan. Dit zegt meer dan keeren, want het brengt het denkbeeld van overwinning meê. - Met heilzame overmacht, met zulke magt, dat zy die van 't kwaed te boven gaet, en derhalve, in den waren zin van 't woord, heilzaem is.

177. Ach! Nu volgt het antwoord op de voorgestelde vraeg. - Krachtloos. Dit wordt gezegd van spier- en vezeldraad, en maekt zin met vers 183 hierna. - Slecht, kwalyk gevoed, omdat geheel de dierlyke huishouding ontsteld is - Van den vereischten samenhang of cohesie, waer zy hunne kracht uit ontvangen, verstoken of beroofd. Vglk. II, vers 309.

178. Ontveêrd, onlvederd, zoo veel als hunne veêrkracht verloren hebbende. Het woord is eigen gemaek van Bilderdijk, maer allenzins wettig en de tael verrykende. Vglk. II, vers 415 en de aenteek. - Ten halven. Grammatisch moet het ten halve zyn; maer de n paragogicon, hier aengewend omdat het volgend woord met een' klinker begint, wordt zelfs in het dagelyksch verkeer gehoord. Het gezegde is eenigermate dubbelzinnig en zou kunnen verstaen worden van eenen tak in de helft zyner lengte afgebroken; maer uit het volgende blykt dat de Dichter spreekt van een' halfafgebroken tak, namelyk ten halve zyner dikte, en met de andere helft nog vasthoudende aen den boom.

179. Het voedselsap, zoo veel als het voedend sap, of het sap dat hem tot voedsel strekt. Dit vers is een voorbeeld van kortbondigheid.

[p. 362]

 

De bladers die hy schiet, als moedloos, neêr laat zijgen,^181.

 

En vruchtloos zich vermoeit ten hemel op te stijgen,^182.

 

Bezwijken ze, onbekwaam tot elken wederstand^183.

 

Die vast- en hechtheid eischt, geregeld, duurzaam spant;^184.

185

En, daar ze in 't raauwe vocht en laauwe waassems baden,^185.

 

Niets rest hun, dan de kracht om aan zich-zelf te schaden.^186.

 

 

 

Doch weinig waar 't, ô Gy, die 't roemrijk Letterveld^187.

 

Zoo driftig, onverpoosd, en rustloos oversnelt,^188.

181. Neêr laat zijgen, of zakken.

182. En vruchtloos, te vergeefs, zich vermoeit om ten hemel op, dat is, naer omhoog, te stijgen, gelyk anders de takken des booms natuerlyker wyze doen. De vergelyking is allernauwkeurigst.

183. Bezwijken ze, namelyk de spier- en vezeldraad van vers 174. - Onbekwaam zynde tot, enz.

184. Die vastheid en hechtheid eischt. Het eerste ziet op de eigen soliditeit der vezels, het laetste op hunnen samenhang. - Geregeld, duurzaam spant. De zin is, die geregeldlyk, die geduerzaem spant, en wordt gezegd van wederstand: weshalve de Lezer het dient op te vatten alsof er stond: die eene geregelde en duerzame spanning geeft of aenwendt.

185. En, daar of terwyl ze in 't raauwe, ongekookte, niet genoegzaem bewerkte vocht. Vglk. II, vers 314. - En laauwe, verzwakkende waassems of serositeiten, hiervoren, vers 152, nader beschreven. - Baden, en daervan overstelpt zyn.

186. Niets rest hun, niets blyft hun over. Vglk. I, vers 420 en II, vers 272. - Om aan zich-zelf te schaden, dat is schade toe te brengen, in 't Latyn nocere.
Zie daer dan hoe de Geleerde, door overdreven letterarbeid, eene ziekte verwekt, die hare werking niet bepaelt tot het hoofd, maer zich uitbreidt door het geheele lichaem, en er de gansche huishouding van stoort. Maer, zoo gaet de Dichter voort, by de vermoeijing des breins komen nog andere oorzaken in den Geleerde.

187. Doch weinig waar 't. Versta, ware het, of zoude het zyn.

188. Zoo driftig, onverpoosd, en rustloos. Dry adverbia, waervan de twee laetste nagenoeg hetzelfde zeggen. Nogtans mag men niet onderstellen dat onze Dichter in tautologie zou vervallen zyn, waer het zoo gemakkelyk was die te vermyden. Hy heeft dus onderscheid gemaekt tusschen onverpoosd en rustloos, het eerste gebruikende in den zin van zonder afwisseling, dat is, altyd even haestig, steeds loopende, terwyl rustloos zoo veel beteekent als nimmer uitrustende, nooit rust nemende.

[p. 363]

 

Zoo 't eenige vergrijp van 't slopend hersensloven^189.

190

U aangreep. 't Waar gering, u bloed en kracht te ontrooven^190.

 

Door 't spillen van het eêlst, het onvergoedbaarst vocht:^191.

 

Gering, indien ge uw lust voor 't geen zy veil is, kocht.^192.

 

Maar ach! bepaalt men zich by 't eens te buiten treden^193.

 

Der regel van Natuur, der heil wet van de zeden!^194.

189. Zoo. Hier is zoo een voegwoord, zoo veel als indien. In het voorgaend vers is 't een bywoord, het latynsche tam. - Het eenige vergrijp. Versta dit in den zin van misslag, verkeerd bedryf, en het byvoegelyk naemwoord eenig in dien van 't latynsche solus, a, um. Vglk. II, vers 236, en III, vers 305. - Van 't slopend, het verderfelyk (vglk. I, vers 248, alsmede vers 293, en II, vers 194) hersensloven, het werken met het verstand. Vglk. II, vers 197.

190. U aangreep. De zin is: indien dat vergryp uw eenigste was, indien gy geene andere misslagen begingt. Dusdanig is de zin en de gedachte, ja; maer door een vergryp aengegrepen worden kan men niet zeggen, en het mag wonder schynen dat Bilderdijk het zich veroorloofd heeft. - 't Waar gering, het ware weinig.

191. Door 't spillen, of verspillen. Vglk. 1, vers 373, en II, vers 196. - Van het eêlst, het edelste, het onvergoedbaarst (vglk. boven, vers 4) vocht, het hersennat, in vers 196 van den tweeden Zang gemeend.

192. Indien ge uw lust voor 't geen zy veil is, kocht. Veil zyn is te koop zyn. De lust hier gemeend, is de geleerdheid, en deze is te koop voor hersensloven: versta, daerdoor verkrygbaer. De gedachte luidt derhalve: het ware gering, indien gy de gewenschte geleerdheid erlangen kost, met er dat alleen voor te besteden, waer zy verkrygbaer voor is; maer (als verder gezegd wordt) gy doet nog andere opofferingen, en begaet nog meer misslagen.

193. Bepaalt men zich by 't eens, een enkelen keer, te buiten treden, enz. Versta: blyft het by een enkelen misstap, gaet men niet altyd verder, en valt men niet nog in andere verkeerdheden?

194. Der regel. Dit naemwoord wordt algemeen in het mannelyk geslacht gebruikt. Bilderdijk alleen wil dat men er ook het vrouwelyke kan op toepassen. Men zie 's mans Geslachtlijst. Hier heeft de euphonie hem het laetste geslacht doen verkiezen. - Der heilwet van de zeden. Dit wordt enkel bygevoegd als vergelyking, en de Dichter vraegt: overtreedt men niet gedurig, en op velerlei wyze, de wetten der Natuer, even als de heilzame voorschriften der zedeleer? Op het einde van dit vers zou beter een vraegteeken staen dan een van uitroeping.

[p. 364]

195

Neen, elke uitsporigheid brengt nieuwe schennis voort,^195.

 

En 't eerste misdrijf wordt in de andren als versmoord.^196.

 

 

 

Natuur verknocht ons heil, in 't werktuig, ons gegeven,^197.

195. Elke uitsporigheid. Hetzelfde als buitensporigheid. - Brengt nieuwe schennis voort, leidt tot eene andere overtreding. Vglk. II, vers 496 en de aenteekening.

196. Wordt in de anderen als versmoord. Versta dit laetste in den zin van het fransche étouffer. Het gezegde is eene waerheid zoo oud als het menschdom.
De tien hier eindigende verzen zyn een middel van transitie en eene voorbereiding tot het verhandelen van de dusgenoemde sex res non naturales, wier noodwendigheid in het vervolg aengetoond wordt. De oudere wetenschap, van Galenus en Hippocrates tyden af, onderscheidde zeven res naturales, en zes res non naturales. Wy zullen ze hier allen neêrschryven volgens Vopiscus Fortunatus Plempius, de Fundamentis Medicinae, Lib. I, c. 6, en Lib. III, c. 1.
Sunt res septem naturales, quae naturam hominis constituunt: 1. elementa; 2. temperamenta; 3. humores; 4. spiritus; 5. partes; 6. facultates; et 7. actiones.
Res non naturales, ad tuendam sanitatem necessariae, tarnen corporis viventis naturam non constituentes, et indebitè usurpatae valetudinem offendentes, sunt sex: 1. aer ambiens; 2. cibus et potus; 3. somnus et vigilia; 4. motus et quies; 5. excreta et retenta; 6. animi affectiones.
Deze res non naturales worden hier dichterlyk beschreven, hoewel niet in de orde door Plempius voorgesteld; en de diensten welke zy aen het lichaem doen, worden verklaerd.

197. Verknocht ons heil, onze gezondheid, in 't werktuig. Versta, in het werktuigelyk samenstel der deelen van ons lichaem, in 't Fransch organisme. - Ons gegeven, in stede van, dat ons gegeven is, waerom er een comma voor ons staet.

[p. 365]

 

Aan zaken, 't lichaam vreemd, maar die 't vereischt in 't leven.^198.

 

De Wijsgeer, die wat is, in ry en rangen schaart,^199.

200

Het duistre door het licht der ordening verklaart,^200.

 

En wetenschappen vormt door 't kunstige onderscheiden,^201.

 

Moge op dit dorre pad mijn Zangeres geleiden,^202.

 

Wanneer hy de eerste plaats aan 't zoet der slaapkoets schenkt,^203.

198. Aan zaken, 't lichaam vreemd. Versta, daer geen deel van makende, en in dien zin res non naturales genoemd. - Maar die, dat is, welke zaken 't lichaem vereischt in 't leven, en tot diens instandhouding.

199. De Wijsgeer. Welke wysgeer? Waerschynlyk Aristoteles, de wysgeer by uitmuntendheid; want dat de leer hier gemeend tot de eeuw van Aristoteles opklimt, gaet vast, en welligt heeft hy zelf ze eerst voorgedragen. Het is echter niet noodig dat men hier een' wysgeer in 't byzonder opvatte: men kan het gezegde verstaen van den wysgeer in 't algemeen en, in dat geval, van de Wysbegeerte zelve. - Die wat is, die de bestaende dingen, in ry en rangen schaart, dat is, vereenigt, verzamelt in ryen of séries en in rangen, de eene ondergeschikt aen de andere. Ryen en rangen zyn synonyma; maer het gebruik heeft aen het laetste het denkbeeld bygevoegd van hoogere en lagere ryen.

200. Het duistre. Versta, datgene wat duister is voor het verstand des beschouwers, zoo lang de voorwerpen ondereengemengd zyn. - Door het licht der ordening verklaart, dat is, opheldert of klaer maekt, met de voorwerpen in orde te schikken, en door de orde daer licht over te verspreiden, zoodanig dat de verwarring ophoudt, en de duisterheid die er uit voortkwam weggenomen wordt.

201. En wetenschappen vormt, gelyk inzonderheid Aristoteles gedaen heeft, die al de wetenschappen, toen ter tyd beoefend, in klassen onderscheiden en haer een systematischen vorm gegeven heeft. Daerop zinspeelt het vers van Bilderdijk. Hier ook komt het aen op het kunstig onderscheiden der zaken welke tot 's menschen leven en gezondheid onontbeerlyk zyn: en daerom roept de Dichter de hulp des wysgeers of der wysbegeerte in, om zulks behoorlyk uit te voeren.

202. Moge. Het verbum slaet in optativo, en zyn beteekenis is ook die van een' wensch. - Op dit dorre pad, het pad der wetenschap, waer de bloemen der poëzy niet op ontluiken. Vglk. II, vers 102 en 124.

203. Wanneer hy, de Wysgeer, de eerste plaats, enz. In de volgorde door Plempius opgegeven, komt de slaep in de derde plaets; maer die orde is eenigzins willekeurig, en waerschynlyk vangt Aristoteles of andere wysgeeren aen met het zoet der slaapkoets. Het woord koets komt vermoedelyk van het fransche couche. Vglk. III, vers 113. Het verbum schenken is metaphorisch gebruikt voor geven, aenwyzen of toeschryven.

[p. 366]

 

Die 't afgematte lijf met nektartogen drenkt,^204.

205

Als lafenis van bron, noch frissche muskadellen,^205.

 

Noch eedle palmwijn geeft, noch levende uierwellen.^206.

 

Gy, koesterende slaap, die moede leden kust,^207.

204. Die. Namelyk de slaepkoets; maer versta liever den slaep zelf, want onze Dichter heeft hier het oog op het eerste deel der samenstelling, als hy meermaels doet. Vglk. III, vers 16 en de aenteekening. Men kan het ook eenvoudig voor eene metonymie houden. - Met nektartogen. De verdichte nectar was de drank der goden. Toog en teug zyn het zelfde, en beteekenen een' trek, een' zuig, een' dronk. Drenken is verklaerd op vers 255 van den tweeden Zang. De slaep verkwikt, beter dan de verkwikkendste dranken: zie daer de gedachte in dit en de twee volgende verzen dichterlyk uitgebreid. Vglk. I, vers 124 en 284.

205. Als lafenis van bron. Versta, als, of gelyk noch lafenis, enz.; want de negatieve conjunctie is hier onderdrukt, wat in proza even zoo wel als in verzen toegelaten is. Lafenis van bron staet, hoogst dichterlyk, voor verlevendigend bronwater. Vglk. I, vers 126. - Noch frissche muskadellen. Versta, noch verfrisschend druivensap. De muskadel, van het italiaensche moscadella, is eene soort van geparfumeerde, en uit dien hoofde veel gezochte, druif, hier synecdochicè genoemd, namelyk species pro genere.

206. Noch eedle palmwijn. Men geeft dien naem aen het sap van den raphia vinifera en meer andere soorten van palm- of dadelboomen. Zie Plinius, Nat. Hist. lib. XIV, cap. 19, num. 3. Het epitheton edel is gekozen; want de palmboom is een der schoonste, heerlykste en nuttigste gewassen die de Natuer oplevert, en heet by de Ouden insignis, egregia, nobilis Palma. Zie Virgilius, Georg. II, v. 67. - Noch levende uierwellen. Allersierlykste omschryving der melk. Vglk. III, vers 32 en 164.

207. Gy, koesterende, weldoende slaap. Vglk. III, vers 155 en de aenteek. - Die moede leden kust, dat is, zachtjes aenraekt, streelt. Fessos sopor inrigat artus, zegt Virgilius, Aeneïd. III, v. 511.

[p. 367]

 

Het spiergestel herstelt door 't streelen van de rust,^208.

 

De voeding vordert, en den vochtstroom door zijn sluizen^209.

210

Bezadigd vloeien leert voor ongeregeld bruizen,^210.

 

De zorg, de pijnen smoort, de lust met lust verpoost,^211.

 

En 't lichaam van den dwang der willekeur vertroost!^212.

 

U volgt de zuivre lucht, waarin wy ademhalen,^213.

 

Die 't heete bloed verkoelt in door de long te stralen,^214.

208. Het spiergestel herstelt. Die aen het spiergestel zyne veêrkracht wedergeeft. De paronomasie is niet onaengenaem. Daerby komt nog de herhaling van st, tot viermael toe, die zeker niet toevallig is, maer den stillenden aert des slaeps door den letterklank uitdrukt.

209. De voeding vordert, voortzet, begunstigt. - En den vochtstroom, den stroom van het bloed en van de andere vochten, door zijn sluizen. Hoogst dichterlyke metaphora voor de aders en vaten, waer de vochten doorloopen. Vglk. I, vers 322.

210. Bezadigd, bedaerdelyk, vreedzaem, zacht. Zie Bilderdijks Geslachtlijst, op het woord zijde en De Jagers Proeve, bl. 206. - Vloeien leert, dat is, vloeijen doet, maer dichterlyker, want door leert is de slaep gepersonnificeerd. - Voor, dat is, in de plaets van ongeregeld bruizen, gisten, koken. Men schryft veelal bruisen; maer Bilderdijk heeft ook bruischen, en geeft daer eene sterker beteekenis aen. Vglk. I, vers 143, en III, vers 446. De slaep herstelt inderdaed den regelmatigen omloop der vochten, door eene of andere oorzaek aengezet.

211. Die de zorg, de pijnen smoort. Atque animi curas e pectore solvit, zegt Lucretius, de Rer. Nat. IV, v. 909. Vglk. I, vers 102 en 262. - De lust met lust verpoost, afwisselt.

212. Van den dwang der willekeur. Versta dit in den zin van het fransche caprice, die inderdaed het lichaem dikwyls zeer schadelyk is, even als zyne dochter, de Mode. Vglk. II, vers 212 en de aenteek.

213. U volgt. Versta, u, koesterende slaep, volgt, in de tweede plaets, de zuivre lucht. - Waerin wy ademhalen. De Dichter had kunnen zeggen: die wy inademen; maer hy wilde het aer ambiens uitdrukken, dat is te zeggen, de lucht die ons omringt, en die niet slechts tot de ademhaling dient, maer tevens op geheel de oppervlakte van het lichaem werkt.

214. In door de long te stralen. Dat is, terwyl zy door de long straelt. Daerom staet er in en niet met. Maer hetgene dit vers beweert, is niet letterlyk waer. De hedendaegsche wetenschap bewyst dat de ingeademde lucht, door de dusgenaemde bronches in de long dringende, en daer met het bloed in aenraking komende, verre van dit te verkoelen, het in tegendeel warmte byzet. De vroegere geneeskunst had daer andere gedachten over; maer Bilderdijk kende de waerheid, als blykt uit vers 216. Men moet dus het hier gezegde in een anderen zin opvatten, en verstaen dat de versche lucht die wy inademen de warmte der long vermindert, met een gedeelte dier warmte by de uitademing meê te nemen. En zoo is het wetenschappelyk nauwkeurig.

[p. 368]

215

Den huid zijn hardheid geeft, den vezel spanningkracht;^215.

 

Zy, prikklend, en met vocht en brandbaarheid bevracht: -^216.

 

Dan, 't voedend spijsgenot, voor geesten slechts te ontberen,^217.

 

Dat plant en dier herstelt van 't daaglijksch zelfverteeren: -^218.

215. Die den huid. Vglk. II, vers 307 en de aenteek. - Zijn hardheid geeft, waerom de deelen des lichaems welke gedurig aen de lucht bloot staen, tegen koude of hitte meer verhard zyn. - Die den vezel spanningkracht geeft, welke hy noodig heeft om te werken. Vglk. boven, vers 174 en 184. Daer van daen dat de geneeskunst onder de dusgenaemde tonica eene voorname plaets aen de lucht toewyst.

216. Zy, die prikkelend is, of wat de fransche wetenschap noemt un stimulant. - En met vocht. De lucht die wy inademen is altyd vermengd met waterdampen. - En brandbaarheid. Versta hierdoor het dusgenoemde oxygène, voornaemste levensbeginsel waer de lucht het bloed meê onderhoudt. - Bevracht, beladen. Vglk. II, vers 319 en de aenteek.

217. Dan volgt, in de derde plaets, 't voedend spijsgenot. Schoone en dichterlyke omspraek van het voedsel, of wat de wetenschap aenduidt door cibus et polus. - Voor geesten slechts te ontberen, dat is, alleen ontbeerlyk voor geesten. Zinryke en treffende gedachte. Vglk. boven, vers I, en de aenteek.

218. Dat plant en dier herstelt. De planten, zoo wel als de dieren, hebben voedsel noodig, en trekken dat uit den grond en uit de lucht. - Van 't daaglijksch of het gedurig zelfverteeren, waerdoor zy onophoudelyk van hunne substantie verliezen. De constructie des werkwoords herstellen met van is gelukkig, en toont hoe zeer Bilderdijk zyne tael meester was.

[p. 369]

 

't Bewegen, dat de vonk der warmten onderhoudt,^219.

220

Der vochten omloop en hun scheiding drijft en stouwt,^220.

 

De spieren vatbaar maakt voor regelmatig zwellen: -

 

De ontlasting van het geen het werktuig zoude ontstellen,^222.

 

't Zij, dat het, reeds verbruikt, onnuttig wierd voor 't bloed,^223.

 

't Zij, dat het schaadlijk waar, alleen door overvloed: -^224.

225

En eindlijk, 't juist beheer der licht ontvlambre tochten,^225.

219. 't Bewegen. Versta: dan komt, in de vierde plaets, de beweging. - Dat de vonk der warmten onderhoudt, omdat het den bloedsomloop en de ademhaling aenzet, de twee voornaemste oorzaken der lichaemswarmte. Dat hier warmten staet, is alleen om de gaping voor te komen; maer in 's Dichters meening is en blyft het een singularis.

220. Der vochten omloop. Den omloop der vochten in de vaten, en hunne scheiding in de klieren drijft, gende houdt, en stouwt, voortzet. Stouwen, ouder en beter dan het meer gebruikte stuwen, beteekent agere, minare, ducere, en wordt gemeenelyk van het vee gezegd. Zie Bilderdijks Aanmerk. op Huydecopers Proeve, bl. 30 en 105. - Vglk. I, vers 320 en de aenteek. Dryven en stouwen zyn tot zoo verre synoniemen, dat ze veelal onverschillig kunnen gebruikt worden. Het eerste nogtans ziet hier bepaeldelyk op den loop der vochten, welke eene algemeene aendryving beproeven, by voorbeeld het bloed, dat zyne impulsie uit het hart ontvangt. Het tweede slaet beter op de secretie der vochten in de klieren, alwaer zy door nieuw aenkomende vochten als voortgestouwd worden, eene werking in de geneeskunst aengeduid door de woorden vis à tergo.

222. In de vyfde plaets de ontlasting of uitdryving van hetgeen het werktuig of het organismus zoude ontstellen. Vglk. boven, vers 197 en de aenteek.

223. 't Zij, dat het, reeds verbruikt. Dit deelwoord is zinryk en gepast, want het beteekent door het gebruik verteerd zynde. - Onnuttig wierd voor 't bloed, waer het geene voedende deelen meer kan aen byzetten.

224. 't Zij, enz. alleen door overvloed, by voorbeeld in de plethora, alwaer de aderlating den overvloed wegneemt.

225. En eindelijk, in de zesde plaets, 't juist beheer der licht ontvlambre tochten. Het woord beheer is hier zoo veel als beheersching of, wil men, bestier. Het juist of gepast bestier der hartstogten is inderdaed het eenigste middel om ze tot het heil des lichaems of de gezondheid dienstbaer te maken. Worden zy in den toom niet gehouden, of laet men dezen of genen de overhand nemen, dan kunnen zy niet dan kwaed stichten. - Licht ontvlambaar beteekent dat gemakkelyk vuer, of liever vlam vat. Vglk. II, vers 477 en 480.

[p. 370]

 

Door wie de redenstoel op 't felst wordt aangevochten!^226.

 

Die 't hart benaauwen of met dubble drift doen slaan;^227.

 

Waar 't bloed door afdeinst of te voorschijn koomt in 't gaan,^228.

 

De leden trillen, 't oog in vuurgloed staat en vonken,^229.

230

Of, uitgebluscht, besterft, in 't voorhoofd weggezonken,^230.

226. Door wie (of welke) de redenstoel. Beter hier dan hersenstoel, boven, in vers 160 voorkomende, dewyl niet zoo zeer de hersenen dan wel de rede door hevige hartstogten, of zeggen wy thans liever driften besprongen wordt. Vglk. II, vers 49 en de aenteek. - Op 't felst, ten sterkste. Vglk. II, vers 136. - Wordt aangevochten. Het werkwoord aenvechten beteekent met de wapens aenranden, nauwkeuriger hier dan bevechten, waer het denkbeeld van aenval zoo nauw niet meê verbonden is. Zy verschillen als de fransche attaquer en combattre. In de volgende verzen worden de uitwerksels der byzonderste hartstogten dichterlyk beschreven.

227. Die 't hart benaauwen, als de nyd, de afgunst. - Of met dubble drift doen slaan, als de vreugd.

228. Waar 't bloed door afdeinst, terug trekt, naer 't hart dringt, als in de vrees. - Of te voorschijn koomt, zich vertoont, op het aenzigt namelyk, als in de schaemte. - In 't gaan, in zyne beweging van binnen naer buiten. Plinius, Nat. Hist. VII, cap. 54, num. 1, verhaelt dat zekere wysgeer, met naem Diodorus, van schaemte stierf, omdat hy eene vraeg, hem door Stilpo gedaen, niet aenstonds wist op te lossen. Zie ook Cicero, de Fato, cap. 6.

229. Waerdoor de leden trillen. Zoo veel als sterk rillen, beven, sidderen. Zie Bilderdijks Woordvorsching, bl. 35. - 't Oog in vuurgloed staat en vonken, die er schynen uit te springen, als in de verwoedheid. Zoo zingt Virgilius, Aen. XII, 101:

Totoque ardentis ab ore

Scintillae absistunt; oculis micat acribus ignis.

En in zyn Culex, 171:

Adspectuque micant flammantia lumina torvo.

230. Of waerdoor het oog als uitgebluscht wordt en besterft, zyne levendigheid verliest, schynende in 't voorhoofd weggezonken te zyn, als in de hevige droefheid.

[p. 371]

 

De gal zich uitstort, of terug keert onder 't bloed,^231.

 

't Gedarmte samenschroeft of ter ontspanning spoedt;^232.

 

Die, even als een wind door 't luchtruim omgedreven.^233.

 

Nu stormend, dan bedaard, en moorden en doen leven;^234.

235

Nu, 't golfjen kemmen dat op 's levens vlakte krult,^235.

231. Waerdoor de gal zich uitstort, als in de gramschap, den schrik en andere hartstogten. - Of terugkeert onder 't bloed, iets wat door dezelfde oorzaken gebeurt, volgens de byzondere gesteltenis van iederen mensch.

232. Het gedarmte samenschroeft. Het subject van dit verbum is de gal van 't vorige vers. Zy sluit, metonymicè gesproken, het gedarmte, of brengt constipatie voort, wanneer zy in 't bloed gereabsorbeerd wordt. Samenschroeven is zoo veel als met schroeven digt sluiten. Vglk. I, vers 172. Zie ook Bilderdijks Waarachtig Goed, vers 7. - Of ter ontspanning spoedt, het tegenovergestelde van 't geen in 't eerste bemistichion gezegd is, als gebeurt door de uitstorting der gal, die zoodanig kan zyn, dat ze de dusgenaemde diarrhée voortbrengt.

233. Die. Het relativum wordt nog altyd gezegd van tochten, in vers 225 genoemd. - Even als een wind die door 't luchtruim omgedreven wordt, dat is herwaerts en derwaerts waeit. De vergelyking met den wind is hoogst dichterlyk en gepast: het woord togt zelf brengt ze meê, als beteekenende den trek der lucht.

234. Nu stormend, dan bedaard. Beide worden gezegd van den wind, en behooren nog tot de vergelyking. - En moorden en doen leven, volgens dat zy hevig of bezadigd zyn. Dit moet verstaen worden van de tochten.

235. Nu, zachtjes aenporrende, 't golfjen kemmen dat op 's levens vlakte krult. Dit vers is goud weerd om zyn schoonheid. De Dichter blyft by den allegorieken zin, in vers 233 aengevangen, en vergelykt de kalme hartstogten aen het labberkoeltje dat, op de vlakte der zee kleine golfjens verwekt, welke elkander naloopende weldra omtuimelen, en al krullende in spranken uitspatten, als wierden zy waerlyk gekemd. Het verschynsel is zoo levendig geschilderd dat, wie de zee bevaren heeft, het voor zyn oogen ziet. Zoo doen ook de zachte hartstogten: zy verwekken op de vlakte des levens ligte bewegingen, die de ziel niet ontstellen maer streelen.

[p. 372]

 

Dan, kolken openen, waarin een afgrond brult,^236.

 

En, saamgespannen, of in oorlog op de baren,^237.

 

Het aardrijk daavren doen tot op zijn grondpylaren.^238.

 

 

 

Geleerden, prooien van een Wijsheidszucht, die meer^239.

240

Dan 't menschlijk leven eischt, zoo kort, zoo eindloos teêr!^240.

 

Verzondigtge u in geen dier dierbre koesteringen^241.

236. Dan, onstuimig bulderende, kolken openen, waarin een afgrond brult. Dit laetste wordt gezegd van de stem des leeuws, en allerdichterlykst toegepast op het golfgeklots dat men beneden in den afgrond hoort, zonder het te zien.

237. En, saamgespannen, met vereenigde woede. - Of in oorlog en elkander tegendruischende op de baren.

238. Het aardrijk daavren doen. Men hoort het gedaver in het woord zelf, frequentatief van het oude daven, by Kiliaen furere, insanire, nutare. - Tot op zijn grondpylaren, dat is, tot in zyne diepste gronden. De toepassing op de woedende, losgelaten driften, die geheel den mensch ontroeren en schokken, loopt in 't oog, en de schoonheid der Allegorie gaet allen lof te boven. Men zou zeggen dat de Dichter met tegenzin de beschryving der sex res non naturales gemaekt heeft, en dat hy 't zich wil vergelden door eenen trek van hooge poëzy. Hy had dat vroeger nog gedaen, vers 160-62.

239. Geleerden. De overgang is zoo natuerlyk, dat men 't niet gewaer wordt. - Prooien van een Wijsheidszucht, van eene zucht tot kennis, tot wereldwysheid, enz. Het vers is aendoenlyk, en zyne splitsing in dry sneden, zonder stemrust in 't midden, maekt het nog treffender. Vglk. III, vers 251. - Die meer. Dit ziet op de kortheid en de tederheid des levens van 't volgend vers.

240. Zoo kort van duer, zoo eindloos (per hyperbolen in stede van zoo uitermate) teêr, zoo broos, zoo ligt te ontstellen; maer men moet het verstaen van het werktuigelyk of organisch leven.

241. Verzondigt ge u. Zinryk, en door de analogie gewettigd woord, al staet het in geen woordenboeken. Zich verzondigen beteekent zich zondig maken, of zondig worden, gelyk verschoonen beteekent schoon maken of, onzydig gebruikt, schoon worden; zoo ook veraengenamen, aengenaem maken, verbleeken, bleek worden. Het voorvoegsel ver drukt, in die samenstellingen, den overgang uit van eenen vorigen toestand tot zulken als het naemwoord aenduidt. - In geen. Versta: verzondigt ge u niet, met een of ander dier dierbre koesteringen, behoedmiddelen, gezondheidsmiddelen, namelyk de sex res non naturales behoorlyk gebruikt,

[p. 373]

 

Te ontrooven aan u-zelv'? - Beklaagbre stervelingen,^242.

 

Wie uwer, die zich-zelv' om Schat of Mogendheid^243.

 

De koele nachtrust niet, of 's levens vreugd, ontzeit!^244.

245

Wie weigert de ijdele Eer (dien Moloch, hol van kaken!)^245.

 

Zijns lichaams nooddruft ooit, zijn dierste zielsvermaken?^246.

 

Wie offert d'eenen niet aan d'andren lichaamstrek,^247.

242. Te ontrooven aan u zelv'? De Dichter zal later antwoorden; maer bereidt reeds zyn antwoord door eene nieuwe vraeg, meer algemeen en tot allen gerigt. - Beklaagbre, of beklagenswaerdige stervelingen.

243. Wie uwer. Versta er by: is er. - Om Schat, rykdommen. - Of Mogendheid. Het woord is in zyne eerste beteekenis gebruikt, namelyk in die van vermogen, puissance. De gedachte is derhalve: Wie is er onder u die, om ryk of magtig te worden, zich zelven, enz.

244. De koele nachtrust. Keurig epitheton, want de nachtrust koelt, verkwikt het lichaem en den geest, neemt alle vurigheid weg, enz. Een gewoon dichter zou zoete nachtrust gezeid hebben; maer in het minder eigene, min gebruikte koel is veel meer kracht. - Of 's levens vreugd, in 't algemeen, en te verstaen van alle vermaken. - Ontzeit. In stede van ontzegt. Zoo heeft liggen insgelyks leit, in stede van ligt, en die twee oude vormen, in den mond des volks nog gehoord, zyn niet te wederleggen. Zie Bilderdijks Geestenwareld, vers 446. Zie mede Huidecopers Proeve, III, bl. 143, vlg. en Kluit's Vertoog over de Spelling, in de Werken van de Maatschappy van Leyden, III, bl. 27.

245. Wie weigert de ijdele Eer. Dit laetste staet in dativo. - Dien Moloch. Afgod der Ammonieten en Moabieten, die hem menschelyke offers bragten. Daerom noemt de Dichter hem hol van kaken, dat is, nimmer verzadigd, altyd hongerig, en volkomen toepasselyk op de ydele eer.

246. Zijns lichaams nooddruft. Vglk. II, vers 258 en de aenteek. - Zijn dierste, dierbaerste zielsvermaken. Vglk. I, vers 291.

247. Wie offert, enz. De zin is: wie offert den eenen lichaemstrek niet op aen den anderen. Het woord trek beteekent hier genegenheid, penchant, in 't Latyn appetitus. De gedachte wordt verklaerd in het volgend vers.

[p. 374]

 

En koopt den overvloed niet immer voor 't gebrek?^248.

 

 

 

Maar wee hem, wien een trek, alle andre drift verslindend,^249.

250

Bekruipt, en, als een zon het starende oog verblindend,^250.

248. En koopt den overvloed van het eene, niet immer voor 't gebrek van het andere of van al het overige? Bilderdijk zegt op deze twee verzen, in zyne Aanteekeningen: ‘Ik wenschte de aandacht mijner meeste Lezeren op deze kleine waarneming wel te kunnen vestigen. Zy is niet bloot Geneeskundig waar; zy is algemeen, en haar toepassing van den uitgebreidsten omvang in 't zedelijke.’

249. Maar. De conjunctio adversativa is volkomen gewettigd. In de voorgaende verzen was spraek van dengene die zich in 't eene te kort doet, om overvloed aen 't andere te hebben. Hier, in tegendeel, komt het aen op den mensch die zich door een enkelen drift laet innemen, dusdanig dat hy daer volstrekt alles aen opoffert. - Wien een trek. Versta wederom genegenheid, zucht, begeerte, genoegzaem synoniem van drift dat volgt, met dit verschil dat trek even zoo wel in een goeden (zie beneden, vers 258) als in een kwaden zin gebruikt wordt, wat zoo zeer het geval niet is voor drift. - Alle andre drift. Het is reeds aengemerkt, op vers 54 van den eersten Zang, dat de Noord-Nederlanders dit woord veelal met het vrouwelyk geslacht gebruiken, en niet te onregt. - Verslindend. Dit woord is byzonder zinryk en wel gekozen. Het brengt niet zoo zeer het denkbeeld meê van vernieling, dan dat van verzwelging, hetgeen hier volkomen gepast is, dewyl het aenkomt op een' drift die alle andere driften aen zich zelven slagtoffert.

250. Bekruipt. Niet min schoon en nauwkeurig. Het woord, in zyn metaphorischen zin, beteekent zich heimelyk en allengskens van iets meester maken, gelyk de drift doet, die niet in eens overvalt, maer van lieverlede den mensch inneemt en ten laetste geheel beheerscht. - En, als een zon het starend oog verblindend. De zin is: als een zon die het starend oog verblindt. De vergelyking is onberispelyk. De drift, als men hem laet meester worden, verblindt den mensch dusdanig dat deze niets anders, ja ten laetste zyn' drift zelf niet meer ziet, even als het oog dat vlak in de zon staert, door haren glans volkomen verblind wordt. Het woord staren is uitgelegd op vers 416 en 417 van den derden Zang. Doch waerom staet er een zon, en niet de zon? Omdat eigentlyk de vergelyking niet geschiedt met de Zon die aen den hemel prykt, en wier invloed enkel als weldadig kan opgevat worden; maer met een licht welks schitter even zoo sterk, doch valsch en schadelyk is.

[p. 375]

 

Geen' andren hooren laat, geene andre nooddruft zien,^251.

 

Dan wie zich 't hart verslaaft, wie 't eenig laat gebiên!^252.

 

Wee de Afgodsdienst van 't goud, de slaverny der Weelde,^253.

 

De Zwelgzucht, grof van buik, waar ze ooit alleen beveelde!^254.

251. Geen' andren trek hooren laat, dewyl hy alles overschreeuwt. Men ziet, dit halfvers is eenigzins buiten de vergelyking, maer laet er zich toch goed meê vervoegen, dewyl hier het verdooven en het verblinden op 't zelfde uitkomt. - Geene andere nooddruft zien laet; want dit verbum is weggelaten door eene ellipsis waer Bilderdijk veel van houdt, maer die soms zyn vers wel een weinig duister maekt. Het woord nooddruft, by ons verkeerdelyk in masculino gebruikt, gelyk het by Vondel ook wel eens voorkomt, beteekent hier behoefte, zoo wel als boven, in vers 246, en in vers 258 van den tweeden Zang, waer het verklaerd is.

252. Dan wie. Versta, dan die enkele nooddruft aen welke. Het relativum, als regimen indirectum, staet in dativo; maer in het tweede halfvers is het zelfde woord regimen directum van laten, en staet daerom in accusativo. - Wie 't, namelyk het hart, eenig, dat is, alleen, uitsluitelyk, laat gebieden of heerschen. De denkbeelden van trek, drift en nooddruft zyn eenigzins verward, doch niet zonder opzet. De Dichter weet dat zy nauw verwant zyn, dat de nooddruft, door de rede niet bestierd, drift wordt, en de drift eene onwederstaenbare behoefte. Thans volgen voorbeelden van kwade driften, later toe te passen op den edelen trek der wysheidzoekers.

253. Wee de Afgodsdienst van 't goud. Zoo schoon als de auri sacra fames van Virgilius, maer christelyker. De gierigaert maekt van het goud zynen God, en dient geen anderen. Vglk. II, vers 49 en de aenteek. - Wee de slaverny der Weelde. Even nauwkeurig en zinryk. De Lezer merke op dat hier metonymisch het wee uitgesproken wordt tegen de ondeugd, in plaets van tegen hem die er meê behebt is: wee den aenbidder van 't geld, wee den slaef der dartelheid. Het eerste is dichterlyker.

254. Wee de Zwelgzucht. Het woord staet in geen woordenboeken, maer is er niet te minder schoon om, nauwkeuriger nog en zinryker dan gulzigheid, als passende op den dubbelen overdaed in spys en drank. - Grof van buik. Schilderachtig en vol van nadruk. Elders (Krekelzangen, I, bl. 132) spreekt Bilderdijk van het breedgeschouderd voorgeslacht, en weet met een enkelen trek, met een homeriek epitheton een volkomen beeld daer te stellen. - Waar ze ooit alleen beveelde. Versta, iederen keer en in iederen mensch, in wien ze alleen heerschte, of die er zich geheel en al aen overgaf. Het bywoord ooit heeft, gelyk men ziet, zyn volle kracht. Het werkwoord beveelde slaet niet alleen op de Zwelgzucht van dit vers, maer tevens op de twee driften van het voorgaende.

[p. 376]

255

De Staatzucht, die ten berg' langs glibbrige ijsschots klimt,^255.

 

Daar strafschavot en het haar zijlings tegengrimt!^256.

255. De Staatzucht. In 't Fransch l'Ambition. - Die ten berg', voor ten berge. Versta, naer het toppunt van eer en vermogen. - Langs glibbrige ijsschots klimt. Die over alle hinderpalen heen streeft; die moeite noch levensgevaer ontziet; die vooruit dringt langs style en slibberige paden, waer heur de voet ligt uitglyden kan en haer in den afgrond doen nederstorten. De spitsen veler bergen zyn ontoegankelyk, uit hoofde van het eeuwig ys dat de hellingen bedekt. Daer wordt op gezinspeeld. Het voorgevoegde ys in ysschots, even als in ysschol, is bepalend. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord schots, en vglk. III, vers 189 en de aenteek.

256. Daar of terwyl, strafschavot en hel. Het woord schavot, van het fransche échafaud gemaekt, maer zoo goed als nederduitsch geworden door het algemeen en langdurig gebruik, beteekent eigentlyk niets anders dan een steiger of stellaedje, weshalve het bygevoegde straf niet overbodig is, maer de beteekenis bepaelt. - Haar zijlings, of van ter zyde, tegengrimt, in stede van tegengrimmen, als twee spooken. De singularis staet voor den pluralis, zynde het verbum by het eene subject uitgedrukt, by het andere verzwegen. Dit Zeugma is by alle dichters gemeen. Zoo zingt Virgilius, Georgic. II, v. 495:

Illum non populi fasces, non purpura regum
Flexit.

De Staetzucht ziet, aen den eenen kant harer baen, het strafschavot op hetwelk haer, om schending van pligt en regt, het hoofd voor de voeten gelegd zal worden, indien zy mislukt; aen den anderen kant, de hel, wier prooi zy worden zal, indien zy hier triomfeert. Het woord tegengrimmen, nagenoeg in den zin dien men aen het fransche grimacer hecht, is hier byzonder krachtig en wel gekozen.

[p. 377]

 

Wee allen! maar ook u, en mooglijk meer dan allen,^257.

 

Die om zoo schoon een' trek u-zelv' niet schroomt te ontvallen,^258.

 

Om wijsheid 's levens lust, en meer dan 't leven, waagt;^259.

260

Ja, in uw foltring-zelfs u allermeest behaagt!^260.

 

Wat rooft ge u in den slaap de zaligste verkwikking,^261.

257. Wee allen! Men ziet dat de rede, in de voorgaende verzen de ondeugden betreffende, hier gerigt wordt tegen degenen die er meê besmet zyn. - Maar wee ook u, Geleerde, en mooglijk meer dan allen, meer dan de goudaenbidders, enz.

258. Die, niet om eenen schandelyken drift te voldoen, als de anderen van welke tot dus verre spraek was; maer om zoo schoon, zoo verheven een' trek, zoo edel eenen drift als de wysheidszucht, u-zelv' niet schroomt te ontvallen, even als de vorigen. Aen zich zelven ontvallen is eene uitdrukking welke men waerschynlyk nergens elders zou aentreffen. Het is meer, dan zich zelven verzuimen, zich te kort doen: het is in zyn eigen verderf loopen, zich zelven de dood aendoen.

259. Die, om wijsheid, om geleerdheid te bekomen, 's levens lust, de zuiverste genoegens des levens, en meer dan 't leven, namelyk de gezondheid, meer waerd dan 't leven zelf dat er al zyne waerde van ontvangt (zie boven, vers 2) waagt, op het spel zet, blootstelt.

260. Ja, die in uw foltring-zelfs, in uw eigen leed, in hetgene dat u afmat, in uw hersen-vermoeijenis. Daer staet in beide uitgaven zelfs, geschreven als bywoord. Doch waerom dan het koppelstreepje -, dat Bilderdijk gewoon is te gebruiken by het adjectivum pronominale (vglk. boven, vers 44, 186 en 258), maer dat by het adverbium niet te pas komt? Daerenboven is de bevestigende kracht van zelfs reeds in 't voorgaende ja uitgedrukt. Men mag dus, naer myn inzien, zelf lezen en verstaen: de zin noch de gedachte verliezen er by. - U allermeest behaagt, uw hoogste behagen schept. Zich behagen is een gallicismus, Bilderdijk toe te geven, doch niet na te volgen. Zie onze aenmerking op vers 335 van den derden Zang.

261. Wat. Versta waerom, en zoo ook in de volgende verzen. Vglk. II, vers 101 en de aenteek. - Rooft ge u. Het pronomen staet in dativo en de zin is: waerom berooft gy u van de zaligste verkwikking die in den slaep gelegen is, die hy uit zyne natuer meêbrengt, maer by u mist, omdat gy uwe afgesloofde hersenen voor zynen heilzamen invloed onvatbaer maekt. Het woord verkwikking is byzonder wel gekozen. Vergelyk I, vers 284, alsmede het hierboven gezegde, vers 205-212. De Schryver hervat met dit vers zyne dichterlyke verhandeling der sex res non naturales, vroeger reeds verklaerd, en vangt aen te bewyzen hoe de Geleerde zich schuldig maekt aen vergryp omtrent die allen. Deze stof gaet voort tot vers 348 toe.

[p. 378]

 

Of schept op 't zachte dons tooneelen van verschrikking,^262.

 

Daar 't afgematte brein, eer 't van zijn branding koelt,^263.

 

Met kokend bruischen als een wallend water woelt,^264.

265

Waarop verbeelding zweeft, en de opgestegen dampen^265.

262. Of schept. Versta het woord in den zin van voortbrengen, veroorzaken. - Op 't zachte dons uwer slaepkoets tooneelen van verschrikking, namelyk in uwen droom. De schepping dier schriktooneelen wordt uitgelegd.

263. Daar, dat is terwyl of wanneer. - Het door den letterarbeid afgematte en verhitte brein. Zoo meent het de Dichter, als blykt uit het tweede halfvers, en hy is zeer nauwkeurig; want de inspanning der hersenen verwarmt of verhit die, door het bloed naer het hoofd te trekken. Vglk. II, vers 385 en vlgg. - Eer 't van zijn branding koelt. Stoute en dichterlyke spreuk, in stede van: eer het zyne vurigheid aflegt, daervan ontslagen wordt, door den slaep namelyk die 't bloed verkoelt en weêr bezadigd doet vloeijen, als boven gezegd is, vers 210 en 244. Vglk. hiervoren, vers 218 en de aenteek.

264. Met kokend bruischen. Dit laetste, van den klank gemaekt, staet gelyk met het latynsche aestuare of fervescere, gezegd van de zee en van het ziedend water. Vglk. boven, vers 210 en de aenteek. - Als een wallend water woelt. Het werkwoord wallen beteekent in eene golvende beweging zyn, gelyk het water dat begint op te koken, of gelyk de zee als zy wast. De alliteratie in de dry laetste woorden voorkomende, is geheel imitatief. Zie De Jager's Proeve, bl. 168, en vglk. vers 46 van den vyfden Zang. Zie mede de geleerde aenmerkingen van Prof. Bormans op het Leven van Sinte Christina, bl. 148, 49 en 252.

265. Waarop. Versta, op welk water, doch met toepassing op het brein. - Verbeelding, namelyk die faculteit aen de hersenen eigen, en welke, door overdreven arbeid gaende gemaekt, nog voortwerkt gedurende den slaep. - Zweeft, gelyk iets onbestendigs, als in den droom plaets heeft. - En de opgestegen dampen. Versta dit woord in den zin van het fransche vapeurs, naer het hoofd stygende by langdurige inspanning.

[p. 379]

 

Tot wreede monsters kneedt, die rede en rust bekampen! -^266.

 

Wat sluit ge, aan boek en pen (uw eenig goed) vertuit,^267.

 

Den eedlen luchtstroom, en zijn hartversterking, uit!^268.

266. Tot wreede monsters, tot vervaerlyke hersenschimmen, kneedt, vormt, samenstelt, ineen werkt. Zie over het verbum Bilderdijks Woordvorsching, bl. 55. - Die rede en rust bekampen, die strydig zyn met de gezonde rede, en tevens met de rust, dewyl zy den slaep berooven van de heilzame rust die hy medebrengt. De Lezer ziet waerom rede hier zonder n blyft. Vglk. II, vers 49.

267. Uw eenig goed. Appositie van boek en pen, die het eenigste goed zyn, waer de Geleerde prys aen hecht. - Vertuit, dat is gehecht, of daer van ingenomen. Daer zyn twee werkwoorden, vertuijen en vertuiten, in het gebruik ligt te verwarren, doch onderscheiden van oorsprong. Het eerste komt van tui, zoo veel als touw, en beteekent vast maken. Zoo spreekt men van schepen of zeilen vertuijen, en het deelwoord is vertuid, met een d. Het tweede komt voort van tuit, hairvlecht, dus genoemd uit hoofde van zekere overeenkomst met een langhalzig flesje, als de traenflesjens welke de Ouden in het graf der afgestorvenen gewoon waren by te zetten, en waer men eertyds den naem van tuit aen gaf. Zie Kiliaen. Ergens aen vertuit zyn, beteekent dus zoo veel als verwikkeld zyn in de tuiten, overdragtelyk aen iets verhangen of er op verslingerd zyn. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op tuit, en het Uitlegkundig Woordenboek des Instituuts op vertuijen. Onze Dichter gebruikt hetzelfde woord in vers 311 zyner Geestenwareld, en daer insgelyks met de slotletter t, om welke reden ik my niet volstrekt kan vereenigen met 's hoeren De Jager's meening in zyne hoogst verdienstelyke Proeve over den invloed van Bilderdijks Dichtwerken, enz. bl. 174.

268. Den eedlen. Versta den kostbaren, den onschatbaren luchtstroom. Schoon en nauwkeurig. Daer staet niet lucht, maer luchtstroom, en de Dichter zinspeelt op de vernieuwing der lucht, welke in het gesloten studeervertrek des Geleerden geen plaets kan hebben. - En zijn hartversterking, dat is, de hartversterking die de versche lucht medebrengt, namelyk door hare werking op het bloed, door het bloed op het hart, en door het hart op geheel het lichaem. - Uit. Het voorzetsel ziet terug op sluit van 't vorige vers. De Geleerde sluit den luchtstroom uit, hy houdt hem buiten, hy belet hem door zyne kamer te golven.

[p. 380]

 

Wat schuwt ge, 't geen Natuur, in donkre kamerhoeken,^269.

270

De levenlooze bloem als levenstroost leert zoeken;^270.

 

Daar gy in 't eng vertrek, van licht en lucht ontzet,^271.

 

Of kaars- of lampwalm aâmt met stof en roet besmet,^272.

 

En long en hart verstikt met de altijd open poren,^273.

269. Wat schuwt of vlugt ge, uit eene dwaze vrees voor verkoudheid, 't geen, datgene wat de Natuur zelve, in donkre kamerhoeken, waer men de bloempotten soms vergeet, in stede van ze aen of buiten 't venster te zetten.

270. De levenlooze bloem. Versta het woord levenloos in den zin van het fransche étiolé. De bloem van licht of lucht beroofd, raekt haer leven kwyt, verliest kleur en geur. - Als levenstroost, als middel om weêr te herleven, om uit hare kwyning op te staen. De paronomasie is schoon en dichterlyk, even als het woord leert van de Natuer gezegd en toegepast op de bloem die de lessen der groote meesteres volgt, daer in tegendeel de Wyze ze roekeloos in den wind slaet. ‘Het is eene algemeene waarneming (zegt Bilderdijk in zyne Aanteekeningen) dat de bloemen en planten het daglicht en de lucht zoeken, en zich derwaart keeren, zelfs met verlenging en verbuiging van haren stengel naar dien kant. Men houde dit derhalve niet voor een dichterlyk toespelen op de Zonnebloem, als die

Vertitur ad solem, mutataque servat amorem,

zoo Ovidius het uitdrukt, Metam. IV, 270.’

271. Daar, of terwyl gy, minder leerzaem dan de bloem, in 't eng vertrek, waer gy u in opgesloten houdt, en dat van licht en lucht ontzet of beroofd is, inzonderheid by uw nachtwerk. Vglk. I, vers 295 en de aenteek.

272. Of kaarswalm of lampwalm aâmt (inademt) die met het stof, dat gedurig opvliegt en uwe kamer vervult, en met het roet, dat zich in den rook vermengt, besmet is. Vglk. II, vers 269-70 en de aenteek. Roet beteekent schoorsteenzwart, en vet in 't algemeen. Hier is 't het smeer der kaers of der lamp dat, slechts half verbrand, in den rook meêgaet, of liever dien rook zelf uitmaekt, en de lucht vervuilt. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord.

273. En die, gedurig ingeademd wordende, long en hart verstikt, met daer kwade, bedorven, stiklucht in te brengen, in stede van zuivere lucht. Het verbum activum verstikken drukt eigentlyk de doodelyke werking uit, waerdoor men een wezen berooft van de lucht die het noodig heeft om te leven. Hier bedoelt de Dichter de respiratie en de circulatie, welke beide inderdaed gestoord worden door het gebrek aen goede lucht, en zyne physiologie is even zoo nauwkeurig als zyne poësie schoon is. - Met. Versta dit voorzetsel in den zin van het latynsche cum, alsof er stond te gelyker tyd met, of zoo wel als. - De altijd open poren, dat is, de zweetgaten die altyd open staen en, zonder onderscheid, het kwaed gelyk het goed opnemen. Zy worden mede verstikt: namelyk de trans- of liever perspiratie lydt by de zelfde oorzaek. Vglk. boven, vers 215.

[p. 381]

 

Die in d'onzuivren damp hun sluitveêrkracht verloren! -^274.

275

Wat maaktge u spijs en drank, des levens eersten stut,^275.

 

Door traagheid walglijk, en ten lichaamssteun onnut;^276.

 

Gebruikt de weldaân van den Goddelijken zegen,^277.

274. Die... hun. De Dichter gebruikt het woord poren met het geslacht dat het in 't Grieksch en in 't Latyn heeft. - Sluitveêrkracht. Dit woord beteekent de veêrkracht om open en toe te gaen, om zich toe en open te sluiten. Het is derhalve alweêr hoogst nauwkeurig. Vglk. III, vers 285 en 295-96. - Verloren. Het imperfectum staet voor 't praesens, en is hier gemakkelyk te wettigen.
Hiermede is het dan bewezen, hoe grootelyks de Geleerde zich vergrypt omtrent de twee eerste der sex res non naturales. Wat volgt, tot vers 292 toe, geldt het derde dier noodwendigheden: spys en drank.

275. Des levens eersten stut. Het onontbeerlykste van alle levensbehoeften. Stut, wortelsylbe van stutten, onderschragen, staende houden, beteekent eigentlyk den styl of wat het ook zy, waer men de werking meê doet. Vglk. III, vers 451.

276. Door traagheid. Versta, door het gedurig vertragen of verschuiven van uw etensuer, gelyk de Letterzwoeger gewoon is te doen, en daerdoor honger en lust laet vergaen. Dit is des Dichters gedachte; maer hoe weet hy ze toch in een enkel woord uit te drukken? Van de inactie is later spraek. Zie vers 308. - Walglijk; want hy heeft er geen smaek meer in. - En ten lichaamssteun, dat is, tot onderhoud des lichaems, onnut, omdat zy ontydig gebruikt wordt, wanneer de maeg reeds geenen trek meer heeft, en uit dien hoofde dan ook kwalyk verteert. Onnut is even zoo goed als onnuttig. Vglk. II, vers 334.

277. Gebruikt. Versta: wat of waerom gebruikt gy; want de rede gaet nog altyd op den zelfden voet voort. - De weldaân van den Goddelijken zegen, de spyzen, zoo mild en met zoo veel verscheidenheid u van God geschonken. Het vers is schoon en treffend in zyne eenvoudigheid. Het komt uit het hart.

[p. 382]

 

Gevoelloos voor 't genot, in hare gaaf gelegen,^278.

 

En zwelgt onachtzaam in, wat, kwalijk doorgemengd,^279.

280

In 't kwijnende ingewand onkleinsbre brokken brengt,^280.

 

En, gistende, verzuurd, met rottinglucht ontsteken,^281.

 

U straks, als scherpe loog, ten gorgel uit koomt breken,^282.

278. Gevoelloos als gy zyt, of zonder gevoel voor 't genot, in hare gaaf, dat is, in de gaef dier weldaden, gelegen, en dat God zelf er aen gehecht heeft, opdat gy niet zoudt verzuimen uwen nooddruft te nemen.

279. En zwelgt gy aldus onachtzaam in, haestig maer, om gedaen te hebben en weêr aen uw werk te zyn. - Wat. Versta, het voedsel dat, - kwalijk doorgemengd zynde, slechts half gekauwd, niet goed dooreengemengd. In dien zin gebruikt de Dichter het woord doormengen, met den klemtoon op het afscheidbare voorzetsel; maer tevens zinspeelt hy op de vermenging der spyzen met het speekselvocht, noodig tot de vertering. Vglk. II, vers 69, en vers 296-97.

280. In 't kwijnende, door uwe verkeerde levenswys verzwakte ingewand. Versta dit woord van het darmkanael, gelyk het elders heet (boven, vers 164 en hierna, vers 330); doch met byzondere toepassing op de maeg. - Onkleinsbre, zoo veel als onverteerbare brokken. Het woord kleinzen is reeds meermalen verklaerd. Zie I, vers 170, en II, vers 67.

281. En daer gistende, in fermentatie vallende. - Verzuurd, of verzurende, het gevolg der fermentatie. - Met rottinglucht ontsteken, of ontsteken wordende. Dit alles wordt gezegd van het kwalyk doorgemengde van vers 279. De Dichter verstaet door rottinglucht de kwade dampen by eene onvolkomen, gebrekkelyke verduwing ontstaende en die, als 't ware, het gevolg zyn van eene gedeeltelyke verrotting of bederf der spyzen in maeg en darmen. Dat bederf gaet gepaerd met eene soort van inwendigen brand of onuatuerlyke warmte, door den Dichter te regt ontsteking genoemd. De Noord-Nederlanders zeggen meestal ontstoken; maer dat ontsteken even goed is, blykt uit dit vers, en ten overvloede uit het algemeen gebruik in België.

282. U straks, weldra, als eene scherpe loog. Vglk. II, vers 75 en de aenteek. - Ten gorgel uit koomt breken. De Dichter bedoelt de onaengename opwerpingen der maeg, in het Fransch aigreurs genoemd, die het teeken en het voortbrengsel zyn eener slechte vertering. Het is zoo; doch om het in verzen en op eene regt dichterlyke wyze te zeggen, moet men Bilderdijk zyn: geen andere kan dat.

[p. 383]

 

Of maag en hartkuil knaagt, gedarmte en netvlies spant,^283.

 

Of met een koortsig vuur door hart en aders brandt!^284.

285

Wat geeft ge uw' valschen smaak, ontaart door 't wanverteeren,^285.

 

In grillige eischen toe, die 't oordeel af moest keeren!^286.

283. Of maag en hartkuil knaagt. Door het laetste verstaet de Dichter wat men gewoonlyk hartputje noemt, in 't Fransch fossette du coeur of avant-coeur, in 't Latyn anticardium, zynde eene diepte, juist onder het borstbeen of sternum, als ingedrukt. Beide, maeg en hartkuil lyden by de indigestie eene soort van knagende pyn. - Gedarmte en netvlies spant. Het netvlies, in 't Fransch épiploon, is dat vlies waer de darmen gedeeltelyk meê bedekt zyn, en hetwelk men doorgaens darmnet heet. Bilderdijks woord is wederom hoogst nauwkeurig, en het ongemak dat de darmen en hunne bedekking beproeven, by de stoornis der spysverduwing, zeer eigenaertig uitgedrukt.

284. Of met een koortsig vuur, enz. Namelyk door de storting van kwalyk bereide en schadelyke sappen in den bloedstroom, waerdoor geheel de dierlyke huishouding gestoord wordt. Dit vers heeft eene byzonder groote overeenkomst met vers 274 van den tweeden Zang, maer is er nogtans genoegzaem van onderscheiden om hier volkomen gepast te wezen. Het verbum brandt heeft, even als de vier voorgaende werkwoorden, tot subject het pronomen wat van vers 279: en zoo vinden wy hier nogmaels eene dichterlyke periode van acht, ja van tien verzen, over eene stof die een welbegaefd nederlandsch geneeskundige nauwelyks in goed prosa zoo nauwkeurig zou kunnen verhandelen.
De Dichter gaet voort, en bestraft de verkeerde middelen gewoonlyk aengewend om de ontstelde maeg tot werking te brengen.

285. Wat, of waerom, geeft ge uw' valschen smaak. Het woord staet in dativo. - Ontaart, als hy is, door 't wanverteeren, door de gebrekkelyke digestie, waer gy de oorzaek van stelt. Vergelyk III, vers 348 en de aenteek. Veelal schryft men ontaerden, doch Bilderdijks spelling is mede onberispelyk. Zie II, vers 279 en de aenteek.

286. In grillige eischen toe. Het epitheton, dat dezelfde beteekenis heeft als het fransche capricieux, bizarre, is vol nadruk. - Die 't oordeel, of het verstand, af moest keeren, of zou dienen te verwerpen, omdat zy onredelyk en grillig zyn, voortkomende, niet uit een natuerlyken, maer uit een valschen smaek. Die eischen volgen.

[p. 384]

 

Wat zoekt ge aan vluggen geest, of prikklend dampzout, heul,^287.

 

In 't afgesloofde brein der matte zenuw beul;^288.

 

Of waant, in 't laauwe vocht, tot barstens ingedronken,^289.

290

Het kwijnend vuur der ziel tot nieuwen gloed te ontvonken!^290.

 

Helaas! 't ontvonkt niet; neen, het smeult in ijdlen damp,^291.

287. Wat zoekt ge aan vluggen geest, aen ether, aen 't geen de fransche wetenschap essences noemt, of in 't algemeen aen sterke dranken, maegbitter en wat van dien aert meer is. Vglk. I, vers 162 en de aenteek. Alsmede II, vers 51 en de aenteek. - Of prikklend dampzout. Versta die vervliegende zouten, seis volatils, die men opsnuift om de levensgeesten te wekken. Vglk. II, vers 295, en boven, vers 108. Zie ook V, vers 215. - Heul, baet, hulp, bystand, middel om de werktuigen aen te zetten, te prikkelen. Heul en heil zyn verwant.

288. In 't afgesloofde, het moe, het afgewerkte brein. Vglk. II, vers 197 en de aenteek. - Der matte zenuw beul. Versta, dat, verre van baet te doen, de beul is van de matte, de vermoeide zenuw. Het gezegde ziet terug op geest en dampzout van 't vorige vers.

289. Of wat waant ge, wat beeldt ge u in, in 't laauwe vocht van thee en koffy (Vglk. I, vers 405) tot barstens ingedronken. Eene dichterlyke doch niet geheel kiesche vergrooting, in stede van onmatiglyk. Zie, voor den vorm des verbums, het aengeteekende op vers 301 van den tweeden Zang. Byzonderheden over het misbruik dat vroeger van den koffy en den thee gemaekt werd, vindt men by Schotel, Bijdragen, enz. 's Gravenhage, 1848, bl. 153 en 191.

290. Het kwijnend vuur der ziel, de door den arbeid uitgedoofde werkingskracht des verstands, tot nieuwen gloed, tot nieuwe levendigheid te zullen ontvonken. ‘En waarom (vraegt de Dichter in zyne Aenteekeningen), waarom zoekt, waarom waant men dit? Het is omdat men spanning en prikkling met versterking verwart.’ Zie verder, in den vyfden Zang, vers 220 en vlgg.

291. Helaas! Deze uitroep is byzonder schoon en hartroerend. Hy toont zoo wel de gemoedelykheid des Dichters, die niet zingt om te behagen, maer om nuttig te wezen. - 't Ontvonkt niet, dat vuer, dat gy wildet opwekken. - Neen, het smeult, zonder op te vlammen (vglk. I, vers 407, en III, vers 5), in ijdlen, geen licht gevenden, damp. De gelykenis is heerlyk schoon.

[p. 385]

 

En gaat al weemlende uit als 't lemmet in de lamp.^292.

 

 

 

En ach! wat weigert ge u (van alle spoorloosheden^293.

 

Het spoorloost! 't geen Natuur beleedigt als de Reden!)^294.

295

Het heilzaam middel der beweging? Ziet in 't rond,^295.

 

Hoe elk gedierte ontwaakt met d'eersten morgenstond,^296.

292. En gaat al weemlende, van tyd tot tyd nog een enkelen glimp, een flauwen schemer afwerpende, uit. Vglk. II, vers 14 en de aenteek. - Als 't lemmet, gelyk het uitgebrande pit of de verteerde wiek doet, in de lamp. Kiliaen heeft reeds het woord lemmet in dezelfde beteekenis. Men mag er Bilderdijk over nazien in zyn Geslachtlijst.
Hiermede heeft de Dichter zyn stuk, betredende de sex res non naturales, half afgewerkt; maer met zoo veel kunst en zoo veel poëzy, dat al het didactische verdwynt in de schitterende beelden die elkander opvolgen en 's Lezers bewondering gaende houden. Thans schynt hy een oogenblik te rusten en adem te scheppen, eer hy overgaet tot het volgend tafereel, waer hy telkens weêr met nieuwe verwen en nieuwe schoonheden de waerheid zal opluisteren; want hoe kwistig hy zyne kleuren spreidt, zyn voorraed blyft altyd even ryk, altyd even verscheiden.

293. En ach! Middel van transitie, zoo wel gepast, dat het den Dichter, met een enkel tusschenwerpsel, weêr op zynen toon zet. - Wat of waerom, weigert, ontzegt ge u. De parenthesis die volgt, dient om de aendacht op te wekken, en bereidt tevens de dichterlyke uitbreiding welke met vers 295 aenvangt, en doorgaet tot vers 306. - Van alle spoorloosheden. Dit woord, minder gebruikt dan buitensporigheden, is nogtans beter gepast, omdat het hier eigentlyk niet aenkomt op overdaed of exces, maer wel op gebrek aen geregeldheid.

294. Het spoorloost. De grootste ongeregeldheid van al. Maer de herhaling van 't zelfde woord geeft meer klem aen de rede. - t' Geen de Natuur beleedigt, zoo wel als de gezonde Reden. Zie, voor de spelling van dit laetste woord, het aengemerkte op vers 49 van den tweeden Zang, en vergelyk hiervoren, vers 266.

295. Ziet in 't rond, en leert wat de Natuer aen alle dieren ingeeft. Het woord ziet staet in plurali, even als al de imperativi der volgende verzen, waerin de Geleerden van vers 239 voortdurend aengesproken worden. Vglk. hierna, vers 349.

296. Hoe elk gedierte. Versta eenvoudig hoe al de dieren, of, wil men, hoe de dieren van alle slag; want het gezegde in dit vers wordt in de volgende toegepast op de vliegende, de zwemmende en de kruipende, zoo wel als op de loopende dieren. - Ontwaakt, wakker of werkzaem wordt; want het woord heeft die twee beteekenissen, en beide passen hier even goed. - Met, dat is gelyktydig met, in welken zin het woord dikwyls gebruikt wordt, terwyl het in 't volgend vers de wyze uitdrukt.

[p. 386]

 

De frissche leden rept met rennen, dartlen, springen,^297.

 

Met klappren door de lucht en 't ochtendlied te zingen!^298.

 

Ziet alles weemlen en krioelen over 't land,^299.

300

En klaatren in den stroom, en wriemlen door het zand:^300.

297. Hoe het de frissche, zyne door de rust verkwikte leden rept, roert, in beweging stelt. Vglk. III, vers 180 en de aenteek. - Met rennen, zoo veel als loopen, maer met het bykomend denkbeeld van snelheid. - Dartelen, spelen, eensluidend met het fransche folâtrer. Vglk. I, vers 202 en 254. - Springen. Geheel dit vers geldt de viervoetige dieren, terwyl het volgende alleen op de vogelen slaet.

298. Met klapperen. Dit werkwoord is een frequentatief van klappen, dat zelf van den klank gemaekt is, even als 't fransche claquer. Het wordt inzonderheid toegepast op het gerucht dat de duiven en andere vogelen, onder 't vliegen, met hunne wieken maken. - En 't ochtend- of morgen- lied te zingen, gelyk inderdaed al het pluimgediert doet by den dageraed.

299. Ziet alles, al wat leven heeft, wemelen, heen en weêr loopen, in gedurige beweging zyn. Vglk. III, vers 14 en de aenteek. - En krioelen, door elkander zweven, dooreen warren, gelyk aen alle menigte eigen is.

300. En klateren, geklater maken, als de visschen met hunnen steert doen, in den stroom. Het verbum is naer den klank gevormd. - En wriemelen in het zand, als de insekten en alle kruipende dieren. Wriemelen of wremelen, verwant met wemelen, komt in beteekenis nagenoeg overeen met het fransche grouiller. Bilderdijk gebruikt het ook in zyn Waarachtig Goed, vers 198.
En nu bewondere de Lezer hoe onze Dichter in dry verzen de hoofdsoorten van het dierenryk ik zeg niet weet op te noemen, maer te kenmerken en te onderscheiden. Doch zulks in nog niet genoeg: ook de onbezielde natuer wordt tot getuige geroepen, en moet des Dichters stelling bevestigen.

[p. 387]

 

Den frisschen morgenwind door bosch en klaver ruischen;^301.

 

De waatren 't drijvend zwerk wellustig tegenbruischen;^302.

 

De zon, door d'ochtendblos al lachend voorgegaan,^303.

 

Zijn rossen nopen langs de blaauwe hemelbaan,^304.

305

En 't onafmeetbre ruim doorschittren met zijn stralen!^305.

 

Ziet al in rep en roer, wat adem heeft te halen!^306.

301. Ziet den frisschen, levenwekkenden morgenwind door bosch en klaver, dat is in 't algemeen door de velden, ruischen, en alles in beweging stellen. Het werkwoord is gemaekt van het eigenaerdig gerucht dat de wind in 't gebladert voortbrengt.

302. Ziet de wateren, door den adem des morgenwinds aengezet, het drijvend, dat is, op zyne beurt zich bewegende zwerk, wellustig tegenbruischen. Namelyk de wellen of golven bruischen al dartelende op naer de wolken die zy afspiegelen. Het bywoord wellustig is hoogst gepast, en gansch het vers byzonder liefelyk. Vergelyk III, vers 60 en 446. In dit laetste heeft onze Dichter ook bruischen, terwyl hy in den eersten Zang, vers 143 en 294 bruizen schryft, zonder groot onderscheid in de beteekenis. Men zie de plaetsen na, alsmede 's heeren De Jagers Proeve, bl. 20-21.

303. Ziet de zon, door d'ochtendblos, door den blozenden dageraed, al lachend voorgegaan. Te regt; want het is Auroor die den zonneweg open maekt.

304. Zijn rossen, de peerden zyns wagens. Vglk. II, vers 156 en de aenteek. - Nopen of noopen, prikkelen, aensporen, doch hier eigentlyk aendryven, dewyl er spoor noch prikkel te pas komt. Kiliaen heeft nope, punctus, punclio, lactus, welk laetste het voorzetsel nopens verklaert. Vglk. I, vers 321 en de aenteek. Dat men by Zon en Min niet op het genus van 't signum, maer op dat van 't significatum ziet, is meermaels opgemerkt. Men kan er Huydecopers Proeve over naslaen, I, bl. 204, vlgg. en de aenmerkingen van Kluit op Hoogstratens Woordenlyst, bl. 251.

305. Met zijn stralen. De Dichter zou vermoedelyk haar stralen gezegd hebben, ware het niet dat hy in het vorige vers op Phebus gezinspeeld en om die reden van zyne rossen gesproken had. Overigens wordt de zon te regt, en zeer dichterlyk, aengebragt tot bewys dat alles in de natuer zich beweegt.

306. Ziet al in rep en roer, dat is, in volle beweging. - Wat adem heeft te halen. Dichterlyke omspraek voor wat ademt of leeft. Dit vers recapituleert de protasis van dezen langen volzin, wiens apodosis met het volgende aenvangt.

[p. 388]

 

En Gy, ge onttrekt u aan die zoete, dierbre plicht,^307.

 

En duldt, dat vadzigheid u arm en voet ontwricht'!^308.

 

Wat zeg ik? Dat ze uw kniên, uw ruggegraat verstijve,^309.

310

Het bloed in de aadren stuit', terug naar 't harte drijve,^310.

 

Uw lenden kromme, en ach! uw neêrgebogen hoofd^311.

 

Den aanblik weigre van den gloed die 't al doorstooft!^312.

307. En Gy, ge onttrekt u. Het pronomen is herhaeld, per emphasin. - Aan die zoete, dierbre plicht. Nauwkeurig en zinryk. De lichaemsbeweging is eene pligt door de Natuer den mensch opgelegd. Die pligt is zoet, want hare vervulling baert genoegen. Vglk. boven, vers 45. Zy is dierbaer, want gezondheid en leven hangen er van af.

308. En duldt, gy gedoogt, dat vadzigheid. Het woord beteekent luiheid, traegbeid (vglk. I, vers 278 en de aenteek.) doch hier ontleent het eene gewyzigde beteekenis uit alles wat voorgaet, en zegt zoo veel als verzuim van lichaemsbeweging. - U arm en voet ontwricht'. Versta dit laetste niet letterlyk, als het gebruikt is in vers 130 en 367 van den eersten Zang, maer in den zin van verlammen, in 't Fransch énerver, waer het metaphoricè goed voor dienen kan.

309. Wat zeg ik? Zy doet veel meer. Het kwaed der werkeloosheid bepaelt zich niet tot die leden welke inzonderheid voor de beweging geschikt en bestemd zyn: neen, zy krenkt geheel het lichaem. - Gy duldt tevens dat ze uw kniên, de spil van het onderlyf, zoo wel als uw ruggegraat, die geheel het bovenlyf in stand houdt, verstijve, verstramme, en dus de voornaemste bewegingen des lichaemsverhindere.

310. Het bloed in de aderen stuit', tegenhoude, belette door te stroomen; want het is de lichaemsbeweging die den omloop der vochten aenzet, als boven gezegd is in vers 220. - Terug naar 't harte drijve, ten gevolge dier stuiting, waerdoor het bloed, niet behoorlyk voortgestuwd wordende, als van zelf terug streeft.

311. Gy duldt dat de vadzigheid, de werkeloosheid uw lenden kromme, door de toenemende zwakheid van uw lichaemsgestel. - En ach! uw neêrgebogen, uw voorover knikkend hoofd, als dat van den afgeleefden gryzaert. Het woord staet in dativo. Men kan ook het krommen der lenden, en het neêrgebogen hoofd toepassen op het gedurig zitten en op 't voorover liggen der Geleerden op hun boeken.

312. Den aanblik, het gezigt weigere van de schoone zon, van den gloed der dagtoorts, die 't al doorstooft, die het heelal verwarmt, en al de schepselen doet leven door zynen heilzamen invloed. De gloed staet metonymisch voor de zon die den gloed voortbrengt; maer de gedachte heeft wel iets oneigens.

[p. 389]

 

Gy laat u 't trage bloed in de ingewanden stallen,^313.

 

Verderven door de rust, zijn buizen samenvallen,^314.

315

Verharding telen, en ontsteking, pijn, en dood!^315.

 

Gaat, schudt die logheid uit, dat ledendrukkend lood;^316.

 

Vertreedt u; neemt de bijl, en houwt abeel of ceder,^317.

313. Gy laat u, door uwe vadzigheid, het trage, het niet aengezette bloed, in de ingewanden, in de vaten die 't doorloopt, en langs waer het de inwendige werktuigen zoo wel als de uitwendige in 't leven houdt, stallen, stil staen, stremmen, zyn noodige werkkracht verliezen. Vglk. III, vers 336 en de aenteek.

314. Gy laet het verderven door de rust, door de stagnatie. - Gy laet zijn buizen, de aderen, vooral de kleinere, samenvallen, toegaen, dusdanig dat zy aen het vocht geen vryen doorgang meer geven. Vglk. III, vers 329 en de aenteek.

315. Gy laet aldus dat zelfde bloed, in zyne werking gestoord, in zynen loop verhinderd, verharding telen of veroorzaken in de deelen welke het niet behoorlyk doorstroomt. De fransche wetenschap noemt die verharding engorgement. - En ontsteking, als gevolg der verharding, en pijn, als gevolg der ontsteking, en dood, als laetste gevolg uwer verkeerdheid. Men ziet, de rede klimt, maer altyd van zelf, ongedwongen en zonder dat het den Dichter eenige moeite kost.

316. Gaat. Woord van opwekking, even als 't latynsche age of agite, en hier byzonder gepast. - Schudt die logheid, die schadelyke luijaerdy, die rampzalige vadzigheid uit; legt ze af, ontmaekt er u van. Log beteekent zwaer, traeg, dat zich niet gemakkelyk beweegt, het tegenovergestelde van vlug. - Dat ledendrukkend lood. Werpt dat af, dat lood dat op uwe leden schynt te drukken, dat u belet de noodige beweging te nemen.

317. Vertreedt u. Allerkeurigst woord, dat in eens zoo veel zegt als: blyft niet zitten, maer treedt en wandelt en verkwikt u door de beweging. - Doet meer, beweegt niet alleen uw voeten, maer tevens handen en armen: neemt de bijl, en houwt abeel of ceder neêr; besteedt daer uw krachten aen, ten voordeele uwer gezondheid.

[p. 390]

 

Of, is uw arm te zwak, of esch- of berkspruit, neder;^318.

 

Beschrijdt het dravend ros; slaat vederkuif of bal;^319.

320

Trekt zinkend schakelnet of zeger aan den wal!^320.

 

Voor 't minst, vernieuwt uw' geest door stille kunstbedrijven!^321.

318. Of, is uw arm te zwak. Laet uw gestel zulks niet toe, of hebt gy 't reeds zoo ver laten vervallen, dat u de krachten te kort schieten om zwaren arbeid te verrigten, om boomen neêr te vellen, wat u te veel zou vermoeijen. - Houwt dan of esch- of berkspruit neder, wat zoo groote inspanning niet vordert.

319. Hebt gy geen lust in zulken arbeid te verrigten, of ontbreekt er u de gelegenheid toe, kiest een ander middel van beweging: Beschrijdt, by voorbeeld, het dravend ros. Ieder weet hoe heilzaem een lichaemsoefening het peerdryden is, en hoe dikwyls het door de artsen aengeraden wordt. - Kunt gy niet te peerd zitten, slaat dan vederkuif of bal. De Dichter bedoelt het dusgenaemde raketspel, het zy met den bal, het zy met hetgeen de Franschen volant heeten, en dat hier zoo eigenaerdig door vederkuif uitgedrukt is, zynde een stukje kurk met vederen bezet, en als 't ware gekuifd, in 't Fransch huppé.

320. Trekt zinkend schakelnet. Kiliaen vertaelt dat woord door tragula, en beschryft het door rete quod subere sustentatum innatat. Het dryft dus boven aen eenen kant, maer de andere kant zinkt, want anders diende het nergens voor, en derhalve is het epitheton nauwkeurig. - Of zeger. Zoo staet het woord gespeld in beide uitgaven van 1807 en 1828; doch in zyne Geslachtlijst schryft Bilderdijk, met alleman, zegen of zeegen, en zegt dat het van 't latynsche en grieksche sagena, σαγήνη afkomt. Misschien heeft hy opzettelyk de n in r veranderd, om alle verkeerde opvatting voor te komen. Hoe 't zy, zegen is insgelyks een net, maer een ander soort dan 't geen hy eerst genoemd heeft. Kiliaen vertaelt het door sagena, even als hy met dat zelfde woord het nederduitsche sleep- en treknet vertolkt. Daer is dus onderscheid tusschen de twee en, zonder verder onderzoek, mag men Bilderdijks vers voor nauwkeurig houden.

321. Voor 't minst. Namelyk indien gy niet besluiten kunt om aen zulke bloot lichamelyke werkzaemheden uwen tyd te besteden, omdat gy er geen vermaek in schept, - Vernieuwt dan uwen geest door stille kunstbedrijven, door bedryven die, zonder omslag binnens huis verrigt kunnen worden, en waer het verstand deel aen neemt, zoo nogtans dat het er niet door vermoeid wordt, maer eerder nieuwe krachten uit put.

[p. 391]

 

De handling van 't penceel vervang' het bukkend schrijven;^322.

 

De bijtel neem de plaats van maalstok en palet;^323.

 

En schaaf en spanzaag ruisch' door 't zwijgend kabinet!^324.

 

 

325

't Is werkzaamheid-alleen, maar werkzaamheid der spieren,^325.

322. De handeling. Gewoonlyk zegt men behandeling, in 't Fransch maniement. - Vervang' het bukkend schrijven. Beide, schryven en schilderen, wordt met de hand gedaen; maer voor 't eerste moet men zich bukken, voor 't laetste niet; en uit dien hoofde, behalve dat het genoegelyker is, kan dit tot uitspanning dienen. Doch niet ieder is in staet om het penceel te hanteeren: daerom geeft de Dichter een ander bedryf op, namelyk dat van schrynwerkery, waerby het insgelyks op het scheppen van vormen aenkomt, en dat derhalve ook voor kunstbedryf mag gehouden worden.

323. De bijtel neem de plaats van maalstok, waer de schilder zyne hand op leunt, en palet, waer hy zyne verwen op uitbreidt en mengt. Zie, voor de spelling van het woord bijtel, de aenteekening op vers 201 van den tweeden Zang. Wil men by dit vers liever op beeldhouwery denken dan op schrynwerk, ik stem het toe; doch in dat geval zou 't volgende vers beter met of beginnen dan met en.

324. En schaaf en spanzaag. Dit laetste brengt zyn eigen verklaring mede, als zynde eene zaeg die van achter gespannen wordt, onderscheiden van de hand- kraen- rasp- schrob- trekzaeg, enz. allen minder geschikt tot kleine werken. - Ruische door 't zwijgend, aen de stilte toegewyd kabinet. Het tegenstellige tusschen het geruisch der zaeg en het stilzwygen des kabinets, is ongemeen schoon. Maer dit mag men zeggen van geheel deze plaets, bestaende uit 32 verzen, welke tot over de geringste byzonderheden gaen, en toch altyd verheven, dichterlyk en hoogst bevallig blyven.

325. 't Is werkzaamheid alleen, enz. Natuerlyke gevolgtrekking uit het voorgaende. Maer hoe kunstig weet de Dichter de onderscheidene deelen van zyn betoog te verbinden, het een uit het ander af te leiden, en tot een nieuw onderwerp over te gaen, zonder gaping, zonder moeite, alsof hy 't zoo maer voor de vuist had neêr te schryven. In dezen paragraef geldt het de ontlasting van vers 222, of de excreta et retenta, waer in de aenteekening na vers 196 spraek van was, en die de vyfde plaets bekleeden onder de sex res non naturales. - Maar werkzaamheid der spieren, dat is, lichamelyke werkzaemheid, geen verstandelyke, gelyk die waer de Geleerde zyne gezondheid meê krenkt en zyn leven verkort.

[p. 392]

 

Waar 't leven by bestaat, waar dier en plant by tieren.^326.

 

Zy daauwt in 't heilzaam zweet onnutte scherpten uit,^327.

 

Die 't bloed naar buiten drijft en afscheidt in den huid:^328.

 

Zy stijft de werkingskracht van ingewand en klieren,^329.

330

En zijgt het onraad door van darmkanaal en nieren:^330.

326. Waar 't leven by bestaat, of onderhouden wordt, in stand blyft. - Waar dier en plant by tieren, groeijen, opkomen, gezond zyn. Het Latyn zegt gliscere, crebrescere, proficere. Vglk. I, vers 396 en de aenteek.

327. Zy. Namelyk de werkzaemheid. - Daauwt in 't heilzaam zweet onnutte, en daerdoor zelf schadelyke scherpten uit. Het hier als bedryvend gebruikte werkwoord uitdaauwen, of, volgens de meer gewoone spelling, uitdauwen, beteekent onder de gedaente van dauw of waes uitjagen, gelyk inderdaed de beweging of de werkzaemheid doet, in en met het zweet dat zy verwekt. Vglk. I, vers 316, en III, vers 296.

328. Die 't bloed, waer de scherpten in opgevat worden en meê rondgaen, naar buiten, naer de oppervlakte, drijft en afscheidt, er zich van ontmaekt, van zuivert, in den huid, namelyk in de zweetgaten der huid. Vglk. II, vers 307 en de aenteek.

329. Zy stijft, versterkt, bevordert de werkingskracht van het ingewand, waer de spyzen in verteerd, en haer voedende deelen afgeloogd worden. - En van de klieren, die de vochten afzonderen en wyzigen.

330. En zijgt het onraad door, enz. Is dit vers geen meesterstuk van kieschheid, geen werk van een vernuft dat alles weet uit te drukken, en het onedelste zelf tot ware poëzy te verheffen? Doorzygen zegt hier zoo veel als afscheiden, uitdryven. Vglk. II. vers 94 en de aenteek. Onraed noemt men datgene wat als onnuttig uit- of weggeworpen wordt, inutilitas, sordes, immunditia zegt Kiliaen; maer nimmer is er een gepaster gebruik van 't woord gemaekt. Het komt van raed, eigentlyk geraed, gerade, eensluidend met gerei of gereedschap, alles waer men zich van bedient om iets te verrigten. Het is bewaerd gebleven in huisraed, sieraed (siergeraed) en, met eenigzins gewyzigde beteekenis, in voorraed. Bilderdijk, in zyne Nieuwe Mengelingen, II, bl. 71 (uitg. in-12^o) spreekt van speelgeraad, en in zyne Treurspelen, I, bl. 84 van kerkgeraad. Dat hy aen 't woord onraad het onzydig geslacht geeft, is omdat het hier als stof geldt. Vglk. II, vers 324.

[p. 393]

 

Zy keert hun gisting af van 't licht ontstoken bloed,^331.

 

Die in 't onzuivre lijf een nest van kwalen broedt.^332.

 

 

 

Maar driften! - Zangeres, wat gaat ge u hier vermeten! -^333.

 

De Wijze en Wijsgeer legt den hartstocht aan den keten.^334.

331. Zy keert hun gisting af. Namelyk de gisting van darmkanael en nieren; doch versta de gisting welke in die twee voortgebragt wordt door het vertoeven des onraeds, wanneer zulks niet tydig doorgezegen en uitgedreven wordt. Deze gisting, in dat geval, deelt zich mede aen het bloed, 't welk onze Dichter licht ontstoken noemt, dat is ligt te ontsteken of ligtelyk ontsteekbaer. Maer die ontsteking wordt belet door de werkzaemheid, die het onraed afzet en zyn gisting voorkomt. Zie, voor de spelling van licht, het aengemerkte op vers 331 van den tweeden Zang.

332. Die. Namelyk de gisting, met en door kwade vochten het bloed ontstekende, - In 't onzuivre of daermeê vervuilde lijf een nest van kwalen of ziekten, broedt, uitbroeit, doet rypen. Alles is even schoon, even dichterlyk, even nauwkeurig.

333. Maar driften!... De suspensio is gansch natuerlyk. De Dichter heeft nog te spreken van de animi pathemata, het laetste der sex res non naturales, en, even als hy van de andere gedaen heeft, ook het nut, de noodwendigheid daervan aen te toonen. Maer het nut der driften, hoe paradoxael klinkt dat niet, terwyl het algemeen erkend is dat de mensch, door zyne driften, zich allerhande kwaed op den hals haelt? Daerom voegt er de Dichter by: Zangeres, wat gaat ge u hier vermeten! Wat gaet ge doen? Durft gy den lof der driften aenheffen? Is dat geene vermetelheid? Vglk. II, vers 127 en de aenteek.

334. De Wijze en Wijsgeer, verre van zulks by te stemmen, verre van de driften toe te laten en er zich aen over te geven, als eenig goed inhebbende, legt den hartstocht (het enkelvoud voor het meervoud) aan den keten, als zyn doodelyksten vyand, opdat deze buiten staet zy hem te bespringen en te overweldigen. De Wyze is degene die de wysheid bezit; de Wysgeer hy die er zich op toelegt, die ze beoefent, die ze mint. In 't Fransch zou men zeggen le Sage et le Philosophe. Het is zonderling genoeg dat Bilderdijk in dit vers tweemael zich zelven tegenspreekt in het punt van geslachten. Hartstocht gebruikt hy hier, met den grooten hoop, mannelyk, alhoewel hy in zyne Geslachtlijst het voor vrouwelyk opgeeft; en keten, dat hy in dezelfde Lyst ook vrouwelyk noemt, waer het algemeen voor geldt, wordt hier met het mannelyk geslacht gebruikt. Zulke strydigheden zyn overigens by onzen schryver niet zeldzaem. Die er meer van weten wil, raedplege De Jagers Proeve, bl. 245-46.

[p. 394]

335

't Zij verr', dat toornen, wraak, of dierelijke lust^335.

 

By de artseny der ziel zijn fiere borst ontrust'. -^336.

 

Helaas! dit zelfs misschien, indien men 't mocht gelooven,^337.

335. 't Zij dus verr' dat. De Dichter spreekt in den zin des Wysgeers, en zyne bewoording komt overeen met het latynsche absit, ut. - Toornen, gram worden, toornig zyn. De infinitivus staet voor het naemwoord toorn, enkel om af te wisselen met gramschap, dat acht verzen later komt. - Wraak. Versta, niet wraekoefening, maer wraeklust, namelyk die drift welke in het hart, zelfs onvrywillig, kan opryzen om een ongelyk te wreken.

336. By de artseny der ziel. Herinnering aen het opschrift ψυχῆς ἰατρεῖον dat, volgens Diodorus Siculus, de egyptische koning Ozymandyas op zyne boekery had doen stellen. Versta derhalve Bilderdijks gezegde alsof er stond: by zyne boeken, by zyne geliefkoosde studie. - Zijn fiere borst, de borst of het hart des wysgeers, ontruste, of zou ontrusten. Het epitheton fier zinspeelt eenigzins op den hoogmoed der Stoïcynen.

337. Helaas! Hier spreekt de Dichter in zyn' eigen naem, en wil dat ook daerin de wysheid zich bedriegt. - Dit zelfs misschien, namelyk dit niet ontrust, niet aengevochten worden, waer de wysgeer zyn geluk in stelt en fier op is. Hier slaet het helaes op. - Indien men 't mocht gelooven. Indien men uit enkel physiologische princiepen mogt uitgaen, en geen rekening houden van de zedeleer, die het den mensch tot eene pligt maekt zyne licht ontvlambre tochten (boven, vers 225) ik zeg niet uit te dooven, maer te beheeren, om het hoog gevaer dat zy meêbrengen in den staet van verval waer hy zich in bevindt. Zoo moet men Bilderdijks gedachte opvatten; want gansch dit Gedicht en al zyne schriften verbieden er een kwaden zin aen te geven.

[p. 395]

 

Zou 't lichaam, in hunn' schok, van 't heilzaamst goed berooven.^338.

 

Ook 't Onweêr is op de aard noodzaaklijk in de lucht;^339.

340

De Wind, aan 't stilstaand meer. Ook 't hart behoeft zijn zucht!^340.

 

Zijn zucht, zijn hijgen van 't verlangen; 't siddren; beven;^341.

 

't Is alles door Natuur tot 's menschen heil gegeven;^342.

338. Zou 't lichaam, enz. Versta: zou 't lichaem, met het te berooven van den schok der driften, tevens berooven van een zeer heilzaem goed dat in dien schok gelegen is. Hy beweert niet stellig; hy zegt misschien, in twyfel latende wat twyfelachtig is. Maer in de volgende verzen ontwikkelt de Dichter de leer der geneeskunst, en vreest hy niet meer bevestigend te spreken.

339. Ook 't Onweêr is op de aard, op den aerdbol dien wy bewoonen of, wil men, op 't vaste land, noodzaaklijk in de lucht, namelyk om die te zuiveren. De Dichter redeneert per analogiam.

340. De Wind is noodzakelyk aan 't stilstaand meer, welks wateren, indien zy onbewogen bleven, bederven zouden. Vglk. I, vers 21 en de aenteek. - Ook, dat is, van gelyke, 't hart behoeft zijn zucht! Behoeven is noodig hebben, en zucht gebruikt in den zin van het fransche désir; doch hier byzonder wel gekozen, om zekere overeenkomst van denkbeelden die zich opdoet tusschen den zucht des herten en den zucht des winds. Vglk. boven, vers 233.

341. Zijn zucht. Het woord verandert van betrekking en wordt hier subject. De herhaling versterkt de beteekenis en geeft klem aen de rede. - Zijn hijgen van 't verlangen. Dit is insgelyks de zucht of begeerte, maer tot den hoogsten graed gedreven. Hygen beteekent zuchten, tot verlies van den adem toe. - 't Siddren; 't beven. Die twee zyn insgelyks onderscheiden door min en meer, etymologisch althans, zoo niet altyd in 't gebruik, even als het fransche frissonner en trembler.

342. 't Is alles door Natuur, in stede van de Natuer, gepersonnifieerd namelyk, doch te verstaen van den Schepper en insteller der Natuer. - Tot 's menschen heil, tot zyn goed, tot zyn voordeel gegeven. Dit is, in zyn algemeenen zin, waer en onbetwistelyk. Het misbruik en 't kwaed van dat alles komt van den mensch en van diens verval uit zynen oorspronkelyken staet van volmaektheid, volgens de schoone aenmerking van Bossuet, in zyn werk getiteld: De la connaissance de Dieu et de soi-même, Chap. IV, §. 2 (uitgave van Lebel, XXXIV, bl. 274). De oude Akademie, of de school van Plato, was ook van dat gevoelen. Zie Cicero, Academic. Lib. II, Num. XLIV, alias 135, sqq. Zie mede zyne Quaestiones Tusculanae, Lib. IV, Num. XIX, alias 43.

[p. 396]

 

De gramschap zelfs, de schrik, angstvalligheid, en schroom,^343.

 

Ontsteekt, beroert, of stalt den eedlen levensstroom^344.

345

Niet nutloos; zuivert, scheidt, of mengt en klutst de vochten.^345.

 

Dank, stervling, dank Natuur voor 't heilgeschenk der tochten!^346.

 

Wat waart ge zonder hen? Een werklooze aarden klomp,^347.

343. De gramschap zelfs, welke, even als de volgende aendoeningen, eerder uit den geest dan uit de zinnen voortkomt, en daerdoor onderscheiden is van de opgenoemde in vers 341. Hier is het bywoord zelfs beter aengewend dan in vers 337, waer ik zelf verkiezen zou, volgens het aengemerkte op vers 260 hiervoren. - De schrik, angstvalligheid, en schroom. Deze dry zyn synonyma, alleen onderscheiden door mindere of meerdere hevigheid, zoodanig dat de schrik doet vlugten, de angstvalligheid ontstelt, en de schroom alleen de oogen doet afkeeren. Zoo, dunkt my, is de gedachte des Dichters te verklaren. Men kan het nagaen in 's mans Geslachtlijst op de woorden schrik en schroom. Zie mede onze aenteekening op vers 429 van den tweeden Zang.

344. Ontsteekt het bloed, als de gramschap, beroert het, als de schrik doet. De verba zyn distributivè, niet collectivè op de onderwerpen toegepast, en staen daerom in singulari. - Of stalt den eedlen levensstroom, het bloed, dat gezegd wordt door de vrees wederhouden en in zyn' loop gestremd te worden, waer de bleekte uit voortkomt. Zie boven, vers 228. Dat het werkwoord stallen zoo wel actief als neutrum wezen kan, spreekt bykans van zelf.

345. Niet nutloos. Niet te vergeefs, niet zonder voordeel. Neen, de eene drift zuivert, de andere scheidt de vochten, of mengt en klutst ze dooreen, en iedere werking brengt haer nut mede. Het woord klutsen zegt meer dan mengen; het beteekent eigentlyk door elkander slaen, als gedaen wordt met vochten van verschillenden aert, die niet van zelf mengen. De uitdrukking is hier volkomen gepast en zinryk.

346. Dank. Imperativus van 't verbum, geen nomen. - Voor 't heilgeschenk, dat is heil of geluk aenbrengend geschenk, met andere woorden, de weldaed der tochten. De gedachte wordt verklaerd in de twee volgende verzen, en blykt daeruit te moeten verstaen worden van de affectus of aendoeningen in 't algemeen.

347. Wat waart ge zonder hen, zonder de tochten? - Een werklooze aarden klomp. Versta, een werkelooze klomp gelyk een aerdklomp. Het woord werkeloos heeft hier dezelfde beteekenis als het fransche inerte. Geheel het volgend vers is appositie van dit hemistichion.

[p. 397]

 

Zich-zelv' tot vreugd noch leed, voor allen indruk stomp.^348.

 

 

 

Doch treên we u nader, u, heldhafte Letterwijzen!^349.

350

Hoe! zien we u 't kalme bloed niet in het aanzicht rijzen?^350.

 

Hoe golft het u door 't hart! wat jaagt die polsslag snel!^351.

348. Die zich-zelven noch tot vreugd noch tot leed is. Versta, even onvatbaer voor vreugd als voor leed, en voor wien derhalve zoo min heil als onheil denkelyk is. - Voor allen indruk stomp, ongevoelig. Stomp is zoo veel gezegd als onscherp, puntloos, dat niet steken kan, en, door uitbreiding van het denkbeeld, waer alles op afbotst, dat niet gestoken kan worden. Te regt, want ant om indrukken (in 't Fransch impressions) te ontvangen, is gevoel noodig: en tot fyne indrukken behoort scherp gevoel.
En met deze twee laetste verzen is dan ook het kwaed der apathie, gelyk de Dichter in zyne inhoudsopgave het noemt, voldingend bewezen.

349. Doch treên we u nader. Versta: laten wy u nader treden en van digter by beschouwen. - U, heldhafte Letterwijzen. Laten wy zien of gy inderdaed zoo vry zyt van driften als gy zelf beweert. De Dichter zinspeelt op vers 335-36 hiervoren. Heldhaft, in stede van heldhaftig is by de dichters niet ongemeen. Op dezelfde wyze gebruikt Bilderdijk waarachte kennis, voor waarachtige, in zyne Vermaking, bl. 96; doorluchte voor doorluchtige, aldaer, bl. 101; lafharte voor lafhartige, in zyne Sprokkelingen, bl. 115, en spichte vingeren voor spichtige, aldaer, bl. 106. Vglk. II, vers 419. Wat het woord Letterwijzen betreft, het zegt hier zoo veel als Letterkundigen of Geleerden. De samenstelling is dezelfde in weerwys, naeldewys, enz.

350. Hoe! Bedriegen wy ons misschien! - Zien we u het, naer uw zeggen, kalme bloed niet in het aanzicht rijzen of klimmen, stygen, en daerdoor zelf te raden geven dat het zoo kalm niet is als gy voorgeeft? Neen, wy bedriegen ons niet; in tegendeel:

351. Hoe golft het u door 't hart! Doch zulks kan men niet zien, ten zy door een uitwendig teeken. Daerom volgt er: wat jaagt die polsslag snel! En daeruit blykt dat het bloed u driftig door 't hart golft. Wat is onze Dichter toch altyd diepzinnig en nauwkeurig! Vglk. II, vers 276 en de aenteek.

[p. 398]

 

Wat siddertze! Ach, wat angst, wat schrikbaar zielsgekwel^352.

 

Beroert u? Is 't de drift om dieper in te dringen?^353.

 

De spijt der stoornis van uw geestbespiegelingen?^354.

355

De spijt, dat 's lichaams zwakte uw' ijver wederstaat,^355.

352. Wat siddertze! Wie? de polsslag? Neen, dat woord is zonder tegenspraek mannelyk. Maer de pols, voor 't vrouwelyke geslacht van hetwelk Bilderdijk pleit in zyn Geslachtlijst, er ader by verstaende, ofschoon hy erkent dat het gebruik er 't mannelyke op toepast. Vglk. onze aenteekening op vers 16 van den derden Zang. Nu dient nog opgemerkt dat hier het sidderen een tweede teeken is, namelyk van een' polsslag die jaegt, niet uit hoofde by voorbeeld van lichamelyke vermoeidheid, maer ter oorzake van eene inwendige aendoening, als in het vervolg van dit vers zoo schoon en zoo dichterlyk uitgedrukt wordt. - Ach, wat angst, wat schrikbaar zielsgekwel

353. Beroert u, en doet uwen pols jagen en sidderen? Het geldt hier juist en bepaeldelyk de zielskwellingen van velerlei aert, waer de Geleerde zoo dikwyls de prooi van wordt, en de Dichter onderneemt het kwaed te bewyzen. Later zal hy toonen hoe de Geleerde, tot zyne niet min groote schade, zich onttrekt aen de genoegens. - Is 't de drift om dieper in te dringen, namelyk in 't voorwerp uwer geestoefening, uwer studie: is het zulke drift die u kwelt?

354. Of is het de spijt, enz. Versta, de spyt die gy beproeft, wanneer of omdat uwe geestbespiegelingen gestoord worden? ‘Gelukkig, voegt Bilderdijk by in zyne Aanteekeningen, gelukkig die deze spijt en teloorstellingen nooit beproefde! By deze haalt geene der kwellingen, die ik heb leeren kennen.’ - Het geslacht van spyt wankt; men vindt het gebruikt zoo wel in 't mannelyke en 't onzydige als in 't vrouwelyke, welk laetste echter verkieslyk is. Het Fransch heeft daer dépit voor, eigentlyk chagrin mêlé de colère. Het woord bespiegeling zegt zoo veel als 't fransche spéculation, en 't voorgevoegde geest is slechts verklarend. Vglk. I, vers 1 en de aenteek.

355. Is het eene andere spyt, of liever spyt uit eene andere oorzaek, namelyk: de spijt, dat 's lichaams zwakte, enz. Versta dat de zwakte van uw lichaem een beletsel stelt aen uwen yver, u verbiedt te werken zoo veel en zoo lang als gy het wenscht te doen? De zin gaet voort in de twee volgende verzen.

[p. 399]

 

Uw heetste poging en uw teêrste zucht verraadt,^356.

 

Verpoozing eischen durft, en afdringt daar gy weigert;^357.

 

Uw oordeel dieper zinkt, hoe meer verbeelding steigert;^358.

 

Uw wijsheid zich herkent voor hersenschim en waan,^359.

360

En tot haar toppunt klom om schaamrood neêr te slaan?^360.

356. Dat die lichaemszwakte uw heetste, uw vurigste poging, en uw teêrste zucht, den trek waer gy meest van ingenomen zyt, die u regt uit het hart komt, verraadt, dat is, niet ondersteunt, niet begunstigt, er niet aen beantwoordt, in welken zin de Franschen ook hun woord trahir gebruiken.

357. Dat die zwakte, of dat lichaem verpoozing van den arbeid, rust eischen durft. Wat is dat eischen en dat durven hier zinryk, vol nadruk en schoon! - En afdringt, als een dwingeland die geen' wederstand duldt, daar of wanneer gy weigert. Versta er nu eindelyk by: is het dat, wat by u de spyt verwekt, wat u beroert? In 't volgend vers verandert de zin, als het semicolon, waer dit meê eindigt, aenduidt.

358. Of komt uwe spyt daeruit voort, dat uw oordeel dieper zinkt, zwakker wordt en minder scherp ziet (vglk. boven, vers 48), hoe meer, of naer mate, uwe verbeelding steigert, klimt, u wegvoert en verloren leidt? Het frequentatief steigeren wordt altyd met ei geschreven, ofschoon het van stygen komt. Men zie wat Bilderdijk daervan zegt in zyne Aanteekeningen op Hooft, bl. 309. Vglk. II, vers 216 en vers 29. Het hier herhaelde semicolon toont nogmaels dat de zin verandert; maer toch blyft hy steeds afhankelyk van de ondervraging in vers 355 begonnen.

359. Is het de spyt, dat uwe wijsheid zich herkent voor 't geen zy waerlyk is, te weten voor hersenschim en waan, ydele meening, droomery, dwaesheid? Erkennen en herkennen, in 't gebruik veelal verward, zyn eigentlyk geen synonyma. Het voorvoegsel er in erkennen, ervaren, erlangen, erachten heeft de beteekenis niet van herhaling, welke in herkennen duidelyk is. Men zie daer meer van by Lulofs, Gronden der Woordafleiding, §. 72 en 73. Het gemeende woord zegt hier zoo veel als weder kennen, namelyk wanneer de zelfbegoocheling ophoudt, en het is hoogst nadrukkelyk. Vglk. I, vers 60 en de aenteek.

360. En tot haar toppunt klom, hare hoogste vlugt nam, in hare vermetelheid wanende dat voor haer niets te verheven was. - Om, eindelyk van dwaesheid overtuigd, schaamrood neêr te slaan, en uwe ontroering op uw aenzigt te laten lezen? Neêrslaan is hier onzydig.

[p. 400]

 

Of is 't de woeste vlaag des hoogmoeds, tuk op pralen;^361.

 

De rustlooze angel van het ijdle roembehalen;^362.

 

De smart, indien uw vlijt dat heerlijk loon ontbeert?^363.

 

Of Afgunst, zoo op u een minder triomfeert?^364.

361. Of is het een andere drift: is 't de woeste vlaag des hoogmoeds, die u beroert, die uw hart doet slaen? Het woord vlaag, eigentlyk bui, is gebruikt in den zin van het fransche accès, gelyk men zegt eene vlaeg van koorts. De vlaeg des hoogmoeds wordt hier woest genoemd, zoo veel als wild, onstuimig, niet ingetoomd. - Tuk op pralen. Dit laetste beteekent vertooning van grootheid en luister maken, en tuk zegt zoo veel als togtig, begerig naer. Onze Dichter verklaert het woord byzonder wel in zyn Geslachtlijst, en gebruikt het met dezelfde beteekenis in het vierde Deel zyner Mengelingen, bl. 51, of 156 der goedkoope uitgave:

Wars van Grootmoêrs tafelkruimelen,
Tuk, de wareld in te tuimelen,
Vond Wif Haitsen t'huis geen tier.

Men mag er ook 's heeren De Jagers Proeve over nazien, bl. 212, vlg.

362. Is 't de rustlooze, geen rust hebbende, en tevens geen rust latende, maer altyd prikkelende angel van het ijdle roembehalen. Versta, het streven naer ydelen roem. Het vers is stout en kunstig, en het epitheton ydel in zyn volle beteekenis aengewend.

363. Is 't de smart, door u beproefd, indien of wanneer uw vlijt, uwe werkzaemheid, dat heerlijk loon des roems ontbeert of mist? Schoon is hier dat in de oogen des Geleerden heerlyk loon, tegengesteld aen den inderdaed ydelen roem van het vorige vers. Vglk. boven, vers 1 en de aenteek.

364. Of eindelyk is het de afgunst die u ontroert, zoo, of indien een minder, uwe verdiensten niet hebbende, op u triomfeert, dat is, den roem wegdraegt die u toekwam? Het lidwoord is by Afgunst weggelaten omdat deze hoofdkwael hier weêr eenigzins gepersonnifieerd wordt. De Lezer bewondere hoe onze Dichter het zielsgekwel des Geleerden weet te ontleden, zyne verschillende aendoeningen te kenmerken, de geheimste oorzaken te verklaren, en de zwakheden van het menschelyk hert te schilderen met dezelfde levendigheid van kleuren die al zyne tafereelen zoo treffend maekt. In zyne Aanteekeningen deelt hy op deze plaets de volgende bemerking mede: ‘Wat te loor gestelde hoogmoed, naijver, en dergelijke lagere driften te weeg brengen, is zeer algemeen. Hoe zy met waarachtige zucht tot kennis samenparen, is moeilijk te beschrijven voor die het algemeene amalgama van de eigenliefde (waardoor alles in ons samensmelt) niet wel leerde kennen. Doch, helaas! wat heb ik geen lieden van geest en geleerdheid door deze hartstochten geslingerd gezien!’

[p. 401]

365

Ach! driften zonder eind, die bloed en merg verteeren!^365.

 

Wier ongebondenheid geen slappe vuist regeeren,

 

Geen zwakke, toornen kan! - Doch neen, uw borst blijv' vrij,^366-67.

 

ó Wijsgeer, van die krankte, of (zegge ik) razerny!^368.

 

Uw leerzucht zij gedwee, bevredigd met u-zelven,^369.

365. Ach! driften zonder eind. Waerom niet liever zonder tal? Omdat zonder eind zoo wel kan verstaen worden van den aenhoudenden dwang der driften, als van hunne hevigheid en van hunne menigte, zoodat de onbepaeldheid zelf der uitdrukking de gedachte verrykt - Die bloed en merg verteeren! en derhalve de gezondheid verwoesten. Zie onze laetste aenmerking op vers 1 van dezen Zang.

366-67. Wier ongebondenheid. Wat heerlyk woord om de wildheid, de protervia der driften uit te drukken! Men zegge my welke andere dichter zulke woorden vinden kan, en ik zal erkennen dat Bilderdijk een' mededinger heeft in de Nederlandsche Poëzy. - Geen slappe vuist regeeren, geen zwakke toornen kan! Alweêr een trek van dat dichterlyk vernuft dat in alles doordringt tot op den grond, en de fynste nuances, aen het oog van min diepzinnigen ontsnappend, zorgvuldig onderscheidt. Om driftige rossen in den toom te houden en ze meester te blyven, behoeft men eene sterke vuist; om ze te bestieren en er dienst van te hebben, eene vuist die de teugels weet styf te houden. Dat beeld wordt hier voorgesteld, maer in omgekeerde orde, namelyk van het meerdere overgaende tot het mindere, en boven alle vergelyking schoon. - Doch neen, ik geef het u toe: uw borst zy niet ontroerd door de boven opgenoemde kwellingen; zy blijve vrij

368. Van die krankte, of (zegge ik liever) van de razerny, van de dolheid dier lage driften!

369. Uw leerzucht, uwe zucht naer kennis, naer wetenschap, naer geleerdheid, overheersche u niet, maer zij gedwee, zich voegende naer de omstandigheden. Dit zinspeelt op vers 353 en 54 hierboven. Vglk. I, vers 263, en III, vers 283. - Zy zy bevredigd met u-zelven, en verzette zich niet tegen natuerlyke beletsels of noodwendigheden. Het gezegde ziet terug op vers 355 en vlgg.

[p. 402]

370

En poog wat waarheid is, geen glorie, op te delven;^370.

 

Rukk' daaglijks meer en meer op 't pad der wijsheid voort;^371.

 

En worde, indien 't kan zijn, door 't lichaam niet gestoord!^372.

 

Wat zijt ge? Een Tantalus, die telkens aan zijn lippen^373.

 

Het vocht waar naar hy dorst rampzalig ziet ontglippen!^374.

375

Een Sizyfus, gedoemd tot wentlen van den steen!^375.

370. En poge wat waarheid is, enz. Versta: zy beoefene de wetenschap om de wetenschap, niet uit ydel glorie, als in vers 362. Opdelven beteekent al delvende, al gravende en wroetende te voorschyn doen komen, aen den dag brengen. De zin is derhalve: ik geef toe dat uwe leerzucht, by al hare poogingen, zich enkel voorstelle de waerheid te vinden, en niet tevens uwen eigen roem te doen uitkomen.

371. Zy rukke aldus dagelijks, enz. Zy make dagelyks vorderingen op het pad der ware, niet der gewaende, der hersenschimmige wysheid van vers 359. - Voortrukken is synoniem van voort- of vooruitgaen, met het bykomend denkbeeld van haest of van geweld.

372. En worde... door 't lichaam, en zyne krankheden of noodwendigheden niet gestoord. De concessio, met het tweede hemistichion van vers 367 aenvangende, eindigt hier.

373. Wat zijt ge in ieder geval? Wat anders dan een Tantalus, die telkens. Versta, iederen keer dat hy drinken wil,

374. Het vocht... rampzalig, dat is, tot zyn ongeluk, maer veel krachtiger. Zie de fabel kortelyk verhaeld in de aenteekening op vers 494 van den tweeden Zang.

375. Een Sizyfus, gedoemd of veroordeeld tot wentelen, dat is, gedurig keeren, namelyk het frequentatief van wenden, en derhalve hoogst nauwkeurig; want Sizyfus, zoon van Aeolus, werd, tot straf zyner strooperyen, in de het verwezen om een grooten rotsklomp boven op een hoogen berg te rollen, van waer de brok telkens, door hare zwaerte, naer beneden tuimelde, weshalve hy eeuwig den zelfden vergeefschen arbeid moest hernemen en voortzetten. Zie het verdichtsel by Hyginus, Fab. 60.
De Dichter wil zeggen: wees vry van die lage driften, enz. wat zyt ge dan nog? Een Tantalus, die nimmer zynen wensch vervuld ziet, een Sizyfus die steeds verloren arbeid doet, en zich afmat zonder uitkomst. ‘En zie daar, voegt hy er by in zyne Aanteekeningen, zie daar, wat de beoefening des verstands tot het wanhopigst lot der wareld moet maken, wanneer er geen uitzichten op een' anderen stand, dan dien wy hier in het vergroofde en verbasterd lichaam bekleeden, levendig zijn.’ Dit verklaert des Dichters gedachte, welke uit de volgende verzen nog licht ontvangt.

[p. 403]

 

Of, is u 't perk genoeg van 's menschen vatbaarheên? - -^376.

 

Helaas! - Doch, wees geen mensch! wees Engel, en te vreden^377.

 

Met wat u de Almacht gaf in menschenvatbaarheden!^378.

 

Neemt, waar zich 't menschlijk hart aan zeekre drift verpandt,^379.

376. Of, is misschien u 't perk genoeg van 's menschen vatbaarheén? Dit laetste is gebruikt in den zin van het fransche facultés. Versta dus: houdt gy u vergenoegd met het perk, dat voor de vatbaerheden van den mensch afgebakend is, en waerin zy zich bewegen en oefenen mogen? Is dat perk groot genoeg voor u; zoekt gy het niet te buiten te gaen, en meer te weten dan u gegeven is te weten? In dat geval, zoudt gy uwen dorst niet ongelescht voelen als Tantalus, uwen arbeid niet verloren achten als Sizyfus. Zie daer de vraeg, en het antwoord volgt:

377. Helaas! Welke mensch, welke Geleerde, welke minnaer der wetenschap was ooit te vrede met hetgeen in zyn bereik lag? - En de Dichter voegt er ironicè by: Doch wees geen mensch! Wees Engel. Als wilde hy zeggen: Ei! zoo moest gy geen mensch, maer een Engel wezen, om te vreden te zyn

378. Met wat u de Almacht gaf in menschenvatbaarheden! Men schryft gewoonlyk te vrede, of in één woord, 't zy adjectivè, 't zy adverbialiter, tevreden, waer dan de comparativus tevredener en het nomen tevredenheid, ontevredenheid van gemaekt wordt. In menschenvatbaarheden, dat hier zoo schoon afwisselt met hetzelfde woord van vers 376 (alhoewel weinig daervan onderscheiden), heeft het eerste lid der samenstelling eene adjectivale kracht, even als in heldenmoed, mannenkost, vrouwengeschrei.

379. Neemt, daer waar. Versta, wanneer of indien, voor hetwelk de Latynen ook hun ubi gebruiken. De Dichter gaet toonen dat de Geleerde geen Engel, maer een mensch, en wel een zwak mensch is, even als de anderen. - Zich 't menschlijk hart aan zeekre, aen een byzondere drift (Vglk. I, vers 54 en de aenteek.) verpandt, er zich geheel en al aen overgeeft. Zich aen iemand verpanden beteekent zich ten nauwste aen hem verbinden, nagenoeg als het fransche se dévouer.

[p. 404]

380

De wrevel, de eigenzin, niet eeuwig de overhand?^380.

 

De Jager leeft alleen in 't wildbraad na te sporen:^381.

 

De Hebzucht acht het uur, dat rente derft, verloren:^382.

 

En gy, betreurt ge 't uur, het oogenblikjen, niet,^383.

 

Dat, daar gy 't grijpen wilt, u leringloos ontschiet?^384.

385

Is 't leven, aan den mensch voorzeker niet beschoren^385.

380. De wrevel, de bitterheid tegen alles wat in den weg staet. Zie II, vers 423 en de aenteek. - De eigenzin, de grillige styfhoofdigheid die, in weêrwil van alle beletsels, voldoening eischt. - Niet eeuwig de overhand? Het bywoord eeuwig, in stede van altyd of immer, is hier byzonder krachtig.

381. De Jager. Niet hy die van de jagt een tydverdryf maekt, maer hy die er zich aen verhangt, aen verslaeft. Daerom is het woord met een hoofdletter geschreven. - Leeft alleen. Hy stelt er, niet zyn vermaek, maer zyn leven in, en kent of wil geen ander. - In 't wildbraad, metonymicè voor de dieren waer het wildbraed, in 't Fransch gibier, van komt. - Na te sporen. De uitdrukking is gekozen; want wat doet de jager, dan het wild opzoeken met zyn spoor te volgen, zelfs door alle moeijelykheden heen?

382. De Hebzucht. Andere metonymie, voor de hebzuchtige, de geldvraet. - Acht het uur, dat rente derft, dat niets opbrengt, omdat hy zyn geld een ner heeft laten liggen en verwaerloosd uit te zetten, verloren, dewyl by hem de tyd geen andere weerde heeft, of nergens toe dient, dan om inkomst op te leveren.

383. Betreurt ge 't uur, het oogenblikjen, het nietigste deeltje tyds. Hoe versterkt hier het diminutief van iets dat voor geen vermindering vatbaer is, als de blik van het oog, des Dichters gedachte!

384. Dat, daar, of wanneer gy 't grijpen wilt, u leringloos, dat is, zonder leering op te brengen, zonder uwe wetenschap te verryken. Men schryft doorgaens leer, leeren, leering, en Bilderdijk doet het ook zoo; doch in zyne Geslachtlijst, op het woord leer, en in het vierde Deel zyner Nieuwe Verscheidenheden, bl. 108, geeft hy etymologische gronden op om de zachtlange e in 't wortelwoord te vinden, en houdt er zich hier aen. - Ontschiet. Beter dan ontvalt of ontsnapt, uit hoofde der vlugheid waermeê het oogenblikje wegsnelt.

385. Is 't leven. Alles wat op dit woord volgt, tot op het einde van vers 387, is tusschenzin, dienende tot ontvouwing en verklaring der gedachte. - Aan den mensch, enz. Versta: hetwelk voorzeker aen den mensch niet beschoren of gegeven is. Het werkwoord bescheren, dat zoo veel zegt als beschikken, bestemmen, verordenen, by Kiliaen destinare, ordinare, en ook concedere, wordt thans zeldzaem gebruikt; doch zyn verleden deelwoord is in zwang gebleven. Zie De Jagers Proeve, bl. 170.

[p. 405]

 

Om, werkloos met het lijf, geheimen in te boren,^386.

 

En dat, uws ondanks, steeds tot andre zorgen noodt,^387.

 

U zelfs geen weestaat? niet verwerplijk voor de dood?^388.

 

Doordringt u 't bitter niet van eindelooze poging,^389.

386. Om, werkloos met het lijf. Versta, zynde, blyvende, of, terwyl hy werkeloos blyft met het lyf, geen lichamelyken arbeid, geen beweging doet. Het adjectief werkloos ziet op mensch van 't vorige vers. - Geheimen in te boren, te doordringen, te doorgronden. Versta er by: door de enkele inspanning van zyn verstand, door het uitsluitelyk werken van zynen geest, even alsof het lichaem niet, maer alleen de geest leven moest. Geheimen staet hier in 't algemeen, maer is inzonderheid te verstaen van de geheimen der wetenschap. Inbooren, figuerlyk gebruikt als hier, zegt zoo veel als indringen, namelyk tot in het binnenste, en dus zoodanig dat het geheim ophoudt van een geheim te zyn. Vglk. II, vers 85 en 442 en de aenteekeningen over de spelling van 't woord.

387. En dat. Te weten het leven. - Uws ondanks. Of gy 't wilt of niet. - Steeds, dat is gedurig, tot andre zorgen noodt, of noodigt; doch hier eigentlyk praemt, dwingt, gelyk het woord etymologisch medebrengt. Namelyk het leven, van den kant des lichaems, dwingt tot voeden, tot rusten, enz. Men ziet, de Dichter is altyd even nauwkeurig.

388. U zelfs geen weestaat? Is dat onvolmaekte, dat aerdsche leven, in hetwelk gy uwen drift, uwe weetgierigheid, uwe leerzucht geen voldoening kunt geven, verre van u tot vreugd te strekken, zelfs geen staet van wee en kwelling? - Niet verwerplijk voor de dood? Is het ja u niet dusdanig tot last, dat gy 't verwerpelyker acht dan de dood zelf? Het is de latynsche constructie prae ipsa morte fugiendum.

389. Doordringt, zoodanig dat hart en ziel er van lydt, u 't bitter niet van eindelooze poging, van poogingen onophoudelyk aengewend, en steeds verydeld, als in 't volgend vers gezegd wordt. In België schryft men poogen en pooging, met de scherplange o. Zie Bilderdijks Woordvorsching, bl. 63.

[p. 406]

390

Te loor gesteld door 't lot, verijdeld in beooging,^390.

 

Ja, klopt de wanhoop-zelv' niet somtijds aan uw borst,^391.

 

Wanneer ge een' last beschouwt, dien ge ongewillig torscht?^392.

 

Ontsluit ge 't hart ook wel voor 't lachen van 't genoegen,^393.

390. Te loor gesteld. Versta, die te loor gesteld wordt. Vglk. II, vers 435 en de aenteek. - Door 't lot, namelyk dat den mensch hier op aerde beschoren is. - Verijdeld. Versta nog eens, die verydeld wordt; want het woord ziet insgelyks terug op poging van 't voorgaende vers. - In beooging, in hare beooging, dat is, in het doel dat zy zich voorstelde, waer zy 't oog op had. Vglk. I, vers 342. Beter eindigde hier het vers met een semicolon, dan met een enkel comma.

391. Ja, klopt de wanhoop zelv'. Spraekkundig gesproken was de afkorting niet noodig, maer zelf even goed. - Niet somtijds aan uw borst, en geeft u kwade gedachten in, gedachten van zelfmoord, meent de Dichter; maer hy durft het niet uitspreken.

392. Wanneer ge een' last beschouwt, namelyk den last des aerdschen levens. Wanneer gy u verdiept in die gedachte, en dus al de zwaerte van dien last gevoelt. - Dien ge ongewillig, met tegenzin, torscht of draegt, omdat hy uwen geest ter neêr drukt en belet zich te verheffen tot hooge bespiegelingen. Torschen is dragen, doch alleen gebruikelyk voor het dragen van zwaren last.
De Lezer bemerkt wel dat onze Dichter hier overdryft en te ver gaet. Op de volgende verzen heeft hy deze aenteekening: ‘Ieder gevoelt veellicht niet even zeer, dat deze schildery niet in 't wilde, maar naar het leven zelf gemaakt is. - Gelukkig, wiens hart er zich niet in herkent.’ Wat wil hy zeggen? Dat hy zyn eigen beeld gemaeld heeft, en naer zich-zelven van de anderen oordeelt. Dit geldt hier ook, en de Lezer begrypt tot welke uitersten van gevoelens een man als Bilderdijk zich heeft kunnen laten gaen, wiens onverzadigbare weetlust en nooit voldane wysheidszin, by een van jongs af verzwakt gestel, hem in eene hooge maet moesten doen lyden. Zie beneden, vers 448 en de aenteek.
Tot dus verre van de zielskwellingen des Geleerden. In de volgende verzen geldt het de zuivere genoegens des levens, waer dezelfde Geleerde zich aen onttrekt, en daerdoor zyn kwael vermeerdert.

393. Ontsluit ge 't hart ook wel. Opent gy wel ooit uw hart. Het voegwoord ook dient om de transitie te maken; maer zy is hier zoo gelukkig niet als overal elders. - Voor 't lachen van 't genoegen. Dit laetste komt overeen met het fransche jouissance, satisfaction, contentement, en geheel het hemistichion is byzonder liefelyk.

[p. 407]

 

Dat andren streden mag te midden onder 't zwoegen?^394.

395

Zijn 's levens vreugden voor u vatbaar? Neemt gy ze aan? -^395.

 

Gy werpt ze als smaakloos weg, wat zoude u 't hart verzaân?^396.

 

Helaas! daar is voor u geen schuldeloos vermaken:^397.

394. Dat andren streelen mag. Dit mag geldt als hulpwoord, enkel om de bevestiging te verminderen; want de gemeende streeling heeft altyd geen plaets, maer kan plaets hebben te midden onder 't zwoegen, dat is, zelfs by den zwaersten, meest afmattenden arbeid. Deze inderdaed stelt daer geen noodwendig beletsel aen. Vglk. II, vers 436.

395. Zijn 's levens vreugden, in 't algemeen, voor u vatbaar? Versta: kunnen zy door u genoten, gesmaekt worden? Vatbaar is gebruikt in een lydelyken zin, even als I, vers 109. Vglk. vers 85 van den zelfden Zang. De heer De Jager, in zyne hoogst verdienstelyke Proeve (bl. 30 en vlgg.), handelt breedvoerig over het gebruik dat onze Dichter maekt van den uitgang baar in eene lydelyke beteekenis, en toont door voorbeelden dat er wel wat misbruik onder loopt. Zulks is niet te ontkennen; doch hier is 't goed.
De Lezer bemerke dat dit vers geene stemrust in 't midden heeft. Zoo zyn er vele by Bilderdijk, die daerdoor eene oneindige verscheidenheid in zyne poesie weet te brengen, en de eentoonigheid uitsluit welke sommigen aen de alexandrynsche verzen verwyten, omdat zy er geen verstand van hebben. Mogten zy uit Bilderdijk leeren dat men, om schoone verzen te maken, dichter moet wezen; zyn tael kennen; weten wat melodie is en waer die uit ontstaet.
Neemt gy ze aan? Het is alsof de Dichter zeide: gesteld, dat gy vatbaer zyt om ze te genieten, wilt gy ze genieten? Eilaes, neen!

396. Verre van ze aen te nemen: Gy werpt ze, enz. - Wat zoude u 't hart verzaân? Had het vers zulks toegelaten, de Dichter zou gezeid hebben: wat (dat is, hoe) zouden zy u het hart verzadigen, smakeloos als zy zyn voor u. Nu beteekent het wat zoo veel als welke van die vreugden zou uw hart kunnen verzadigen? Of, de gedachte stellig uitgedrukt, niets van dat alles kan uw hart verzadigen.

397. Daar is voor u geen schuldeloos vermaken. Het laetste is verbum, doch substantivè gebruikt. Schuldeloos zegt zoo veel als onnoozel, en de beide uitdrukkingen staen gelyk met het fransche plaisirs innocents, de eenigste die het hart goed doen.

[p. 408]

 

Verstompt voor elk genot dat andren gretig smaken,^398.

 

Dat andren meer dan rust, dan heil, dan voedsel is,^399.

400

Verwekt het walging, spijt, verveling, ergernis.^400.

 

En 't eenige geluk, het geen gy kunt genieten,^401.

 

Het eenig dat uw bloed met ruimer stroom doet vlieten,^402.

 

Is foltring van een brein, verwend, en afgesloofd,^403.

398. Verstompt als gy zyt. Dit moet er by verstaen worden, en dan nog blyft het woord zonder spraekkundige verhouding in den volzin; maer 't staet zoo wel op zyn plaets, dat de Syntaxis er niet by lydt, en de gedachte duidelyk blyft. Bilderdijk doet met de tael wat hy wil. Zie de aenteekening op vers 348 hiervoren. - Voor elk genot, of vermaek, dat andren gretig smaken. Het bywoord gretig is hier byzonder zinryk en schoon. Vglk. I, vers 3 en de aenteek.

399. Dat andren. Het woord staet in dativo. - Meer dan rust, enz. Versta: dat voor anderen meer waerd is, dat hun meer genoegen geeft, dan rust, dan heil, dan voedsel. Het woord heil heeft hier geen bepaelde beteekenis, en mag verstaen worden van lichamelyk heil of gezondheid.

400. Verwekt het. Namelyk het genot van vers 398. En versta er by: voor u of in u. Met dit u, dat in 't vers niet kon, zou de betrekking tusschen het hier gezegde en het woord verstompt van vers 398 uitgedrukt zyn. De Dichter had kunnen schryven u wekt het walging; maer de inversie ware onspraekkunstig geweest. - Verveling. In 't Fransch ennui. - Ergernis. Versta dit woord in den zin van aenstoot. Namelyk het is den Geleerde aenstootelyk, en hy ergert er zich, als 't ware, in, dat anderen voldoening vinden in beuzelingen.

401. Het geen. Anderen zouden hetwelk zeggen; maer Bilderdijk houdt van 't eerste, en wettigt het in zyne Aanmerkingen op Huydecopers Proeve, bl. 9. Hier is 't met voordacht gebruikt; want gansch het vers zucht in de g's waer 't van opgevuld is.

402. Het eenig dat uw bloed, enz. Versta dat u opwekt, dat u levendig maekt, waer gy lust in vindt.

403. Is foltring, of het folteren. Vglk. I, vers 7 en de aenteek. - Van een brein. Vglk. I, vers 4 en de aenteek. alsmede II, vers 401. - Verwend en afgesloofd. Versta: dat verwend en afgesloofd is. Verwend, deelwoord van verwennen, beteekent, door averegtsche gewoonte bedorven, hier, onvatbaer gemaekt voor andere geneugten. Afgesloofd zegt zoo veel als afgemat, en hetwelk daerom voor niets anders meer krachten heeft. Zie de etymologie van het woord in de aenteekening op vers 197 van den tweeden Zang.

[p. 409]

 

En streelt den boezem niet, maer de ijdelheid van 't hoofd.^404.

 

 

405

Maar ach! wie spreekt hier? Ik! ik, die my-zelv' beschuldig.^405.

 

Ja, 'k doe my-zelven recht, daar ik de waarheid huldig.^406.

 

'k Heb meê my-zelven, ja, verwaarloosd en gehaat -^407.

 

Mijn lijfsbehoeften, als mijn ziel te kleen, versmaad -^408.

404. En streelt den boezem, het hart, niet. Het werkwoord ziet terug op geluk van regel 401, dat zyn subject is. - Maar streelt de ijdelheid van 't hoofd. De beteekenis van ydelheid is hier niet vanitas, maer inanitas, zoo veel als ledigheid, waervoor men gewoonlyk yl en ylheid gebruikt, hier een ongevoel, voortkomende uit de vermoeijing der hersenen, waerby het hoofd niet meer werken, niet meer denken kan.
Wat volgt is des Dichters zelfbeschuldiging, zoo natuerlyk bygebragt, zoo gepast in dezen Zang, en zoo hartroerend, dat men ze voor een der schoonste stukken van dit Gedicht houden mag.

405. Wie spreekt hier, en wie geeft hier de les? - Ik! ik, die, terwyl ik anderen laek, my-zelven beschuldig. De herhaling van het pronomen is buitengemeen krachtig en schoon.

406. Ja, het is zoo; maer 'k doe my-zelven recht, enz. De Dichter wil zeggen: 't is waer, ik beschuldig my zelven, maer ik doe my geen onregt, dewyl ik hulde doe aen de waerheid. Huldigen, frequentatief van hulden, wordt veelal gebruikt in den zin van inaugurare. Hier heeft het, misschien wel een beetje gedwongen, de beteekenis van het fransche rendre hommage à, waervoor men in 't Nederduitsch hulde doen zegt, niet huldigen.

407. 'k Heb meê, of ook. Versta: zoo wel als zy die ik in myne verzen bestraft heb. - Verwaarloosd. Het woord is byzonder gepast en zinryk, als aengewend in zyn volle beteekenis. Verwaren is synoniem van bewaren, custodire. Iets verwaerloozen is dus er geen zorg voor hebben, er geen acht op geven en, door uitbreiding van het denkbeeld, laten vervallen, laten vergaen, incustoditum relinquere, perdere, zegt Kiliaen. - En gehaat. Versta, vyand geweest van my zelven, in welken eenigermate verzachten zin de Franschen ook hun haïr en de Latynen hun odi gebruiken.

408. Mijn lijfsbehoeften, namelyk alles wat tot het leven des lichaems noodig is. Het woord is wederom vol nadruk, en des te beter gekozen, daer het eene antithesis maekt met het volgende ziel. - Als mijn ziel, of voor myn ziel, te kleen zynde. Het adjectief kleen, minder alledaegsch dan klein, heeft daerdoor zelf iets gepast voor de dichterlyke tael. Dit vers heeft ook geen stemrust in 't midden, maer is verdeeld in dry sneden, even als I, vers 13; II, vers 251; III, vers 239. Vglk. boven, vers 395 en de aenteek.

[p. 410]

 

En ach, wat is 't gevolg (ô doodlijk loon der kwelling!)^409.

410

Dan smarten zonder eind en onmacht ter herstelling.^410.

 

Helaas! voor my is 't niet, zoo de ochtend lieflijk rijst,^411.

 

En 't tjilpend pluimgediert des Scheppers weldaân prijst.^412.

 

Geen morgen daagt voor my, dan tot vernieuwend lijden!^413.

409. ô Doodlijk loon der kwelling, die ik my zelven heb aengedaen. De Dichter zinspeelt op de velerlei zielskwellingen waer hooger spraek van was, en die hy erkent beproefd te hebben. Doodelyk maekt contrast met het denkbeeld van loon.

410. En onmacht, namelyk van den kant desgenen die de smarten lydt. Het woord beteekent hier zoo veel als onmogelykheid. Zie, voor de spelling, het aengemerkte op vers 331 van den tweeden Zang.
Wat volgt is de uitbreiding der gedachte in dit vers vervat. De Dichter beschryft zyne smarten, niet in zwierige perioden, die hem anders zoo eigen zyn; maer in korte, afgebroken zinsneden, in de tael des harten, dat zyn leed klaegt en aen geen kunst denkt. Echter is hy lang van styl, als men gewoonelyk zegt; doch dit moest zyn, want het hart zoekt ligtenis in dat klagen; het vindt er zekeren troost in, en de Dichter blyft de natuer volkomen getrouw.

411. Zoo de ochtend, het morgenrood, de dageraed. Zie II, vers 26 en de aenteek. - Lieflijk rijst, opgaet, uit het Oosten namelyk. Daer staet niet heerlyk, maer lieflyk, als hier uitdrukkende het aengename, het opwekkende dat de morgenstond medebrengt, niet echter voor onzen Dichter.

412. En 't tjilpend, het kwelend, het zingend pluimgediert. Het verbum tjilpen, van den klank gemaekt, is op het kwetteren van velerlei klein gevogelt toepasselyk, even als 't fransche gazouiller. - Des Scheppers weldaân prijst, in zyn ochtendlied, als boven, vers 298, gezegd is.

413. Geen morgen daagt voor my. Het werkwoord dagen wordt gewoonlyk gebruikt in den zin van dag worden; maer het beteekent ook schynen, verschynen, en zoo is 't hier aengewend. Zie Bilderdijks Geslachtlijst, op het woord dag. - Dan tot vernieuwend, dat is herbeginnend, weder aenvangend lijden. Het werkwoord is onzydig gebruikt, en 't kan er voor gelden, even als het fransche reprendre.

[p. 411]

 

Geen avond, die mijn ziel met nachtrust mag verblijden!^414.

415

Geen koesterende slaap bezoekt mijn legerkoets,^415.

 

Verpoost het dwarlend brein, of koelt den gloed des bloeds.^416.

 

Geen zang, geen snarenspel, vertroost mijn zuchtend harte;^417.

414. Geen avond. Men kan er het daagt van' voorgaende vers by verstaen, om de ellipsis aen te vullen; want in de gemeende beteekenis geldt het woord zoo wel voor den avond als voor den morgen. - Met nachtrust, namelyk zulke rust, welke niet het donzen peuluw, maer de slaep alleen geeft, weshalve er hier en in 't volgend vers geen tautologie plaets heeft.

415. Geen koesterende slaap. Vglk. boven, vers 207. - Bezoekt mijn legerkoets, myne bedstede. Vglk. III, vers 113. Het woord leger, van liggen, voor rustplaets, behoort tot den verheven styl. Bezoeken is hier opregt dichterlyk.

416. Verpoost het dwarlend, het duizelig brein of hoofd. Het werkwoord warlen, versterkt, dwarlen, elders by Bilderdijk dwarelen, beteekent draeijen, doch altyd in een kwaden zin. Zoo zegt onze Dichter in zyne Vertoogen van Salomo, bl. 21:

't Heeft al zijn beurt en tijd in de ondermaansche wareld.
Men waan niet, dat ze in 't wild en zonder regel dwarelt.

Zoo ook in zyne navolging van Pope's Essay on Man, bl. 30 (21 der kleine uitgave):

Hy die de waarheid richt, en zelf in 't duister dwarelt.

Het brengt hier het denkbeeld meê van het fransche vertige. Vglk. III, vers 69 en 201. - Verpoozen beteekent hier tot verhael of lot zich zelven laten komen, door de rust namelyk, gelyk men zegt: verpoos uwe oogen. Vglk. II, vers 175 en de aenteek. - Of koelt den gloed des bloeds. Vglk. boven, vers 209-10, en vers 263. Men bewondere boe onze Dichter tot drywerf toe op dezelfde stof kan wederkomen, zonder in herhalingen te vallen.

417. Vertroost mijn zuchtend harte. Schoon, ja overschoon, door het contrast van den troostenden zang, van het opruimend snarenspel met de zuchten van 's Dichters hart, dat geen andere toonen kent, voor geen andere klanken gevoel heeft.

[p. 412]

 

't Geluid van vrolijkheid verdubbelt me alle smarte.^418.

 

Mijn zenuw kan den druk des luchtstrooms niet weêrstaan:^419.

420

De zon versmelt, of 't waar, heur slappe vezeldraân.^420.

 

Als 't nachtspook doole ik om wen alles ligt te rusten.^421.

 

Geen frissche nektarteug mag 't brandend hart gelusten.^422.

 

De lichtstraal priemt my als een schicht door 't schokkend hoofd;^423.

418. 't Geluid van vrolijkheid, enz. Hetzelfde contrast bestaet hier, en is niet minder schoon en hartroerend.

419. Mijn zenuw. Versta het woord in 't algemeen, en aldus geldt de singularis voor den pluralis. Maer men kan het gezegde ook in 't byzonder toepassen op de gehoorzenuw. - Kan den druk, de drukking, de pressie des luchtstrooms. Schoon en edel woord, boven, vers 268 nog gebruikt. De ons omringende lucht is eene vloeistof, steeds in beweging als ieder levende stroom. - Niet weêrstaen, niet uitstaen, niet verdragen, uit hoofde barer zwakheid. Vglk. boven, vers 144 en de aenteek.

420. De zon versmelt, of 't waar. Versta: als 't ware, quasi. - Heur slappe vezeldraân, de van alle veêrkracht beroofde fibers myner zenuw worden door de anders zoo weldoende warmte der zon als versmolten. Altyd nauwkeurig, dicbterlyk en schoon.

421. Als 't nachtspook. Versta: even als een nachtspook, een nachtgeest, spectrum. - Doole ik om, in 't wild en zonder doel, wat in 't Latyn vagari heet. De e, die aen 't woord niet noodig is, staet er by om in 't lezen uitgesproken te worden, en den wanklank dolikom te vermyden. - Wen alles ligt te rusten. De Dichter alleen rust niet, maer loopt over en weêr in zyn slaepstede.

422. Geen frissche, verkwikkende nektarteug. Het woord nektar is by de dichters synoniem van wyn, inzonderheid van kostbaren, uitgelezen wyn, doch die hier met zyn gemeenen naem niet mag genoemd worden. Vglk. boven, vers 204-5. - Mag. Veel zinryker dan het gewoone kan, omdat het een denkbeeld van verbod meêbrengt. - Het brandend, en derhalve naer lafenis dorstend hart gelusten. Wie koel kan blyven by zulke verzen, heeft geen gevoel voor poëzy! Gelusten is een verbum neutrum en regeert den dativus. Zyn beteekenis komt overeen met die van 't latynsche delectare.

423. De lichtstraal priemt, dat is, steekt als een priem (hier heet het als een schicht. Vglk. III, vers 155 en de aenteek. Zie ook hiervoren, vers 154). Het verbum is onzydig, en daerom gevolgd van den dativus my. - Door 't schokkend, dat is, gedurige schokken beproevend hoofd. Vglk. II, vers 431 en de aenteek.

[p. 413]

 

En geest en leven zijn als cindels uitgedoofd.^424.

425

Hier stokt my 't hart, en daar, daar klemmen felle krampen.^425.

 

De spieren, 't lijf, spant op van onverdrijfbre dampen.^426.

 

Het hoofd wil bersten, en (ô Hemel!) och of 't mocht!^427.

 

Ja zelfs de zielsrust wijkt voor lichtontvlambren tocht.^428.

424. Zijn als cindels uitgedoofd. Is er wel een woord in de tael, dat Bilderdijk niet ten dienst staet? De naem van cindel of sindel, by Weiland minder wel sintel, wordt gegeven aen de onzuiverheden of de scoria, ae van gesmolten metael, ook aen den afval van verbrande steenkolen, die, zoo haest hy uit het vuer is, zyn' gloed verliest. Dit laetste wordt hier gemeend.

425. Hier. Versta het woord in den zin van nu eens, en 't volgende daar in dien van dan weêr. Vglk. III, vers 443 en de aenteek. - Stokt my 't hart, en houdt op te slaen. Vglk. boven, vers 140, alsmede I, vers 80 en de aenteek. - En daar, daar (een anderen keer, dan) klemmen felle krampen. Vglk. II, vers 422 en de aenteek. Zie ook boven, vers 151 en de aenteek.

426. De spieren, 't lijf, of de buik, spant op. Het verbum is by 't eerste weggelaten, en staet daerom in singulari. Vglk. boven, vers 256 en de aenteek. Opspannen is onzydig gebruikt, even als boven in vers 148, en als opzetten in vers 158. - Van onverdrijfbre dampen. Zie dit hiervoren verklaerd, door vers 152-53. Men vergelyke deze plaets met de beschryving die de Dichter daer boven maekt, zoo wel als met het vroeger tafereel van vers 63 tot 72, en bewondere nog eens zynen rykdom, zyne verscheidenheid.

427. Het hoofd wil bersten, staet gereed om open of uiteen te springen, gelyk het boven heet, in vers 158. - Och of 't mocht! Versta: en (ô Hemel mag ik 't zeggen?) 'k zou my gelukkig achten indien het met der daed openscheurde, en my aldus verloste van myn lyden! De parenthesis is eene ware correctio, en 't volgend vers ontschuldigt daerenboven dezen anders uitzinnigen en strafbaren wensch.

428. Ja zelfs de zielsrust, dat is, de rust der ziel, by welk woord het gebruik der s in genitivo onberispelyk is, volgens het aengemerkte op vers 25 van den tweeden Zang. Men raedplege hieromtrent ook den heer De Jager, die er breedvoerig en geleerd over handelt in zyne Proeve, bl. 229, vlgg. De ziel- of zielerust is even goed, en het onderscheid dat Bilderdijk, in zyne Brieven, II, bl. 173, tusschen dergelyke samenstellingen, met of zonder s, maekt, heeft niet veel grond, gelyk hy zelf bekent. - Wijkt, maekt plaets voor, of wordt vervangen door lichtontvlambren tocht, door driftigheid om de minste, ja zelfs zonder reden (als in 't volgend vers gezegd wordt), en die de ziel van hare rust berooft, buiten haer zelve stelt. Vglk. vers 225.

[p. 414]

 

Het nietigst treft my; ja, belachbre kleinigheden^429.

430

Ontroeren me, en mijn geest wordt zonder eind bestreden.^430.

 

Een ander grijpt voor 't minst de schaduw die hy jaagt^431.

 

Voor 't hemelsch pronkbeeld aan, waar 't hart zich in behaagt!^432.

429. Het nietigst, het geringste treft my. Ik ben er gevoelig aen. - Ja, belachbre, dat is belachelyke (zie de aenteek. op vers 395 hiervoren.) Kleinigheden, die niet verdienen dat men er acht op geve of er zich om bekreune,

430. Ontroeren, ontstellen me. De e wordt, volgens den regel, geëlideerd, maer in 't lezen toch uitgesproken, zoo wel als die van vers 418 en 421 hiervoren. Men bemerke wat voorzorg onze Dichter gebruikte opdat de lezer de welluidendheid zyner verzen niet zou verwoesten. - En mijn geest wordt zonder eind, dat is gedurig, onophoudelyk bestreden. Omdat hy telkens beletsel ontmoet, omdat ieder ding hem tegen gaet, en hy in alles teleurstelling vindt, als in de volgende verzen te verstaen wordt gegeven.

431. Een ander. Welke ander? Iedere dwaes, die zich op zyne waenwysheid veel laet voorstaen. - De schaduw die hy jaagt. Versta, die hy najaegt of driftig achtervolgt, vurig wenscht, er naer verlangt en reikhalst. Dat het verbum jagen, als bedryvend, in die beteekenis gelden kan, spreekt van zelf, want het woord brengt zulks oorspronkelyk meê. Vglk. I, vers 418 en de aenteek. De schaduw hier gemeend is de schyngeleerdheid, den zweem daervan, waer de dwaes zich meê paeit, en die zyne Ixions-wolk is, gelyk het in vers 433 heet.

432. Voor of in de plaets van 't hemelsch pronkbeeld, namelyk de echte geleerdheid, de ware wysheid, het afbeeldsel van de ongeschapen Wysheid, eerder tot den hemel dan tot deze aerde behoorende. - Aan. Het voorzetsel maekt deel van het werkwoord grijpen des vorigen regels, hetwelk dus in zyn geheel de beteekenis heeft van het latynsche apprehendere, of eerder hier amplecti. - Waar 't hart zich in behaagt, waer zyn hart behagen in schept, voldoening in vindt. Zie de aenteekening op vers 260 hiervoren.

[p. 415]

 

De Ixion neemt zijn wolk voor 's hemels koninginne,^433.

 

En boet de razerny van zijn verboden minne.^434.

435

Hy lijde! een oogenblik, te zalig voor deze aard,^435.

 

Was, hoe bedrieglijk ook, een het vol plagen waard!^436.

 

Helaas! ook zelfs die waan ontbreekt my. 'k Mis geheugen^437.

433. De Ixion. De tweede lettergreep is lang, even als in 't Latyn en in 't Grieksch. Daer staet de Ixion: te regt; want het is alsof de Dichter zeide: die dwaes, als een andere Ixion, neemt zijn wolk. Dit zinspeelt op de schaduw van vers 431. - Voor 's hemels koninginne, Juno namelyk, welke de koning der Lapithen, in den Olymp en aen de tafel der goden toegelaten, door hare schoonheid betooverd, omhelzen wilde; maer Jupiter bedroog zyn' drift, en kneedde een wolk tot een ydel beeld naer Juno zweemende, dat de roekelooze bezoedelde.

434. En boet de razerny, den dollen drift. Het woord is allerkeurigst. Boeten beteekent van ouds her, onder anderen, bevredigen, voldoen, explere zegt Kiliaen. - Van zijn verboden, en dus strafbare, zondige minne. Het mythologisch feit staet by Hyginus, Fab. 62. Zoo doet de dwaes, die zyn' wellust vindt in zyne waenwysheid en zich overgeeft aen zyne verkeerde zelfmin. Alles is hier even schoon, even zinryk, en de Allegorie met de grootste kieschheid uitgevoerd.

435. Hy lijde nu, de dwaes, in zyne gezondheid, even als Ixion aen het slangenrad gebonden, waer hy op draeit

et se sequiturque fugitque,

als Ovidius zegt, Metam. IV, 460. Zie vers 496 van den tweeden Zang. - Een oogenblik van wellust, te zalig voor deze aard. Versta, alle aerdsche zaligheden te boven gaende.

436. Was, hoe bedrieglijk, hoe ingebeeld ook dat zalig oogenblik mogt zyn voor den dwaes, die een schaduwe, even als voor Ixion, die een wolk omhelsde. - Een het vol plagen, als de eerste in zyne ziekte, de tweede in den Tartarus vindt, waard, en kan beider lyden vergoeden.

437. Helaas! ook zelfs die waan, dat hersenschimmig genoegen in myne waenwysheid, ontbreekt my, zoodanig dat ik nergens vergoeding in vinden mag, dat al myn arbeid en letterdrift op enkel teleurstelling uitloopt. - 'k Mis geheugen om my het aengeleerde te herinneren, en dat gemis foltert my.

[p. 416]

 

En doorzicht: 'k mis my-zelv': mijn buit is ijdle leugen,^438.

 

Mistroosting, dwaasheid die haar eigen web doorziet.^439.

440

Zie daar mijn wetenschap! die won ik, anders niet.^440.

 

'k Benij den akkerman gezond verstand en oordeel!^441.

 

Dan roep ik: ô Mijn God, is dit des levens voordeel!^442.

 

Dit, waar we om zwoegen! Ja, de wijsheid is uw gift:^443.

 

Maar wee een' hersenbeul die zoo veel onheils stift!^444.

438. En doorzicht. Ik mis, in mynen staet van breinverzwakking, die scherpte van geest, noodig om de zaken te doorgronden. - 'k Mis my-zelv'. Wat ik vroeger was, ben ik niet meer, en 'k vind my in my zelven niet. - Mijn buit, de buit dien ik uit al myn letterzwoegen heb verzameld, is ijdle leugen, verdichte, geen wezentlyke kennis.

439. Mistroosting, of troosteloosheid. - Dwaasheid die haar eigen web, het web dat zy met zoo veel moeite gesponnen heeft, doorziet, er doorheen ziet, en erkent dat het niet aeneenhangt. Web of webbe is weefsel, nog over van het oude weban, thans weven van het niet min oude wifjan. Zie Graff, I, col. 644 en 649.

440. Zie daar mijn wetenschap, de wetenschap waer ik alles voor opgelegd heb. - Die won ik, door myn taeijen arbeid, anders niet. En hoe zou zy dan het verlies myner gezondheid goed maken?
Dat Bilderdijk een klein gedacht had van zich zelven en van zyne kunde, blykt uit vele plaetsen zyner schoonste gedichten. Voorts is het gemakkelyk uit te leggen, hoe die overtuiging met het gevoel zyner betrekkelyke meerderheid, dat hy zeker moet gehad hebben, bestaen kan.

441. Ik, geleerde, 'k benij den eenvoudigen en ongeletterden akkerman zyn gezond verstand en zyn natuerlyk oordeel, twee gaven die ik verloren heb door myne eigen schuld.

442. Dan roep ik, in myne nydigheid: ô Mijn God, is dit des levens voordeel! Is de ydele buit, dien ik opgegaerd heb, het eenigste voordeel dat ik uit een geheel leven arbeids heb mogen trekken?

443. Is het dit, waar we, wy geleerden, wy letterblokkers levenslang om zwoegen! Ja, de wijsheid. Versta, de ware, de christelyke wysheid.

444. Maar wee een hersenbeul, als de weetlust, de wereldwysheid, die zoo veel onheils stift, voortbrengt, veroorzaekt, daerstelt. Stiften en stichten is 't zelfde; maer het eerste, thans Hoogduitsch, schynt oorspronkeiyker. Zie Bilderdijks Verhandeling, bl. 305.

[p. 417]

445

Ach, waarom zulk een zucht mijn kindsheid ingegoten,^445.

 

Die 't leven van zijn doel, zijn waarde, moest ontbloten?^446.

 

Waar, waarom 't peinzend hoofd niet van zich-zelv' gered?^447.

 

Of, zoo 't onheelbaar waar, voor 't derde jaar verplet?^448.

445. Zulk een zucht, de zucht tot wetenschap. - Mijn kindsheid. Anderen schryven kindschheid; maer by Kiliaen vindt men 't eerste voor aetas puerilis, terwyl het tweede meer gepast is om het repuerascere van den ouden man uit te drukken. - Ingegoten. Dit werkwoord is het latynsche infundere letterlyk vertaeld, en door Vondel in den zelfden zin gebruikt. De zucht tot kennis komt inderdaed van boven en is den mensch aengeboren, maer niet de overdryving van die zucht. Versta dus alsof er stond: waerom my die zucht gegeven welke ik te driftig moest involgen, als aenslonds gezegd wordt.

446. Die 't leven van zijn doel, dat doel, hetwelk beneden, vers 476 en volgende, nader aengeduid wordt. - Van zijn waarde, de gezondheid namelyk (vglk. boven, vers 2) moest ontbloten, of berooven. Het werkwoord, dat op waarde beter slaet dan op doel, is voor 't rym gekozen, en zyn zachtlange o waerschynlyk ook, alhoewel voor dit laetste geen reden was, dewyl scherp- en zachtlang by alle dichters rymen. 't Is waer, in vers 28 van den tweeden Zang schryft hy 't ook met eene enkele o, doch verkeerdelyk; want het woord bloot heeft ontegensprekelyk de scherplange o.

447. Waar, waarom. De herhaling van dit bywoord, met afkorting van 't eerste, gelyk hier, is Bilderdijk eigen, die er meer dan eens veel kracht aen zyne verzen meê gegeven heeft. - 't peinzend hoofd. Versta, myn peinzend hoofd, volgens het aengemerkte op vers 235 van den derden Zang. Peinzen is denken, maer versterkt. Vglk. I, vers 169, en de aenteek. - Niet van zich-zelv' gered, verlost, genezen van zynen trek, waerdoor 't zyn eigen beul is geworden?

448. Of, zoo, dat is, indien 't onheelbaar, ongeneeslyk waar of ware. De klank van dit laetste, volgende op het herhaelde waarom van 't vorige en op het baar van dees vers, is onaengenaem. Was zou beter klinken; doch de Dichter heeft den subjunctivus willen gebruiken, omdat hy niet stellig beweert dat het ongeneeslyk was, maer te voorzien dat het zulks wezen zou. Waerom dan niet dat hoofd voor 't derde of voor zyn derde jaar verplet? ‘Want toen reeds, voegt er de Dichter in zyne Aanteekeningen by, toen was, in de daad, de kwaal by my gevestigd, schoon noch ik, noch iemand haar herkende.’ Zie boven, wat wy op vers 57 aengemerkt en meêgedeeld hebben.
Laten wy hier nog, tot beter verstand der verzen, en tot ontschuldiging van hetgeen er overdreven in is, het volgende byvoegen uit 's Dichters Nabericht. ‘Is er onder mijn Lezers iemand, die zich mijner aantrekt, of belang stelt mijn' toestand in zijnen oorsprong ontwikkeld te zien? Welaan, hy wete, dat reeds op mijn derdhalf jaren (sic), geen avond my overviel, dan verzeld van duizelingen en gonzingen in het hoofd, uitwerksels van vermoeinis en uitgeputheid; dat geen nacht, toen reeds, my gerusten slaap veroorloofde of eene verkwikkelijke ontwaking bereidde. Dit waren, helaas! de beklaaglijke vruchten, zoo vroeg reeds, (en gelukkig zoo vroeg, had ik ze slechts kunnen herkennen; maer ik beklaagde my deswegens niet, in verbeelding, dat ieder het zelfde gevoelde) van eene inspanning en werkzaamheid, die my voor den tijd van mijne herinnering niet slechts het lezen en schrijven gemeenzaam, maar reeds eer ik gaan konde, op mijn Grootmoeders schoot met geheel de Gewijde en Algemeene Geschiedenis, de Mythologie en wat daar aan kleeft, bekend gemaakt had, in dier voege, dat geene afbeelding, tot een dezer vakken betrekking hebbende, my niet dadelijk verklaarbaar was.’
Wie aerzelt om Bilderdijks eigen getuigenis aen te nemen, leze wat de Geschiedenis meldt van Christiaen-Hendrik Heinecken, van Montcalm de Candiac, en anderen.
Wat volgt, is de samentrekking van het voorgaende, met eene toespeling op den kennisboom en Adams val.

[p. 418]

 

Neen, kranken, 't is niet een, een enkle zinsverkeerdheid.^449.

450

Heel 't lichaam offert ge op, misdadige Geleerdheid!^450.

449. Neen, kranken. Versta die kranken, tot welke door gansch dit Gedicht heen, de rede gerigt wordt. - 't Is. Namelyk uw onwys gedrag tot dus verre beduid. - Niet een, een enkle zinsverkeerdheid. Dit laetste beteekent wat de Franschen uitdrukken door hun woord travers.

450. Heel 't lichaam, niet alleen de natuerlyke krachten van den geest, maer al de krachten van het lichaem, heel de gezondheid, offert ge op. Versta dit in den sterken zin van 't latynsche immolare. - Misdadige Geleerdheid! Het epitheton is buitengewoon zinryk en vol nadruk.

[p. 419]

 

Onzaalge kennisboom, tot 's menschen leed geplant,^451.

 

Die blozende appels biedt aan de uitgestrekte hand!^452.

 

Hoe tergt ge en oog en tong, bekoorlijkste aller vruchten!^453.

 

Hoe doet ge 't gretig hart naar uw bezitting zuchten!^454.

455

Hoe klopt, hoe dringt het op van toomelooze lust!^455.

 

Ai my! 't bezwijkt, het smelt, zijn prikkel laat geen rust.^456.

 

Helaas! behoefde er slang, of list, of vleieryen?^457.

451. Onzaalge. Zoo veel als in den hoogsten graed ongelukkig makende. Het Latyn zegt funestus. - Kennisboom. Namelyk het lignum scientiae van Genesis, II, 9. - Tot 's menschen leed geplant. Niet alsof de goddelyke Planter er dat meê bedoeld had; maer als de gelegenheid waer de mensch zyn leed uit gehaeld heeft; gelyk dit ook met de geleerdheid het geval is.

452. Die blozende appels. Wat is het epitheton schoon, en zinryk in zyne toepassing op de vruchten der geleerdheid. - Biedt, aenbiedt, toereikt, aan de uitgestrekte hand, die maer te plukken, zich maer te openen heeft, en te ontvangen.

453. Hoe tergt ge. Ja, maer hoe gelukkig is hier het woord tergen in zyn metaphorischen zin! - En oog en tong. Zinspeling op het pulchrum visu et ad vescendum suave der heilige Schrift. - Bekoorlijkste aller vruchten! Niet bekoorlyker toch dan de verzen van onzen Dichter, het zy in hunne toepassing op de verboden vrucht, het zy in hun zinnespel op de vrucht der geleerdheid.

454. Hoe doet ge 't gretig hart, gelyk het hart van onzen Dichter, dat naer wetenschap haekte. De allegorie wordt nog altyd aengehouden; maer de denkbeelden van geleerdheid, van wetenschap dringen meer door. - Naar uw bezitting zuchten, dat is, verlangen, maer sterker.

455. Hoe klopt het, hoe dringt het op, of hoe zwelt het, hoe zet het zich uit, gelyk het hart gezegd wordt te doen by zekere driften. - Van toomelooze, ongetoomde, doch hier zoo veel als ontoomelyke of onwederstaenbare lust!

456. Ai my! Vglk. III, vers 11 en de aenteek. - 't Bezwijkt van verlangen, het smelt, omdat het zynen wensch niet vervullen mag. Vglk. III, vers 105 en de aenteek. - Zijn prikkel, versta de prikkel dien het gevoelt, die het ophitst. - Laat geen rust. En daerom bezwykt het en smelt in zyne onmagt.

457. Helaas! Deze jammerkreet vindt zyn reden in vers 459 en 60. - Behoefde er slang. Versta, was er eene slang noodig, die namelyk waer de heilige Schrift van spreekt. - Of list, door de slang in het werk gelegd. - Of vleieryen van Eva aen Adam gepleegd?

[p. 420]

 

Behoefde een strafbre trots zich nog in 't hart te vlijen,^458.

 

Op dat de onnoozle mensch verlokt wierd door den schijn,^459.

460

Om wijs, zich-zelv' genoeg, en God' gelijk te zijn?^460.

 

Ach! wist hy, wat gy kost! Verval van 's lichaams krachten;^461.

 

De dood, de zeekre dood, uit d' eersten beet te wachten;^462.

 

De pijnen, waar de dood haar afschrik van ontleent;^463.

458. Een strafbre trots, eene zondige hoovaerdy, zich nog, of daerenboven, in 't hart van Adam; doch versta van den mensch in 't algemeen. - Te vlijen, of heimelyk in te sluipen. Zich vlyen, welks etymologie in zyn twee eerste letteren te vinden is, beteekent, zich al plooijende en buigende schikken of voegen. Hier zegt het zoo veel als se glisser, s'insinuer, en is door geen beter woord te vervangen.

459. Op dat de onnoozle mensch, zonder argwaen voor de gevolgen, verlokt wierd. Het verbum staet in subjonctivo. - Door den schijn, want meer toch was de blos des appels, meer is de schoonheid der wetenschap niet.

460. Om wijs, zich-zelv' genoeg. Vglk. III, vers 314 en de aenteek. - En God', dat is Gode, in dativo. - Gelijk te zijn? Zinspeling op het eritis sicut dii van Genes. III, 5. De Dichter wil zeggen: Helaes neen! dat was niet noodig. De bekoorlykheid alleen der verboden vrucht, even als die der wetenschap, was genoeg om den mensch te doen vallen. Wat is toch alles dichterlyk! wat is het schoon! wat is het zinryk en waer!

461. Ach! wist hy, de onnoozele, wat gy kost, gy, blozende appel van den kennisboom, gy, betooverende vrucht der geleerdheid! - Verval van 's lichaams krachten. De Lezer bemerke en geniete de nauwkeurige toepassing op Adams vergryp, en tevens op dat des onbedachten wysgeers. Vglk. III, vers 318.

462. De dood, de zeekre dood. Zeker ja, want God zelf had het morte morieris uitgesproken. - Uit d'eersten beet te wachten. Vglk. I, vers 87 en volgende, waer de zelfde denkbeelden uitgedrukt zyn, doch zonder iets van de schoonheid dezer verzen te verminderen.

463. De pijnen, die 't sterven vooraf gaen, en waar de dood haar afschrik, namelyk den afschrik dien zy verwekt, van ontleent, en die inzonderheid akelig zyn in hetgeen men den doodstryd noemt.

[p. 421]

 

En alles wat op aard in 't krankbed wordt beweend!^464.

465

Ga, stervling, ga het land met drupplend zweet besproeien:^465.

 

Eet brood, van 't zweet doorweekt, waar van uw wangen vloeien:^466.

 

Roei doornen, distels uit, breek kei en rotsgrond door;^467.

 

En drijf de scherpe ploeg al knikkende in de voor!^468.

 

Krom, wijl ge u krommen moet, van d' arbeid; niet van 't zitten!^469.

470

Laat u de zon op 't hoofd, het denken niet, verhitten!^470.

464. En alles, enz. Versta al de ziekten, al het lyden dat zy meêbrengen, en dat den kranke weenen en klagen doet. Zie daer wat gy kost, onzalige kennisboom.
Hier eindigt de allegorieke gelykenis van de verboden vrucht met de wetenschap. Maer in de volgende verzen zinspeelt de Dichter nog voortdurend op Adams val, en op de straf der erfzonde die alle schepselen dragen.

465. Ga, stervling, Adams kind, ga het land, enz. Herinnering aen het vonnis tegen den mensch uitgesproken: maledieta terra in opere tuo. Gen. III, 17.

466. Eet brood, van 't zweet doorweekt, bevochtigd, week gemaekt. 't Is het fransche trempé. - Waar van uw wangen vloeien, of dat van uwe wangen afvloeit. In den derden Zang, vers 437, hiet het de druipende angst die hem afgolft van de kaken. De denkbeelden komen overeen, maer onze Dichter weet ze altyd met ander woorden uit te drukken, en is steeds nieuw in zyne tafereelen. Men denke aen de bybelspreuk in sudore vultus tui vesceris pane. Gen. III, 19. Daer ziet het gezegde op.

467. Roei doornen, roei distels uit; want daer staet geschreven: Spinas et tribulos germinabit tibi. Ib. 18. - Breek kei en rotsgrond door. Versta: breek door de kei, door den rotsgrond.

468. En drijf de scherpe ploeg. Het epitheton slaet op het wezentlyk deel, het kouter of ploegyzer. - Al knikkende, of voorover buigende, in de voor. Het laetste is wat de Franschen sillon noemen. Knikkende is schilderachtig en herinnert het incumbere aratris van Virgilius, Georg. I, 213.

469. Krom, dat is, word krom. - Wijl, of dewyl ge u krommen moet, om uw voedsel uit de aerde te trekken. - Van d'arbeid. Vglk. III, vers 121. - Niet van 't zitten, en 't letterblokken, waer men ook krom van wordt. Hoe nauwkeurig en hoe dichterlyk!

470. Laat u de zon op 't hoofd, dat is, van buiten, niet, van binnen, het denken verhitten!

[p. 422]

 

Slaap op uw legersteê van lijfsvermoeidheid in,^471.

 

En waak geen nachten door uit ijdle lettermin!^472.

 

Zie daar uw lot, uw' staat, bestemming, vloek, en zegen!^473.

 

Druisch de Almacht niet verdwaasd in hare ontwerpen tegen.^474.

475

God schiep geen' Konstnaar, geen' Geleerde, maar een' mensch.^475.

 

Het werk van God te zijn, dit, stervling, zij uw wensch!^476.

471. Slaap op uw legersteê. Vglk. boven, vers 415 en de aenteek. - Van lijfsvermoeidheid in. Het verbum is inslapen, zoo veel als in slaep vallen.

472. En waak geen nachten door, enz. Versta, en breng uwe nachten niet door met waken, of al wakende. Wat heerlyke periode! wat krachtige tael! wat verrukkende poëzy!

473. Zie daar uw lot, het lot dat u beschoren is. - Zie daer uw' slaat, o mensch, sedert uwen val. - Uw bestemming, enz. Versta: tot dat lot, tot dien staet zyt gy bestemd, en die bestemming is tevens een vloek, als gevolg van het eerste vergryp, en een zegen, als de bron van uw aerdsch geluk, indien gy dat lot gewillig ondergaet, en uwen staet trouw naleeft. Vglk. Bilderdijks Geestenwareld, vers 89.

474. Onderwerp u dan, en druisch de Almacht niet tegen in hare ontwerpen, in hare plannen of raedsbesluiten. Verdwaasd kan men voor adjectief laten gelden en op het subject van 't verbum toepassen. Dan beteekent het: als iemand die dwaes geworden is. Of men houde het voor een bywoord, zoo veel uitdrukkende als het latynsche stultè. Vglk. II, vers 237 en de aenteek. Zie voor het woord tegendruischen, II, vers 160 en de aenteek.

475. God schiep geen' Konstnaar. Het woord is verminkt en moet, by de lezing, geheel uitgesproken worden, namelyk konstenaar, dat van den pluralis konsten en den uitgang aar samengesteld is. Geheel anders is 't gelegen met de woorden schrikkelyk, wenschelyk en dergelyke, alwaer de e bloot een inschuifsel is, gelyk staende met de hebreeuwsche sheva, en tot het wezen des woords niet behoorende. Derhalve mag men schriklyk, wenschlyk schryven, zelfs in prosa, wanneer de welluidendheid er niet by lydt, zonder de uitgelaten e door een apostroof te moeten aenduiden. Zie Bild Spraakleer, bl. 42 en 391.

476. Het werk van God te zijn. Dat is, mensch te zyn en te blyven, en als mensch, niet als kunstenaer of geleerde te leven. - Dit, stervling, zij uw wensch. Wil dat, zoek dat, en tracht niets anders te wezen.

[p. 423]

 

Ga, oefen heerschappy op 't aardrijk, op de dieren!^477.

 

Leer wat uw' stand betaamt; beteugel norsche stieren;^478.

 

Tem d'ongetoomden hengst, den elefant in 't bosch!^479.

480

Jaag hert en ever af, verschalk de looze vos!^480.

477. Ga. Vglk. boven, vers 316 en de aenteek. Zie mede II, vers 201. - Oefen heerschappy, enz. Het woord is hoogst nauwkeurig. Men zie Genesis, I, 28.

478. Leer wat uw' stand betaamt. Versta: leer dat uitvoeren, leg u daerop toe; maer ga niet verder, en leer niet wat gy kunnen noch kennen moet. De zaek volgt, ja tot vers 485 toe, in een allerdichterlykst en schitterend tafereel. - Beteugel. Overdragtelyk voor bedwing, dat hier het eigen denkbeeld en het eigen woord is; maer de Dichter had dit noodig in vers 481 en 486, en wilde 't geen drymael gebruiken. - Norsche stieren. Het adjectief, van twyfelachtigen oorsprong, beteekent stuersch, woest, in 't Fransch farouche, in 't Latyn trux, volgens sommigen een contractie van taurox.

479. Tem d'ongetoomden hengst. Het epitheton ongetoomd beteekent hier zoo veel als aen den toom nog niet onderworpen, en derhalve insgelyks ongetemd. Het is het latynsch effrenus, synoniem van indomitus. Toomen en temmen zyn nauw verwant. - Den elefant. Anderen schryven olifant; doch de eerste spelling is verkieslyk, dewyl het woord uit het Latyn en 't Grieksch overgenomen is. Men vindt het ook zoo by Kiliaen, die er elefen-been, elffen-been, elpen-been, anders gezegd ivoor, goed van afleidt. - In 't bosch, waer hy t'huis behoort, eerder dan het paerd, van welk het dan ook niet gezegd wordt.

480. Jaag hert en ever af. Het verbum afjagen, door de woordenboeken in deze beteekenis niet duidelyk opgegeven, is onder het volk gebruikelyk, en hier zoo wel gepast, dat het door geen beter kon vervangen worden. Het zegt even zoo veel als: het hert en het everzwyn zoo lang achtervolgen, dat ze van vermoeidheid niet verder vlieden kunnen, maer zich door de honden laten bereiken of door het schot treffen. Hert, by ons mannelyk, wordt by de Hollanders met het onzydige geslacht gebruikt, omdat zy er dier by verstaen. - Verschalk de looze vos! Het werkwoord wordt by Kiliaen vertaeld door circumvenire, fallere, dolo capere, en het is inderdaed met bedrog dat de vossenjagt gepleegd wordt. De jager moet schalker zyn dan de schalke vos, om hem te krygen. Ik zeg hem, dewyl het woord algemeen voor mannelyk doorgaet; maer Bilderdijk geeft er 't genus aen van 't latynsche vulpes, en voegt er by in zyne Geslachtlijst dat Cats het ook zoo gebruikt heeft in de fabel van de vos en den raaf. Hy hebbe gelyk of ongelyk, zyn vers is niet te min schoon en voortreffelyk.

[p. 424]

 

Dwing aarde, en zee, en lucht, uw grootheid cyns te geven!^481.

 

Leer 't woedende Element beploegen met den steven!^482.

 

Span water, lucht, en wind, als rossen in 't gareel!^483.

 

En brei uw' scepter uit naar 't verste warelddeel!^484.

481. Dwing aarde, en zee, en lucht, door alles wat zy opleveren in delfstoffen, in visschen, in gevogelt, aen uwe grootheid cyns te geven, en aldus uwe heerschappy te erkennen. Cyns komt van 't latynsche census, maer wordt gebruikt in de beteekenis van tributum, schatting, als de overwonnen volkeren betalen aen hunne beheerschers, de onderdanen aen hunnen heer.

482. 't Woedende Element. De Zee, door het epitheton krachtiglyk gekenmerkt. - Beploegen met den steven, of den voorsteven, in 't Latyn prora, synecdochicè namelyk het deel voor het geheel, hier het schip dat door 't water ploegt als het kouter door de aerde. Vglk. I, vers 40 en de aenteek.

483. Span water, lucht, en wind. Gelyk men doet in de watermolens, in de luchtballen en in de windmolens, doch vooral in de zeilen van het schip. - Als rossen, dat is als paerden, in 't gareel, en doe ze voor u werken, u helpen, u voeren. Paerden in 't gareel of in het haem spannen, behoort tot de dagelyksche tael; maer toegepast op 't water, de lucht en den wind, maekt het eene stoute, ja, doch hoogst dichterlyke metaphora, als een Bilderdijk alleen scheppen kan. Hy gebruikte die nog eens in zyn schoon stuk, getiteld de Mensch, alwaer hy zingt:

Winden spant men in gareelen,

Dampen dwingt men in zijn band,

Tot zijn dienaars en gespelen,

Leidt en ment ze met de hand.

Zie 's mans Krekelzangen, III, bl. 125.

484. En brei. Het verbum is uitbreiden, zelden gebruikt zonder d; maer zyn simplex breijen geldt nog dagelyks, alhoewel in eene andere beteekenis. Onze Dichter laet hier de slotletter welluidendheidshalve weg, even als hy met het zelfde werkwoord doet in zyne Navolging van Pope's Essay on Man, bl. 109 (65 der kleine uitgave), en de heer De Jager, bl. 238 zyner Proeve, wettigt volkomen dit gebruik. - Uw' scepter, als koning der aerde. Het woord staet voor heerschappy. Vglk. II, vers 385 en de aenteek. - Naar 't verste, dat is, het meest afgelegene warelddeel. Daer staet niet tot, dat wanluidend zou wezen, en tevens minder nauwkeurig dan naar, hetwelk den gedurigen voortgang der menschelyke heerschappy beter uitdrukt.

[p. 425]

485

Dit, stervling, koomt u toe. Maar ijdle mijmeringen;^485.

 

Natuur haar diepst geheim vermetel af te dwingen;^486.

 

't Gestarnt' voorby te zien, in 's hemels eindloosheên;^487.

485. Dit, stervling, koomt u toe. Dit ligt in uwe bestemming, dit behoort tot uwen staet. Het blykt my niet waerom Bilderdijk zoo getrouw de dubbele o in dit verbum stelt, tegen het algemeene gebruik en de algemeene uitspraek. In het laetste vers van dezen Zang schryft hy nogtans komt, met ééne o, doch daer in imperative. - Maar ijdle mijmeringen. Dit hemistichion staet buiten spraekkunstig verband in de rede, welke eerst sluit met vers 492. Men kan er een verbum by denken, doch zulks is niet eens noodig, dewyl men 't gezegde mag laten afhangen van toekomen dat onmiddelyk voorgaet, alsof de Dichter meende: die komen u niet toe. Het is weêr een van die kunstgrepen Bilderdijk eigen: hy laet een halfvers in de lucht hangen; anders gezegd, hy veroorlooft zich een anacoluthon; en als de Lezer aen 't einde van den volzin komt, merkt hy niet op dat er in 't begin iets haperde, maer verstaet en bewondert. Het woord mijmeringen is hier gebruikt in den zin van het fr. rèves. Vglk. III, vers 79.

486. Natuur. Het woord staet in dativo; doch, in zyne verhouding met de dry volgende, maekt het een idiotisme uit, waer men Bilderdijks Spraakleer over naga, bl. 106, alsmede het doorgeleerd Verslag van Prof. Bormans, bl. 499 en vlgg. - Haar diepst, dat is meest verborgen geheim vermetel af te dwingen. Versta: door de studie de diepste verholenheden te willen doorgronden, en de Natuer, als 't ware, te dwingen om hare geheimen te openbaren. Vermetel geldt als adverbium, even als verdwaasd in vers 474 hiervoren.

487. 't Gestarnt' voorby te zien. Hier mag men zeggen dat onze Dichter de tael haer diepste geheim heeft afgedwongen, want hy weet ze te doen spreken, gelyk zy by geen anderen schryver ooit gedaen heeft. 't Geslarnte voorby zien, is willen weten wat er daer omhoog, achter en boven de starren bestaet, hoe het daer in het firmament gesteld is. Ik zeg in het firmament, maer wat is dat naest de onvergelykelyke uitdrukking van onzen Dichter: in 's hemels eindloosheên!

[p. 426]

 

De stof van 't stofgewaad, het licht van licht te ontkleên;^488.

 

Of ingebeelden roem uit nietigheên te delven;^489.

490

Te leven voor een rook, ten koste van zich-zelven;^490.

 

Zich-zelv' te sloopen met verzaking van zijn' stand;^491.

 

Dit 's redenlooze drift, die uitspat uit den band.^492.

 

Dit straft Natuur, getrouw aan 's Hoogsten welbehagen,^493.

488. De stof van 't stofgewaad te ontkleên, voor ontkleeden. Te willen weten wat de stof of de materie in haer zelve is, abstractie gemaekt van hare vormen en uitwendige eigenschappen of kenmerken. - Het licht van licht te ontkleên. De essentie van het licht te willen kennen; zich vermeten te onderzoeken wat het licht tot licht maekt. Zie daer geheimen als waer vers 486 van spreekt. Vglk. boven, vers 22 en de aenteek.

489. Of ingebeelden roem uit nietigheên, in 't Latyn difficiles nugae, waer tyd en arbeid aen besteed worden, doch zonder nuttigheid of voordeel. - Te delven, met moeite en volharding, gelyk men de ertsen uit den boezem der aerde trekt. Vglk. boven, vers 370 en de aenteek.

490. Te leven voor een rook, den rook der ydele glorie. - Ten koste van zich-zelven, met opoffering namelyk van gezondheid en krachten.

491. Zich-zelv' te sloopen. Zyn eigen gestel te krenken, zyn lichaem af te breken, zyn eigen beul te zyn. Vglk. I, vers 248 en de aenteek. In vers 293 van den zelfden eersten Zang, en in vers 189 van dezen, is het woord anders gespeld. - Met verzaking van zijn' stand, van zyne menschelyke conditie, en van de pligten die daer aen kleven, welke men, zoo doende, miskent en verloochent. Vglk. I, vers 36 en de aenteek. alsmede vers 298 van den derden Zang.

492. Dit 's redenlooze drift. Het epitheton heeft zyn volle kracht en beteekenis. Zie, voor de spelling, II, vers 49 en de aenteek. - Die uitspat uit den band, welke hem wederhouden, beteugelen moest. Uitspatten is uitspringen, gelyk het water doet, hier gepaerd met een denkbeeld van moedwil, waer 't zyn kracht uit ontleent. Vglk. III, vers 64 en de aenteek.
Hier eindigt de volzin, maer welke volzin!

493. Dit straft Natuur, Gods stedehoudster, gelyk zy in den eersten Zang, vers 350, genoemd wordt, en door geheel dit Gedicht voorkomt. - Getrouw aan 's Hoogsten welbehagen, uitgedrukt in zyne eeuwige wetten, wier onverbiddelyke wreekster zy is op die ze schenden.

[p. 427]

 

Door duizendduizenden, door onopnoembre plagen.^494.

495

Te recht! de harmony, die 't groot Heelal regeert,^495.

 

Die ziel en lichaam stemt, wordt, strafloos niet, verkeerd.^496.

 

 

 

Geneeskunst, 't is uw werk, om pijnen af te weeren;^497.

 

Maar kunt ge 't blinkend staal des wreeden zelfmoords keeren?^498.

494. Door duizendduizenden, ja meer, door onopnoembre plagen. In vers 405 van den tweeden Zang hiet het onoptelbre pijnen, waer men 't getal, hier onopnoembre plagen, waer men den naem niet kan van zeggen. Daer is verscheidenheid in de uitdrukking, maer overeenkomst in de schoonheid, waer ieder stuk, ja bykans iedere regel gelykelyk van schittert. Verlegen is onze Dichter nooit: begint hy zyn vers met een woord boven hetwelk niets bedenkelyk is, dan weet hy in 't eind zich nog te overtreffen, en verbaest den Lezer door zynen nimmer uitgeputten rykdom.

495. Te recht oefent zy die straf! - De harmony, die 't groot Heelal, of de wareld regeert, en in stand houdt, als by den aenvang van dezen Zang zoo luisterlyk bewezen is, vers 85 en vlgg.

496. Die insgelyks de kleene wareld, of den mensch, dat is ziel en lichaam stemt, in akkoord houdt. - Wordt, strafloos niet, verkeerd, dat is, wordt gestoord, verbroken door den vermetelen mensch, maer niet straffeloos of ongestraft, in 't Latyn impunè.
Hier is het betoog volvoerd. De Geleerde verwoest zyne gezondheid, en lydt door eigen schuld. Doch in deze waerheid mag de Dichter niet berusten: zyne taek is niet vervuld. Hy moet middelen voorschryven om het kwaed te bevechten, om den lyder te redden indien 't nog tyd, om zyne smarten te lenigen indien het te laet is.
Beide is het werk der Geneeskunst. Doch deze kan noch een noch ander, zonder de medewerking des kranken, als in de volgende verzen gezegd wordt.

497. Geneeskunst, 't is uw werk, en de menschlievendheid maekt het u tot een pligt.

498. Maar kunt ge 't blinkend staal. Het schilderend epitheton vertoont het stael of den dolk reeds in de hand des woestaerts. - Des wreeden zelfmoords keeren of afwenden? Versta onder die treffende hypotyposis: kunt gy dien helpen die niet geholpen wil worden? Wat volgt is de ontwikkeling dezer gedachte, by middel van twee gelykenissen.

[p. 428]

 

Verwaten monsters, die der wanhoop zijt ten roof,^499.

500

Wat doet ge? uw razerny is voor vermaning doof.^500.

 

Doch meer verwaten, gy, die 't duurgeschatte leven^501.

 

Durft offren aan de lust waar door gy wordt gedreven!^502.

 

En, meest van allen, gy die 't offert aan een drift^503.

499. Verwalen monsters. De rede wordt gerigt tot de wanschepsels die zich zelven verdoen, en hier, met het krachtigste woord dat de tael oplevert, verwaten genoemd worden. Het is oorspronkelyk uit wet, en zoo veel als daer buiten gesteld of zich stellende, in 't Latyn anathema of exlex, en by uitbreiding van het denkbeeld, relictus, desertus. Kiliaen verklaert het woord zeer wel. Zie ook Bilderdijks Geslachtlijst op wet, zyne Aanmerkingen op Huydecopers Proeve, bl. 126, en 's heeren De Jagers werk, bl. 219. - Die der wanhoop. In dativo. - Zijt ten roof, en u door haer laet wegslepen. Het woord, al was het tot het rym niet noodig, zou nog niet te vervangen zyn door het meer gebruikelyke prooi; want ten roof zyn brengt het denkbeeld meê van verzuimden wederstand, wat in ten prooi zyn niet ligt. Vglk. II, vers 233.

500. Wat doet ge? In deze apostrophe ligt eene vermaning, en wel eene ernstige vermaning; want zy is, in dien vorm, niet gebruikelyk dan wanneer het eene daed geldt die van aert zoo strafbaer is, dat men, zonder eenig bewys, enkel de aendacht heeft op te wekken van die ze begaen wil, om hem af te schrikken. - Uw razerny, enz. Het woord, gebruikt in den vollen zin van het latynsche furor, is hoogst gepast en krachtig.

501. Die 't duurgeschatte leven. Het is onmogelyk de verheven schoonheid van dit epitheton niet op te merken. Duergeschat wil zeggen iets dat algemeen en door iedereen duer geschat of op den hoogsten prys gesteld wordt, en derhalve overkostbaer is.

502. Durft, namelyk tegen uw geweten, dat u den prys des levens doet inzien. - Aan de lust. Versta de wellust of de ontucht. - Waar door gy wordt gedreven, als het redeloos vee, dat, in den waren zin van het woord, gedreven wordt, niet in staet zynde om zyne lusten te bestieren, gelyk de redelyke mensch, voor wien zulks een pligt is.

503. En meest verwaten van allen gy, Letterzwoegers, die dat leven offert, opoffert aan een drift,

[p. 429]

 

Die zelfvoldoening zoekt in 't zwelgen van het gift!^504.

505

Den zulken wast geen kruid; zy mogen spartlen, kwijnen,^505.

 

Geneeskunst heeft geen hulp, geen redding voor hun pijnen:^506.

 

Zy keer' 't meêlijdend oog van zulke wandaân af,^507.

 

En weigre 't oor den galm die uitbarst over 't graf!^508.

 

 

 

Maar gy, rampzaligen, wier ijvrig letterkweken,^509.

510

Hoe doodlijk, zich vergat in onbedacht verbreken,^510.

504. Die zelfvoldoening zoekt, enz. Zie boven, vers 260, alsmede vers 403 en 404.

505. Den zulken. Voor die dryderlei zelfmoorders. Het adjectief staet substantivè in dativo plurali. - Wast geen kruid. Bestaet er geen geneesmiddel. Zie onze aenteekening op het woord kruidery van vers 91 des eersten Zangs. - Zy mogen spartlen, tegen hunne hevige smarten. Het woord is zinryk en vol nadruk. Vglk. I, vers 365. - Kwijnen, in de ziekte die hen allengskens naer 't graf sleept.

506. Heeft geen hulp, geen redding, enz. Versta, kan hen niet helpen, veel minder genezen.

507. Zy keere 't meêlijdend oog. Het epitheton is wonder schoon. De kunst kan den lyder niet helpen: zy kan alleen zyn gekerm hooren, zyne smarten zien, en mede lyden; doch beide is vruchteloos: weshalve de Dichter haer aenmaent om zich te verwyderen en hare deernis voor anderen te besparen.

508. En weigre 't oor den galm, de klaegstem. Het laetste staet in dativo, als regimen indirectum; 't oor in accusative, als directum. - Die uitbarst over 't graf, op welks rand de gemeende zelfmoorders hun laetsten gil laten hooren en er neêr in zinken.

509. Maar gy. Het voegwoord maekt de transitie, zoo gepast, zoo natuerlyk, dat men de kunst des Dichters niet genoeg bewonderen kan. - Rampzaligen. Hier heet het niet meer verwaten, maer ongelukkigen, en derhalve deerniswaerdige kranken. - Wier ijvrig letterkweken. Zie wat zachte uitdrukkingen de Dichter hier gebruikt! Het letterkweken is de vertaling van 't fransche culture des Lettres, en brengt niet mee dan een edel denkbeeld. Veelal schryft men het verbum met de scherplange en dus dubbele e; maer Bilderdijk, die het afleidt van gewekken, dat is, excitare, educare, pleit voor de zachtlange in zyne Woordvorsching, bl. 55.

510. Hoe doodlijk ook dat letterkweeken voor u wezen mogt. - Zich vergat. Het is geen moedwil meer; het is enkel vergetenis, onvoorzigtigheid. - In onbedacht verbreken. Uw yver was zoo groot, dat hy vergeten heeft aen uwe gezondheid te denken, en in zyne onbedachtheid de wetten der Natuer onvrywillig heeft verbroken.

[p. 430]

 

U vloeit haar balsem, u mijn zangtoon, u mijn hart.^511.

 

Mijn leedgenooten! komt, ik zalve ons aller smart!^512.

511. U, dat is voor u, vloeit haar balsem, de lenigende balsem der Geneeskunst. - U mijn zangtoon, de zangtoon die van myne snaren vloeit. - U mijn hart, dat my de snaren doet tokkelen, en waer myn zangtoon uit opwelt.

512. Mijn leedgenooten! Zie hoe kunstig de Dichter zyne zaek weet te vereenigen met die der ongelukkigen welke hy troosten wil. Hy ook heeft zich vergeten en uit onbedachtheid gezondigd: daerom, heet het hier myn leedgenooten. - Komt, en leent het oor aen myne zangen. - Ik zalve ons aller smart. Dat is: laet ik onze gemeene smarten zalven, namelyk in den volgenden Zang, waer het aenkomt op de Genezing. Ons aller is een soort van Latinismus, nostra omnium. Weiland is daer tegen, in het eerste Deel zyner Spraakkunst, §. 338; maer hy heeft ongelyk, gelyk wy getoond hebben in onze aenteekening op vers 359 van Bilderdijks Waarachtig Goed. Het is waer dat men hier ons voor een pronomen personale aen kan zien, en ons aller vertalen door nostrûm omnium; doch zulks is niet noodig om de uitdrukking te wettigen. Vglk. I, vers 241.
En zie daer het heerlyk slot van dezen vierden Zang. De Dichter verliest geenen adem: zyn laetste verzen zyn zoo schoon als de eerste, schooner misschien.