De ziekte der geleerden

[p. 225]

De ziekte der geleerden.
Derde zang.⁺

Waar ben ik? welk een nacht, omhuld met tastbre dampen!^1.

+ In den voorgaenden Zang heeft de Dichter zyn onderwerp volkomen ontwikkeld: hy heeft de Ziekte der Geleerden doen kennen in hare oorzaek, haren aert en hare gevolgen. De byzondere toevallen van de kwael der Letterzwoegeren geven aenleiding tot eene meer algemeene beschouwing der menschelyke kwalen en van haren oorsprong. Dit wordt de stof van den derden Zang, in welken de Dichter eene hoogere vlugt neemt, zich heel en al overgevende aen zyne inbeeldingskracht en den teugel vierende aen zynen geestdrift. De kwalen verschynen voor hem onder allegorische gedaenten, eerst de heele ziekten, vervolgens de afgaende koortsen, daerna de sleepziekten met hare schrikkelyke toevallen.
Die verdichte wezens, zoo wel als de plaetsen waer zy zich vertoonen, worden afgeschilderd met de treffendste verwen, doch zyn niet te min moeijelyk te erkennen voor den Lezer. Zulks ligt eenigzins in den aert der zaken, welke door medicale inlichtingen dienden verklaerd te worden; maer Bilderdijk houdt daer niet van, noch bekreunt zich om de duisterheid welke de 82 eerste verzen van dezen Zang noodzakelyk medebrengen, bewerende, in zyne Aanteekeningen achter het Dichtstuk geplaetst, dat, zoo de Allegorie al te duidelyk sprak, de gansche kracht der poëtische schildering verloren zou gaen. Hy voegt er de reden by, zeggende dat, in eene klare Allegorie, de Lezer te gelyker tyd aen het beeld en aen het beteekende denkt, en het laetste hem (indien het onderwerp belangryk is) wel het meest trekken zal, iets wat, naer zyn inzien, de geheele verdwyning van het poëtisch genoegen moet voortbrengen of, ten allerminste, de verstooring diens genoegens, door een gestadig hinken van de aendacht als op twee krukken, terwyl zy zich aen geen van beide durft overgeven. Hy besluit dus dat de dichter, ofwel de Allegorie daer moet laten of, heeft hy ze noodig, eene zoodanige dient te kiezen waerin zich, terwyl men haer leest, de beteekende zaek niet opdringt. Wat hy hier, in het begin van den derden Zang, geeft, zyn bloote verschyningen die, wil hy, al de twyfelachtigheid van een' droom moesten hebben, zouden zy haren aert niet te buiten gaen.
Zoo verdedigt Bilderdijk zyn eigen werk. En mogt deze verdediging, met de voorgedragen theorie wegens de allegorische tafereelen, den Lezer niet voldoende schynen, wy willen met den grooten Dichter in geen geschil treden, maer eerder ons bevlytigen om zyne heerlyke verzen en hunne toespelingen te verklaren, betrouwende dat men ze des te schooner zal vinden, naer mate men ze beter verstaen zal.

1. Waar ben ik? Deze vraeg wekt de aendacht, en toont dat de Dichter een nieuw onderwerp aenvangt. Hy verkeert niet meer onder de menschen, maer in de benedenwareld, in het ryk der Hellen, waer, volgens mythologische en dus dichterlyke opvatting, de ziekten t'huis zyn, en van waer zy opdagen om het menschdom te kwellen. Men mag hier echter by opmerken dat de Zonde de eerste oorzaek is van al het kwaed dat de mensch te lyden heeft, gelyk onze Dichter het zoo wel heeft geleerd in den eersten Zang, vers 85 en vlg. Derhalve, wanneer hy hier ter helle vaert om de ziekten in haren oorsprong op te sporen, verwydert hy zich niet van de geopenbaerde waerheid, maer blyft haer getrouw met een opregt christelyk gemoed. - Welk een nacht. Versta: is het hier; want de constructie is elliptisch, en de zin eindigt met het vers. - Omhuld, omkleed, omgeven (vglk. I, vers 194, en IV, vers 7). Het woord komt van hul, hulle, kap of overtreksel, capitium, plagula zegt Kiliaen, wortel van hullen, dat is dekken. - Tastbre dampen, zoo dik dat men ze tasten kan, in 't Fransch palpable. De nacht is niet alleen duister, maer zyne duisterheid is bezwaerd door dikke dampen.

[p. 226]

 

Wat angst omklemt my 't hart in dezen poel van rampen!^2.

2. Wat angst, enz. Het hier, en in de volgende verzen, voorkomend wat, staet voor welk een, met het denkbeeld van onbestemdheid, van onzekerheid, als in geheel deze plaets heerscht. - In dezen poel van rampen. De Dichter nadert reeds tot den afgrond omringd of afgesloten door poelen, meiren, stroomen, waer Homerus en Plato en, na hen, Virgilius in het VI^de boek der Aeneïs zoo veel van gezongen hebben. Dit was voorbereid in den II^den Zang, vers 487. De rampen hier gemeend zyn de morbi acuti, voorwerp dezer eerste allegorie.

[p. 227]

 

Wat vale schemer van een aaklig twijfellicht,^3.

 

Dat in dees nevel stikt, verraadt hem aan 't gezicht!^4.

5

Wat walgelijke walm van smeulende ongeltoortsen,^5.

3. Wat vale schemer. Vael, van éénen oorsprong met welken en verwelken, beteekent bleek, ontverwd, en wordt gezegd van dingen die hunne kleur verloren hebben. Men mag er Bilderdijk over nazien in zyne Verhandeling, bl. 258. Schemer, verwant met schim, is maer een schaduw, een onbestemd iels tusschen klaer en duister, hier de flauwe weêrschyn van een aaklig twijfellicht, dat is, een licht en geen licht. Het woord is zinryk en wel samengesteld. Vglk. II, vers 103 en de aenteekening.

4. Dat (het twyfellicht) in dees nevel, in stede van in dezen nevel, zynde die afkorting verkieslyker dan deez', gelyk velen schryven, en 't woord een gansch verminkt aenzigt geven. - Slikt, dat is, smoort of versmacht, gelyk het licht doet, zoo wel als de mensch, in eene plaets waer geen lucht is, of niet dan stiklucht. - Verraadt hem (den poel) aan 't gezicht. Het subject van 't verbum is de schemer van het vorige vers. Die schemer is juist toereikend om den poel van rampen ziglbaer te maken, maer meer niet.
Deze eerste dichtregels zinspelen op de halve donkerheid waer men gewoonlyk, by zware ziekten, den lyder in houdt, omdat hy 't licht niet verdragen kan.

5. Wat walgelijke walm. Bilderdijk houdt van die klankherhalingen, waer in de vorige Zangen ook voorbeelden van zyn. Walm is verklaerd op vers 231 en 398 van den eersten, en vers 45 van den tweeden Zang. - Van smeulende, dat is, niet brandende maer rookende (vglk. I, vers 407, en IV, vers 291) ongeltoortsen, het zelfde als vet- of smeertoortsen, van ongel, sebum, verwant met ungere. Vglk. I, vers 8, en II, vers 38. - Dit vers zinspeelt op den reuk der roetkeers die daer ergens in eenen hoek der ziekenkamer staet te rooken en te stinken, eerder dan te branden.

[p. 228]

 

Met bloedig zweet bedrupt van pest- en etterkoortsen!^6.

 

Wat scherpe doodlucht, die door long en zenuw dringt,^7.

 

Het hart doet krimpen, en het duizlend brein bespringt!^8.

 

Wat sombre stilte, die, doormengd met angstig kreunen,^9.

10

Een dompige Echo wekt om 't zuchtend na te steunen!^10.

 

Ai my! wat doen wy in dees afgrond vol van wee?^11.

6. Met bloedig zweet bedrupt. Dit laetste ziet op de ongeltoortsen des vorigen regels. - Van pest- en etterkoortsen, in 't Fransch fièvres purulentes, welke by uitstek onder de heete ziekten mogen gerangschikt worden, en gepaerd gaen met overvloedig zweet. Het epitheton bloedig is slechts dichterlyk, en bedrupt schilderachtig.

7. Wat scherpe doodlucht. Versta dit in den algemeenen zin van kwade of bedorven lucht, als by de morbi acuti gemeen en dikwyls, inzonderheid waer vele zieken byeen zyn, besmettelyk is. - Die door de long dringt, en 't bloed bederft, en zoo al verder de zenuwen aendoet.

8. Het hart doet krimpen, en derhalve zyne werking aenzet, het doet jagen, de circulatie verhaest. - En het duizlend brein bespringt of aenrandt. Vglk. II, vers 267 en 477. En zie daer de besmettelykheid, een der schrikkelykste eigenschappen sommiger heete ziekten, meesterlyk geschetst.

9. Wat sombre of doodsche stilte, die, doormengd, dat is nu en dan onderbroken wordende met angstig kreunen. Klanknabootsend woord, gevormd van het zoo treurig en hartbrekend gezucht en gejammer der bezwaerde zieken.

10. Een dompige of doffe Echo wekt. De nominativus van dit verbum is 't voornaemwoord die des vorigen regels. - Om 't zuchtend na te steunen. Dit laetste, veelal stenen geschreven, heeft nagenoeg dezelfde beteekenis als kreunen, gemere, aegras ore ciere voces zegt Kiliaen, die 't van het grieksche στένω afleidt. Nastenen is dus al stenende nabauwen, en zuchtend mogt wegblyven, als in het verbum reeds besloten, ware het niet dat het hier de beteekenis versterkt en de klanknabootsing voltooit.

11. Ai my! Natuerlyke droefheidskreet, dien wy met de Grieken gemeen hebben. Zy zeggen οͮι μοι en hebben 't zelfs tot een werkwoord gemaekt οἰμώζω. Vglk. IV, vers 456. - Vol van wee. Te regt, want hetgeen de morbi acuti voornamelyk onderscheidt, is het wee of het lyden.
Met dit vers eindigt de eerste allegorie, namelyk die der heete ziekten, inzonderheid afgeschilderd in hare voornaemste omstandigheden, als de zaek medebragt, doch zeer goed te erkennen, wanneer men de verzen wel verstaet.
In het vervolg, van vers 12 tot 30, geldt het de afgaende koortsen, meer verscheidenheid en dus ruimer stof tot een uitvoerig tafereel opleverende. De afgaende of (zie vers 382) de Beurt- en Wisselkoortsen, worden afgeschetst onder het beeld der klimmende en dalende zee, en de Allegorie wordt tot het einde toe met veel kunst aengehouden.

[p. 229]

 

Wat golving, wat geruisch als van een holle zee^12.

 

Vervult my de ooren! Hoe! een nieuw tooneel gaat open.^13.

 

Een weemlend maanlicht schijnt dees hemel rond te loopen,^14.

15

En licht en flikkert op een meir van ziedend bloed,^15.

12. Wat golving, enz. Dit vers is middel van transitie en voorbereiding tot het volgend tafereel. - Als van een holle, dat is onstuimige zee, wat de Franschen heeten une mer houleuse.

13. Hoe! zie ik wel? - Een nieuw tooneel gaat open. Versta, doet zich op aen myne oogen. Het woord open gaen, zoo veel als geopend worden, zinspeelt op den schouwburg, waer men 't gezigt van het tooneel krygt door het ophalen van de gordyn.

14. Een weemlend maanlicht. Het woord wemelen is een frequentatief van 't verouderde wimen of wemen, bewegen, waer wimpel van afstamt. Het wordt gezegd van insekten, van visschen en van alle andere dooreenloopende menigte. Hier, op 't maenlicht toegepast, heeft het eerder de beteekenis van micare of palpitare, die er Kiliaen ook aen geeft. - Dees hemel. Zie boven, vers 4 en vglk. vers 11. - Rond te loopen. Versta, schynt zyne loopkringen in dezen hemel te vervullen. De toepassing wordt uit de volgende verzen blykbaer.

15. En licht en flikkert. Dit laetste, omdat de verlichte oppervlakte nimmer stil staet. - Op een meir, of eene zee, hetwelk zich goed laet opvatten na het gezegde onder vers 11. Maer waerom een meir van bloed? Omdat de koortsen, in de Allegorie verbeeld, haren zetel schynen te hebben in het bloed, althans zich daer 't eerst in verraden. Daer staet van ziedend bloed: te regt, dewyl de koorts in de oogen der vroegere wetenschap een zeker vuer was: calor praeter naturam (zegt de oude definitie) accensus primum in corde dein delatus per totum corpus. De latynsche naem febris, komt insgelyks van ferveo, en daer stemt het grieksche πυρετός ook meê overeen.

[p. 230]

 

Dat, naar haar wending, ebt, of opzet van den vloed;^16.

 

Nu, tot de wolken rijst, en alles wil verdrinken,^17.

 

Dan, in zijn kolken krimpt, en de aarde schijnt te ontzinken.^18.

 

Een heir van plagen zwemt en dartelt door dit meir;^19.

20

Stijgt met zijn golving op, zinkt met zijn deining neêr,^20.

16. Dat (het meir) naar of volgens haar wending, namelyk volgens de wending der maen; want dat hier het pronomen haar op het eerste deel van het samengestelde maanlicht ziet, is duidelyk, stout genoeg nogtans. Maer wy hebben daer reeds een voorbeeld van opgemerkt in vers 316 van den tweeden Zang, en zullen er hier beneden een ander van aentreffen, dat nog veel vreemder klinkt. - Ebt of opzet van den vloed, dat is, afgaet of opkomt. Eb of ebbe en vloed is wat de Latynen heeten recessus en accessus maris, in 't Fransch (maer omgekeerd) flux et reflux. Ebbe werd oudtyds obbe geschreven (als Bilderdijk getuigt in zyne Geslachtlijst) en schynt van af voort te komen. Zyne beteekenis is afneming. Van daer is dan ook het verbum ebben gevormd, maer vloeden, dat er tegenover zou staen, is in dien zin niet gebruikelyk, weshalve de Dichter het hier met eene omspraek uitdrukt. Opzet is zoo veel als zwelt, en staet in sensu neutro, gelyk ontzetten in vers 239 van den tweeden Zang. Dat het zeegety van de maen afhangt is overbekend.

17. Nu, by hoogen vloed. - Tot de wolken rijst, of opklimt. - En alles wil of dreigt te verdrinken, dat is, te overstroomen.

18. Dan, by de ebbe. - In zijn kolken krimpt, dat is, terugtrekt, maer veel krachtiger en dichterlyker. Vglk. hierna, vers 146 en de aenteekening. - En de aarde. Dit staet in dativo. De Lezer maekt thans gemakkelyk de toepassing dier twee verzen op de afgaende koortsen, in 't Fransch fièvres intermittentes.

19. Een heir van plagen, enz. De Allegorie wordt voortgezet. De plagen hier gemeend, zyn de verschillende symptomen die de ziekte vergezellen. - Zwemt en dartelt door dit meir. Zie de aenteekening op vers 15, en vglk. I, vers 92 en 254.

20. Stijgt met zijn golving op, dat is, wanneer het meir opzet, of by klimmend water, zinspelende op het accès der koorts. - Zinkt met zijn deining neêr, namelyk als de koorts afgaet. Deining, verbale van het oude deinen, dat is, op- en neêrgaen, hobbelen of wentelen, beteekent hier bepaeldelyk de terugwenteling der baren, of wat men in de zeemans tael de voor-eb heet.

[p. 231]

 

En doet by 't hoog getij hun geesselsnoeren klateren,^21.

 

Maar zwijgt, en duikt het hoofd by 't vallen van de wateren.^22.

 

Met dezen steekt de Dood zijn gruwbre fakkel op^23.

 

Die in de golven sist. Hy schudt den naakten kop,^24.

21. En doet by 't hoog getij, als de koorts in haer hevigste is, hun geesselsnoeren klateren. Het pronomen ziet op plagen van vers 19; maer waerom dan niet haar? Omdat, in dien vorm, het voornaemwoord zou kunnen opgevat worden als van deining gezegd. Overigens mag men opmerken dat haer (als possessivum in betrekking tot een vrouwelyk naemwoord pluralis numeri) in stede van hun eerder ingevoerd is door de Grammatici, dan uit den aert der tael voortgesproten. Het volk, althans in België, kent dat haer niet, maer zegt hun als het van vrouwen spreekt, zoo wel als van mans. Zie hierna, vers 131 en de aenteekening. - Geesselsnoeren zegt zoo veel als geesselkoorden. Snoer, met snaer verwant, vertaelt Kiliaen door funis, chorda, en Graff door filum. Zie zyn Sprachschatz, VI, col. 849, alwaer hy er meer van zegt. - Klateren en kletteren zyn van den klank gemaekt. Vglk. beneden, vers 230.

22. Maar zwijgt. Dit zinspeelt op het klateren des voorgaenden regels. - En duikt het hoofd, dat is, gaet naer onder, verdwynt. Duiken staet als onzydig werkwoord te boek, doch 't mag zeer goed activè gebruikt worden, even als het fransche plonger. - By 't vallen van de wateren. Versta, wanneer het accès der koorts voorby is.

23. Met dezen. Het pronomen is substantivè gebruikt, en ziet bepaeldelyk nergens op, maer geldt bloot als conjunctie, volmaekt overeenkomende met het latynsche adhaec. Zie daer meer voorbeelden van in de Aenteekeningen van Prof. Bormans op het Leven van Sinte Kerstinen, bl. 235, en vergelyk Bilderdijk zelf in het derde Deel zyner Verscheidenheden, bl. 56. - Steekt de Dood (vglk. I, vers 95, en II, vers 230) zijn gruwbre (vglk. I, vers 85, en II, vers 491) fakkel. Versta dit woord in den zin van lyktoorts, en het verbum opsteken in dien van aensteken of ontsteken, niet in den zin van verheffen of in de lucht steken, waermede het vers kwalyk uit te leggen ware. Eene kaers opsteken is niet alleen goed Nederduitsch, maer zelfs van dagelyksch gebruik. Hierby is aen te merken dat de wisselkoortsen slechts doodelyk zyn gedurende den aenval of het accès.

24. Die in de golven sist, en niet weet of zy uitgaen zal of blyven branden. Het werkwoord is gemaekt van den klank dien een gloeijend yzer, een heete steen of iets anders dat brandt, in 't water gestoken, voortbrengt. - Den naakten kop. Schilderachtig en gepast.

[p. 232]

25

En grimt met holle kaak en knarsende ijzertanden;^25.

 

Maar tuimelt grijnzende af by 't rijzen van de stranden.^26.

 

Een wondre Geest beschrijdt dat zwervend hemelrond,^27.

25. En grimt, enz. Dit alles zinspeelt op den lyder dien de koorts aenrandt, en is zoo levendig uitgedrukt dat men 't hoort en ziet. - Yzertanden is byzonder dichterlyk en niet min nauwkeurig; want 's lyders tanden kletteren op elkander, alsof zy van yzer of stael waren.

26. Maar tuimelt grijnzende af, dat is, met een bitteren grimlach. Aftuimelen is al tuimelende naer beneden vallen (hier allegorisch in de baren), en by gevolg verdwynen. Alwêer eene levendige afbeelding van het ophouden der kwade symptomen, zoo haest de koorts afgaet. - By 't rijzen van de stranden, dat is, by vallend water; want naer mate de zee ebt, ryzen of klimmen hare stranden, in schyn althans.

27. Een wondre Geest beschrijdt of beklimt. Dit en de dry volgende verzen zinspelen op een der zonderlingste phenomenon van de hier gemeende koortsen, die of wel dagelyks, of om den anderen dag, of om de dry dagen, enz. weêrkomen, verschynsel waer de wetenschap geen reden kan van geven, en dat derhalve onze Dichter met volle regt aen een wonderen Geest mag toewyten. - Dat zwervend hemelrond. Bilderdijk maekt van dit woord een zonderling gebruik. In den eersten Zang van zyn Buitenleven, geldt het voor periode of tydkring. Hy zingt daer (II^de Druk, bl. 9):

Wordt met den aart bekend van 's Jaarkrings wisselstonden;
't Heeft ook een dageraad als de enger hemelronden:

in welk laetste vers het woord dageraad de Lente beteekent, en hemelronden voor dagen staet, wordende de dag gevormd door den kring dien de zon in den hemel beschryft, of schynt te beschryven, binnen den tyd van vier-en-twintig uren. Het onzydig lidwoord, waer 't vers meê aenvangt, slaet op 't eerste deel van Jaarkring, even als het pronomen haar in vers 16 hierboven. De plaets van Delille luidt aldus:

Étudiez aussi les moments de l'année:
L'année a son aurore ainsi que la journée.

Hier, in tegendeel, drukt het zelfde woord niet eene bepaling van tyd maer van plaets uit, en ziet terug op het reeds beschreven meir, schynbaer door den hemel ingesloten die er een' cirkel om slaet en het tot een rond maekt. Dat hemelrond heet hier zwervend, zoo veel als ongestadig (waerover men Bilderdijks Geslachtlijst kan nagaen, op het woord zwerm), uit hoofde namelyk van zyn gedurigen eb en vloed, en wordt beheerscht door den gezegden Geest die er, als 't ware, schrydelings op zit, het bestierende gelyk de ruiter zyn ros. Een ander merkweerdig voorbeeld van de uitdrukking die wy hier verklaren, leest men in Bilderdijks Krekelzangen, I, bl. 154, alwaer de Dichter zegt:

't Fraaie land, na zoo veel eeuwenronden

In 't verr' gelegen West, tot 's aardrijks ramp, gevonden.

[p. 233]

 

En noopt haar aan, of legt den teugel in haar mond,^28.

 

Verkort haar omloop, en versnelt de noodgetijden,^29.

30

Of rekt den engen kring waar in haar wielen glijden.^30.

28. En noopt, dat is spoort haar aan. Vglk. I, vers 321 en de aenteek. - Of legt den teugel in haar mond, en bedwingt ze. Doch waermeê staet hier dat pronomen personale en possessivum haar in betrekking? Niet met hemelrond, dat neutrius generis is, maer met de zee die er door beteekend wordt, en het zinnebeeld is der beurt- en wisselkoortsen hier gemeend. Vergelyk vers 382-84 van dezen Zang. Trouwens, als Bilderdijk dit schreef, hield hy zich vast aen 't quidlibet audendi van Horatius, maer men zou het anderen niet toegeven. Een soortgelyke stoutheid heeft onze Dichter zich veroorlofd in zyn Buitenleven (II^de druk, bl. 112); doch daer staet er eene verklarende aenteekening by.

29. Verkort haar omloop, dat is den loopkring der zee en der beurtkoortsen. - En versnelt de noodgetijden, dusdanig dat de eb en de vloed spoediger op een volgen, en zoo ook de paroxysmen der ziekte, het zy dat de koorts korter van duer worde, het zy dat de tusschentyd van de eene tot de andere vermindere. Een noodgety is een hooge vloed met gevaer vergezeld, namelyk van overstrooming; hier, in de toepassing, gezegd van het punt waer het kwaed op zyn hoogste is. Vglk. II, vers 420.

30. Of rekt den engen kring. Rekken is wyder maken of verlengen. - Waarin haar wielen glijden, dat is loopen of, letterlyk, slibberen. Dat hier wielen aen de zee gegeven worden, is louter poëzy. De zinspeling van het vers loopt thans in het oog.
Hier eindigt eigentlyk de tweede Allegorie. In de volgende verzen gaet de Dichter voort in zyne hellevaert, en brengt afwisseling in het onderwerp, doch steeds volherdende in de zelfde orde van denkbeelden, gelyk de kunst vorderde. Zie het einde des tweeden Zangs.

[p. 234]

 

Welaan, men wage zich en wade langs den boord^31.

 

Dier schrikbre wellen, nu haar branding slaapt en smoort!^32.

 

Maar neen, mijn Zangeres! uw hand bezweer' de baren,^33.

31. Welaan, men wage zich. Dit werkwoord zegt hier zoo veel als het fransche risquer. Het geldt dus iets waer gevaer by is, en dit volgt. - En wade. Versta, en men wade. De derde persoon met het onbepaelde men vervangt hier den eersten; het is alsof er stond: welaen, zetten wy de vrees ter zyde, en wagen wy te waden langs den boord namelyk aen de kanten, waer het water gemeenlyk ondiep is; want waden en baden is genoegzaem het zelfde, en beteekent door 't water gaen, vadare zegt Kiliaen.

32. Dier schrikbre wellen, zoo veel als dier schrikbre zee, door vernoeming. Wel beteekent hier unda, fluctus, gelyk Kiliaen het vertaelt, en is de wortel van wellen, scaturire. Zie I, vers 115. Schrikbaar is schrikverwekkend. Vglk. gruwbaer, I, vers 85 en de aenteek. Maer zie inzonderheid 's heeren De Jager's Proeve over den invloed van Bilderdijks dichtwerken op onze taal. Te Leiden, by Luchtmans, 1847. BI. 30 en vlg. In dit boek onderzoekt de schryver, met zoo veel bescheidenheid als geleerdheid, de waerde der woorden en spreekwyzen door Bilderdijk ingevoerd of uit de oudere tael teruggeroepen. Sedert is het onderwerp van de adjectiva in baar op nieuw, en met nog dieper inzigt, behandeld door den kundigen L.A. Te Winkel, in het derde Deel van het Archief voor Nederlandsche Taalkunde bl. 137-68. - Nu haar branding slaapt en smoort. Nu de zee stil is. Het woord branding of burning is verklaerd op vers 164 van den tweeden Zang. Smoren, als verbum neutrum gebruikt, beteekent stikken, uitgaen; hier drukt het den voorldurenden staet uit van iets dat gesmoord of uitgedoofd is.

33. Maar neen, mijn Zangeres, laet ik zulks niet doen, laet ik dat waegstuk niet ondernemen: wees gy het liever, die my van hier helpt wegkomen. - Uw hand bezweer' de baren, en belette haer op te bruischen by mynen overtogl. Het is letterlyk het fransche conjurer, dat in den zelfden zin gebruikt wordt. Vglk. I, vers 425 en de aenteek.

[p. 235]

 

En lokk' den Dolfijn uit, op 't klinken van uw snaren,^34.

35

Of blanke Meermaagd, die, aan uwen zang gesnoerd,^35.

 

Op 't kronklend achterlijf ons zwemmende overvoert.^36.

34. En lokke den Dolfijn uit, gelyk Arion deed die, om de dood te ontkomen hem door de scheepslieden toegezegd, zyne snaren roerde en vervolgens in de zee sprong, alwaer een Dolfyn, door de welluidendheid van 's kunstenaers toonen uitgelokt, hem op den rug nam en naer Lesbos voerde. Zie de fabel by Ovidius, Fast. II, v. 95-116. - Op 't klinken, enz. De prepositie op heeft hier eene byzondere kracht, als drukkende de werkelyke en tegenwoordige oorzaek uit, waer de Dolfyn door aengetrokken wordt, nader en nader bykomende, om Arion op te laden en over te voeren, gelyk in vers 36 gezegd wordt.
Nu dient nog aengemerkt dat het woord Dolfyn in dit vers als trochaeus voorkomt, zynde de eerste lettergreep lang en de tweede kort; terwyl het zelfde woord in vers 38 een iambus maekt, waer de eerste sylbe kort en de tweede lang van is. Dit prosodisch spel heeft zynen grond in 't Latyn, alwaer de gemeende visch insgelyks Delphin heet en Delphinus. In den eersten dezer twee namen zyn beide sylben lang, maer de klemtoon valt op de voorste, gelyk hier in Dolfyn, dat het latynsche Delphin wedergeeft, en gelyk in Triton van vers 38. In dit laetste vers, in tegendeel, vertaelt Bilderdijk het woord Delphinus door Dolfyn, met de klem op de tweede lettergreep, alwaer zy in 't Latyn ook is. Wat anderen van deze afwisseling mogen oordeelen, my is zy niet onaengenaem.

35. Of (lokke zy de) blanke Meermaagd, of Zeenimf, in 't Latyn Nereis. De Nereïden, dochters van Nereus en Doris, waren volgens de meeste Mythologen, vyftig in getal, allen opgenoemd by Hyginus. Hier wordt geene in 't byzonder bedoeld, en daerom mag het lidwoord wegblyven. - Aan uwen zang gesnoerd, dat is, gebonden, namelyk door diens betooverende kracht.

36. Op 't kronklend achterlijf. Dichterlyke en schilderende uitdrukking, zinspelende beide op den Dolfyn en op de Meermaegd, welke laetste hier voorgesteld wordt onder de gedaente die zy by Horatius heeft, ad Pison. 3 en 4:

Ut turpiter atrum

Desinat in piscem mulier formosa supernè.

Plinius geeft dezelfde beschryving van de Nereïden, Nat. Hist. Lib. IX, c. 4. Vglk. Virg. Aen. IX, v. 103. - Ons zwemmende overvoert. Deze indicativus staet voor 't rym; anders zou de Dichter overvoere geschreven hebben, gelyk de zin meêbrengt.

[p. 236]

 

Helaas! gy zingt vergeefs: hier duiklen geen Meerminnen,^37.

 

Geen Triton, geen Dolfijn, die Dichtmuzyk bezinnen,^38.

 

Geen vleiende Sireen, die uit de strandgrot schiet;^39.

40

De poel van plagen heeft geene ooren voor uw lied.

 

Doch... Hemel, help! wat schok! wat schrikbre dwarrelwinden^41.

37. Gy zingt vergeefs. Adverbium even zoo gebruikelyk als te vergeefs. - Hier duiklen. Voortdurend werkwoord van duiken. - Geen Meerminnen. De Meerminnen of Sirenen, hier halveling verward met de Meermaegden, worden gewoonelyk opgegeven ten getale van dry. Men kan over haren oorsprong en gedaente Ovidius nagaen, Metam. V, 551, sqq. Vglk. vers 550 van den tweeden Zang en de aenteek.

38. Geen Triton. Bykans alle de zee- of watergoden van onderhoorigen rang worden Tritons genoemd, hebbende een menschelyk bovenlyf, maer, beneden den gordel, de gedaente van eenen visch. Zie hunne mythologische geschapenheid by Apollonius van Rhodus, Argonaut. IV, v. 1610, sqq. Vglk. Pausanias, lib. IX, cap. 21, en Virgilius, Aen. X, v. 210-11. - Die Dichtmuzyk bezinnen. Op het eerste gezigt zou men hier een drukfeil vermoeden, en denken dat er beminnen moet gelezen worden. Zoo is het echter niet, en Bilderdijk heeft met voordacht bezinnen geschreven, om met dezelfde consonant niet te rymen. Maer wat de beteekenis van het woord aengaet, die staet gelyk met beminnen, en was eertyds zelfs nog sterker dan dit laetste, als onze Dichter beweert in zyne Aanteekeningen op Hooft, bl. 27. Zie mede zyne Verhandeling, bl. 225, zyne Nieuwe Verscheidenheden, IV, bl. 91, en eindelyk zyn werk over het Letterschrift, bl. 147. lets beginnen was, in den tyd van Hooft, zoo veel als er zyn' zin of zyne ziel op zetten. Vglk. het latynsche medilari carmen.

39. Die uit de strandgrot, waer zy haer verblyf heeft, als by Ovidius, Remed. Am. v. 789. - Schiet, hervoortspringt om, met hare zoete stem, de voorbyvaerders te verlokken.

41. Doch... Met dit vers vangt de derde verschyning aen, namelyk der sleepziekten of morbi chronici, verbeeld onder de Allegorie van het doode en stilstaend, maer inwendig woelend meir, gelyk het de Dichter later verklaert in vers 387. - Wat schrikbre dwarrelwinden. Eene epenthesis voor dwarl- dat is draeiwinden, in 't Fransch tourbillons.

[p. 237]

 

Doen me aan eene andere zee my-zelven wedervinden! -^42.

 

Onoverzienbaar meir, dat van uw steile kust^43.

 

Een doode vlakte toont in uiterlijke rust,^44.

45

Maar innerlijk beroerd door eene onzichtbre wieling^45.

 

Van maal- en draaikolkstroom, verzwelging en vernieling!^46.

 

Wat taaie en vuile lijm bevracht uw stilstaand nat!^47.

 

Wat zwarte stikdamp stijgt al wolkende uit dit bad!^48.

42. Doen me aan een andre zee, enz. Men bemerke hoe geestig en hoe kunstig de Dichter zyne transitie weet te maken, en de onderscheidene tafereelen in verband te brengen.

43. Onoverzienbaar meir. In vers 85 van den eersten Zang hiet het onafzienbaar, zinspelende op de lengte; hier is 't onoverzienbaar, in betrekking tot de uitgebreidheid der oppervlakte. - Dat van uw steile kust of oever. Het woord is van éénen oorsprong met het fransche côte, en 't italiaensche costa, rand, zyde.

44. Een doode, stille, onbewogen vlakte toont in uiterlijke, dat is, schynbare rust. Vglk. II, vers 1.

45. Maar innerlijk beroerd. Versta: maer innerlyk beroerd zyt, want het participium wordt gezegd van meir, dat de Dichter hier aenspreekt. - Door eene onzichtbre wieling, dat is draeijing, van wielen, draeijen. Het komt overeen met het fransch tournoiement. Zoo zingt Bilderdijk in zyne Rotsgalmen, II, bl. 61:

ô Tijden, tijden van verwarring, neen, vernieling!
Wat sleept ge al eeuwen werks naar d'afgrond in uw wieling!

46. Van maal- en draaikolkstroom. Eene soort van Hendiadys, dat is één zaek door twee naemwoorden uitgedrukt; want maelstroom en draeikolk zyn het zelfde, behalve misschien dat het tweede hier byzonder zinspeelt op de diepte of den kuil van den maelstroom, dusdanig dat de verzwelging meer tot het eerste en de vernieling meer tot het laetste behoort. Vglk. II, vers 440. De toepassing dezer dry verzen op de sleepziekten is gemakkelyk.

47. Wat taaie en vuile lijm. Dit zinspeelt op de slechte, gealtereerde slymstoffen of mucositeiten by de morbi chronici gemeenlyk voorkomende. - Bevracht uw stilstaand nat, toepasselyk op het lichaem des lyders, waer het leven als 't ware in sluimert. Bevracht is zoo veel als bezwaert.

48. Wat zwarte stikdamp, enz. Dit vers ziet op het nachtelyk zweeten, inzonderheid eigen aen de longtering, de sleepziekte by uitstek. Het epitheton zwart is slechts dichterlyk. - Al wolkende, dat is overvloedig en dus zigtbaer. Vglk. II, vers 216.

[p. 238]

 

Geheel uw hemel treurt met d'onbeplantbren oever:^49.

50

De zon omfloerst er 't oog, hoe meer zy klimt, hoe droever.^50.

 

Geen schelle filomeel begroet haar daar zy stijgt;^51.

 

Geen sijsjen piept in 't riet. Gebergt' en rotskloof zwijgt,^52.

 

Of baauwt den klaagtoon na van afgedwaalde meeuwen,^53.

 

Die hijgen over 't vlak en naar den adem schreeuwen.^54.

49. Geheel uw hemel treurt. Versta dit met toepassing op den lusteloozen toestand van den kwynenden zieke, voor wien alles treurt gelyk hy zelf. - Met (te samen met, zoo wel als) d'onbeplantbren oever. Alles is even naer en akelig: hetgeen den lyder omringt, zoowel als zyn eigen lichaem, dat niets goeds meer voortbrengt, waer geene werking tot herstel meer in geschiedt. Beide halfverzen worden vervolgens uitgebreid.

50. De zon omfloerst er 't oog, in stede van haer aengezigt, waer zy een floers voor trekt, in 't Fransch crêpe. Er, dat is, in dien hemel. - Hoe meer zy klimt, hoe droever zy is of wordt. Namelyk de beterschap van den morgen, verdwynt van uer tot uer, naer mate de dag groeit. Men kan 't ook verstaen van het leven dat al langer hoe slechter wordt.

51. Geen schelle filomeel, geen vrolyke nachtegael laet zyn stem hooren by zonnenopgang. Schel is helderklinkend. De lyder gevoelt geen vreugd by den dageraed, die alle wezens verblydt.

52. Geen sijsjen piept in 't riet. Men hoort er noch den luidruchtigen toon des filomeels, noch het min heldere maer toch verheugd piepen van de rietmusch of distelvink, of wat er onder den naem van sysje al meer doorgaet. Geen enkele galm van genoegen, hoe gering ook, komt uit 's lyders mond. - Gebergte en rotskloof, die elders van den zang der vogelen weêrgalmen, zwijgen hier. De singularis staet voor den pluralis.

53. Of baauwt den klaagtoon na. Het werkwoord nabaauwen beteekent iemands woorden herhalen, met nabootsing van zyn stem, gelyk de Echo doet, waer het meest by gebruikt wordt. - Van afgedwaalde (moê gevlogen) meeuwen, in 't Fransch mouette, een bekende watervogel, die uren lang rondzweven kan.

54. Die hijgen over 't vlak des meirs. Vglk. II, vers 151, 265 en 443. - En naar den adem schreeuwen met eene heesche stem, namelyk als iets dat geen borst meer heeft, zinspelende op het gekreun van den zieke en diens moeijelyke ademhaling.
Tot hier strekt de uitbreiding van het eerste hemistichion van vers 49. De zes volgende zien terug op het tweede hemistichion van 't zelfde vers, en beduiden dat, in de sleepziekten, de natuer niet meêwerkt tot de herstelling des lyders, maer dat al de symptomen die er zich by opdoen, kwaed zyn.

[p. 239]

55

Geen spruitjen groeit er dan een kruipend struikgewas,^55.

 

Dat blinkende appels draagt, slechts schel en stinkende asch^56.

 

Die 't dorstend hart bedriegt. Geen kruid, dan scherpe weede^57.

 

Vol loogzout, teelt de grond, dien nooit een grasjen kleedde.^58.

 

Geen zoele Westenwind beroert den lichten vlerk,^59.

55. Geen spruitje groeit er, niets dat leven verraedt. - Dan een kruipend struikgewas. De Franschen zeggen buisson, gelyk zy ook hun woord rampant in den zelfden zin gebruiken als hier kruipend.

56. Dal blinkende appels draagt, enz. Dit vers zinspeelt op de half wezentlyke, half verdichte vrucht van den beruchten boom van Sodoma, waer Tacitus van spreekt (Historiar. V, cap. 7) als groeijende op den boord der Doode-Zee. Chateaubriand, die de oevers van dat meir bezocht heeft, handelt breedvoerig over die vrucht in zyn Itinéraire de Paris à Jérusalem, op het einde der troisième Partie (OEuvres compl. uitgave van De Mat te Brussel, IX, bl. 142 en vlg.). De allegorieke toepassing valt op den verraderlyken blos dien de longtering meêbrengt en een kwaed voorteeken is.

57. Die 't dorstend hart bedriegt, gelyk de gemeende blos de hoop des lyders en zyner vrienden te leur stelt. - Geen kruid, dan scherpe weede. Dit laetste woord, zegt Bilderdijk in zyne Geslachtlijst, is eensluidend met heide, en beteekent alle wild kruid in 't gemeen. Van daer zou wieden komen, eigentlyk het land ontwieden, dat is, van weede of heidekruid, of meer algemeen van onkruid zuiveren. Weiland stemt daermeê niet overeen, maer 't is genoeg den zin te kennen dien er de Dichter aen hecht.

58. Vol loogzout, gelyk al de planten die op zeegrond wassen. Vglk. II, vers 119 en de aenteek. Dit anderhalf vers zinspeelt misschien op de ettergezwellen die, in de morbi acuti dikwyls heilvoorspellend, maer in de morbi chronici gemeenlyk kwaedaertig zyn, niet inhoudende dan slechten etter, hier door 't loogzout verbeeld.

59. Geen zoele Westenwind. Het is eene personnificatie, gelyk de Latynen van hunnen Zephyrus blandus, lene spirans maekten, en waer zy denzelfden wind meê verstonden. Zoel vertaelt Kiliaen door tepidus, en die beteekenis heeft het hier, niet die van benauwd, afmattend warm, welke Weiland en anderen er aen geven. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord zwaluw. - Beroert, dat is beweegt (doch met het denkbeeld van zeer kleine beweging) den lichten vlerk, in stede van vlerken of vleugels die de dichters aen de winden, vooral aen den Zefier toeeigenen. Vglk. II, vers 331 en de aenteekening. Nimmer heeft de lyder het gevoel van die frischheid, die den welstand uitsluitelyk eigen is.

[p. 240]

60

Maar fijne en scherpe kou doorzweeft het wentlend zwerk. -^60.

 

Dan zacht! de lucht verdikt. Ik zie een' Geest van onderen^61.

 

De vlakte breken en doorbliksemen en donderen.^62.

60. Maar fijne en scherpe kou, enz. Versta de huivering die de zieke beproeft by poozen. De afwisseling is uitgedrukt in het wentelend (ongestadig) zwerk. Zoo heet men de dryvende wolken, van zwerren, zwieren, zwerven, als Bilderdijk wil, en beweert dat men oudtyds zwerrig schreef. Zie 's mans Geslachtlijst.
Hiermede eindigt de allegorische beschryving der sleepziekten. In de volgende verzen geldt het de schrikkelyke toevallen in die ziekten te duchten.

61. Dan zacht! Interjectie, gelyk aen 't fransche mais chut! maer dat lager van toon is. Vglk. II, vers 471. - De lucht verdikt, daer komt verandering, en verandering ten kwade. - Ik zie een' Geest van onderen, dat is van uit de diepte, en versta van binnen uit het lichaem des lyders, waer het kwaed heimelyk broeide. De voorzetsels onder, voor, achter, bywoordelyk gebruikt, nemen dikwyls den uitgang en aen: van onderen, van voren, van achteren. De Dichter brengt hier weêr een' Geest in het midden, volgens het aengemerkte op vers 27, omdat de werkende oorzaek verborgen is, en zich slechts vertoont in hare effecten.

62. De tot dus verre onberoerde vlakte des meirs breken en, op het onverwacht, doorbliksemen, dat is, als een bliksem hervoortschieten, en donderen, versta, met een groot gedruisch uitbersten. Men leze, in den zin onzer verklaring, het woord doorbliksemen niet alsof 't uit twee iamben bestond, maer als een' Ionicus major (- - ◡ ◡). Beschouwt men het voorzetsel als kort, dan beteekent het werkwoord door de vlakte bliksemen, wat ons minder behaegt. Het vers zinspeelt duidelyk op de explosie of de uitbraek van het zoo lang verholen kwaed.

[p. 241]

 

Daar barst zy golvende, in één branding, naar omhoog,^63.

 

En spat heur boorden uit, den schrikbren bodem droog!^64.

65

Daar vliegen golven op van onderaardsche vlammen,^65.

 

Omkronklen rots en klip als jeugdige elzenstammen,^66.

 

En zetten wijd en zijd den horizont in brand!^67.

 

Het aardrijk davert, en het heetgeschroeide zand^68.

63. Daar barst zy, de vlakte, al golvende, in één branding, in ééne opbruising, of, gelyk men in 't Latyn met de zelfde metaphora zeggen zou, uno aestu. Vglk. boven, vers 52, en II, vers 164. - Naar omhoog, naer boven. Dit zinspeelt op de heete koorts of febris continua die uitbreekt, en weldra den lyder overstelpt.

64. En spat heur boorden uit, nu niet meer van binnen woelende, maer met razerny uitstortende, en alles overweldigende. Spatten is springen, doch gelyk water springt, en alleen van vochten gebruikelyk. Vglk. IV, vers 492. - Den schrikbren bodem droog, dat is, zoodanig dat haer bodem geheel droog wordt, maer oneindig krachtiger en dichterlyker, in dit zoo kunstig tafereel. De schrikbaerheid van den bodem blykt uit de volgende verzen.

65. Daar vliegen golven op, enz. Deze dry uitmuntende verzen zinspelen op den brand dien de koorts over het geheele lichaem verspreidt, maer de beeldspraek is byzonder treffend.

66. Omkronklen rots en klip als of het jeugdige elzenstammen waren, zoo hevig en zoo hoog stygen de vlammen op. Waerom dienen hier de Elzenstammen tot vergelyking? Omdat de Els, in 't Latyn alnus, aen de poelen en de waterkanten best tiert, en derhalve daer meest gevonden wordt. Zoo zegt Virgilius, Georg. II, 110:

Fluminibus salices, crassisque paludibus alni
Nascuntur,

Het meir, hier gemeend, is omringd van rotsen en klippen, gelyk andere meiren van jeugdige elzenstammen. Aldus verklaert zich de gelykenis van zelf.

67. En zetten wijd en zijd, van alle kanten, den horizont, geheel den omtrek, zoo ver als de oogen reiken kunnen, in brand.

68. Het aardrijk davert. Bemerk de onomatopoeia. Dit gezegde kan toegepast worden op de rilling die soms de heete koorts voorafgaet, of te midden zelf der koorts ontstaet. - En het heetgeschroeide zand van den droogen bodem, waer vers 64 van spreekt. Dit behoort tot het dichterlyk tafereel, zonder eigentlyke zinspeling, en dient als middel van transitie. Het woord schroeijen, hier overdragtelyk gebruikt, is verklaerd op vers 154 van den tweeden Zang.

[p. 242]

 

Vliegt in een dwarling op, verzengt my oog en kaken!^69.

70

Help hemel! 'k zie den grond een' stoet van monsters braken!^70.

 

Wat vuurge blikken! wat gespitste haviksklaauw!^71.

 

Wat snavellippen! en wat armen, bont en blaauw

 

Van geesselslagen, en bedekt met wond en builen!^72-73.

 

Wat akelig gejoel! wat hartverscheurend huilen!^74.

69. Vliegt in een dwarling op. Het is de beteekenis van het fransche tourbillon. Vglk. boven, vers 41, en hierna, vers 201.

70. Help hemel! enz. Deze laetste dichtregels, tot vers 74 en zelfs tot 78, voltooijen het ysselyk tafereel, en zinspelen op de onheilspellende symptomen die werkelyk in de hier gemeende ziekten zich dikwyls opdoen. - 'k Zie den grond een' stoet. Dit woord beteekent gevolg, in 't Fransch suite, en wordt meest toegepast op het gezelschap van een' vorst of voornamen persoon. Hier is 't gebruikt in den zin van bende of menigte, met het denkbeeld van opvolging de een na den ander. - Van monsters, wier afschuwelyke trekken en gedrogtelyke leden, in 't gemeen, beschreven worden.

71. Wat vuurge (voor vurige) blikken, zinspelende op de oogen des lyders, dikwyls flonkerende in de ziekte. - Wat gespitste haviksklaauw. Versta de magere en lange vingeren van den afgeteerden zieke. - De havik is een grypvogel, in 't Fransch autour.

72-73. Wat snavellippen. Verdicht van de dunne, aen de tanden als vastklevende lippen des lyders, wiens mond daerdoor zynen natuerlyken vorm verliest, en hier vergeleken wordt aen den snavel der vogelen. - En wat armen, bont (veelkleurig) en blaauw van geesselslagen. Zinspelende op de dusgenaemde ecchymosen of verloopingen van bloed in het celweefsel, by sommige ziekten voorkomende. - En bedekt met wond en builen of abcessen.

74. Wat akelig gejoel, wat treurig geschreeuw. Wat hartverscheurend huilen of kermen! Joelen en huilen zyn van gelyken oorsprong, als Bilderdijk beweert in zyne Verscheidenheden, II, bl. 146; maer het eerste brengt het denkbeeld meê van wildheid en verwarring, als van eene razende menigte, hier de monsters van vers 70. Vglk. VI, vers 88.

[p. 243]

75

Wat schimmen, bliksemsnel zich slingrend door het ruim,^75.

 

Verrassen de oogen, en verdwijnen (als een schuim^76.

 

Of ijdle waterbel, uit gisting opgestegen)^77.

 

In enkle dampen, die zich neêrslaan tot een' regen!^78.

75. Wat schimmen. Dit zinspeelt vermoedelyk op de hallucinaties of phantasmen by sommige ziekten gemeen. Vglk. II, vers 437. -Zich slingrend door het ruim, door de lucht, à travers l'espace.

76. Verrassen de oogen, en verschrikken door die verrassing zelf.

77. Of ijdle, dat is ledige, waterbel, in 't Fransch bulle d'eau, die niets wezentlyks heeft, zoo min als de schimmen waer zy meê vergeleken wordt. - Uit gisting opgestegen. Versta, die uit gisting opstygt of opgestegen is. Uit gistende vochten ryzen gewoonlyk zulke waterbellen, als die men ziet opstaen by een' plasregen, en aenstonds weêr verdwynen.

78. In enkle dampen. Waerschynlyk te verstaen van hetgeen de fransche geneeskunst met het woord vapeurs aenduidl, opstygingen uit de maeg naer het hoofd, en oorzaek van hersenschimmige verbeeldsels. - Die zich neêrslaan tot een' regen. Misschien de tranenvloed dien de lyder stort, als hy tot zich zelven komt en zynen treurigen staet erkent.
En zie daer het einde der dry Allegoriën. Het is by zulke tafereelen dat men de waerheid erkent van het opschrift (uit Manilius) aen het hoofd van dit werk geplaetst, en waerin de Dichter laet hooren dat hy een geheel nieuw onderwerp gekozen heeft. Ja, nieuw is het zeker; want wie ooit heeft de ziekten tot een voorwerp van Poëzy gemaekt? Daertoe behoort alreeds eene diepe kennis in het vak der geneeskunst, meestal geheel vreemd aen de beoefenaers der Letteren. Doch vooral wat genie is er niet toe noodig en wat weêrgalooze inbeeldingskracht, om de onderscheiden ziekten, haren byzonderen aert en verschillende symptomen zoodanig voor te stellen, dat alles een lichaem krygt en den Lezer voor de oogen zweeft, onder de gedaente ja van verdichte wezens, maer tusschen welke en de bedoelde waerheid eene aenhoudende betrekking moet heerschen, zoodanig dat deallegorieke beelden levens een volmaekt schildery daerstellen, en de uitdrukking zyn van hetgeen de dichter verstaen wil hebben? Dat deze uitdrukking hier zoo duidelyk niet zy als in de Allegoriën van den eersten en tweeden Zang, zulks komt eerder voort uit den aert zelf der zaken waerop gezinspeeld wordt, en die van de geneeskundigen alleen
goed gekend zyn, dan wel uit gebrek van gelykenis in de tafereelen welke, byzonder schoon en treffend, in hun soort alles te boven gaen wat de hedendaegsche Litteratuer in Nederland heeft voortgebragt.
De volgende verzen dienen tot slot van den aenvang des derden Zangs, en tot voorbereiding van nieuwe stof.

[p. 244]

 

Is 't mijmring? toovery? of heeft me een droom misleid?^79.

80

Wat Chaos vormt zich hier van tegenstrijdigheid!^80.

 

Wat is hier 't ware leed; en wat, het ingebeelde?^81.

 

Leer, Zangster, wat besta, en wat mijn brein zich teelde!^82.

 

 

 

Dus sprak ik, half bedwelmd, als zich een breede vlucht^83.

79. Is 't mijmring? Zyn al die yslykheden niet anders dan gewrochten van zieke hersenen? Mymeren wordt soms gebruikt in den zin van nadenken, in diepe gedachten zyn; doch veelal beteekent het suffen, dutten. Vglk. IV, vers 485. - Is 't toovery? of heeft me een droom misleid, en heb ik niet gezien dan droomgezigten?

80. Wat Chaos, wat mengelmoes vormt zich hier van tegenstrijdigheid, van dingen die samen niet bestaen kunnen, als het water en het vuer in de voorgaende tafereelen. Chaos is een grieksch woord beteekenende een vorm- en ordeloos iets van dooreengewarde hoofdstoffen. Het nederduitsch woord dat men er voor gebruikt, is bajert. Vglk. IV, vers 88 en de aenteek.

81. Wat is hier 't ware, het wezentlyke leed, enz.

82. Leer, Zangster, wat besta, wat inderdaed wezen heeft en waerheid is. - En wat mijn brein zich teelde of voortbragt, en dat derhalve ingebeeld is.
Dit zal echter de Zangster niet doen, die, in de dronkenschap harer verbeelding volherdende, en van hooger hand nieuwe krachten ontvangende, den Dichter naer den afgrond leiden en hem in zyne hellevaert vergezellen zal, gelyk zy er, op het einde des tweeden Zangs, toe aengemaend werd. De onderscheiding van 't ware en 't ingebeelde zal daerna door Aesculapius, den instelder zelf en beschermgod der geneeskunde, gemaekt worden.

83. Half bedwelmd, door 't zien van al de yslykheden in de vorige verzen beschreven. - Als zich een breede vlucht. Versta dit woord in den zin van het fransche volée, waer 't volkomen meê gelyk staet. Wy hebben in den zelfden zin het woord kooi, in 't Latyn grex of agmen. Die vlugt wordt hier breed genoemd, omdat de vogelen die ze uitmaken niet achtereen, maer eerder naesteen vliegen. Vglk. II, vers 331 en de aenteekening.

[p. 245]

 

Van blanke zwanen toonde, en, roeiende in de lucht,^84.

85

De heldre wieken sloeg, waarvan een balsem vloeide,^85.

 

Die my 't verrukte hoofd als met een' daauw besproeide;^86.

 

En ijlings drong me een stem, een donderstem, in 't oor:^87.

 

‘Verdwaalde, aanschouw uw' wensch en treê dees neevlendoor!’^88.

84. Van blanke zwanen. De zwaen was by de Ouden een geluksvogel, volgens de getuigenis van Aemilius Macer, by Isidorus Hisp. Orig. lib. XII, c. 7:

Cycnus in auguriis nautis gratissimus ales:
Hunc optant semper, quia nunquam mergitur undis.

Vergelyk ook Virgilius, Aen. I, v. 393, sqq. en Statius, Thebaidos, III, v. 525, sqq. Het is in dien mythologischen zin dat de Dichter hier van zwanen spreekt. - En, roeiende in de lucht. Wat de visch met zyn vinnen, de zwemmer met zyn armen, de vaerder met zyn riemen doet in 't water, dat doet de vogel in de lucht met zyn vlerken. Vglk. II, vers 165.

85. De heldre wieken sloeg. Het woord wiek is synonymum van vlerk en vleugel. Helder beteekent hier zoo veel als glansryk, en slaet op de blankheid der zwanen. Vglk. I, vers 219 en de aenteek. - Waarvan een balsem vloeide. Deze twee verzen zyn niet dan dichterlyke uitbreiding en voorbereidsel tot de volgende tafereelen.

86. Die my 't verrukte hoofd. Versta het woord verrukt in den zin van ontsteld, namelyk door de hevige aendoeningen welke de Dichter by de vroegere verschyningen beproefd heeft. Verrukt is eigentlyk uit zyn plaets gerukt, welk denkbeeld in het tropisch gebruik van dit woord altyd ten grond ligt. My is een dativus.

87. En ijlings, dat is, eenklaps, in 't Fransch soudain. Yl beteekent haest, spoed, en is de wortel van ylen, zich haesten of spoeden, waer 't adverbium van gemaekt is. Vglk. I, vers 235. - Een stem, namelyk eene orakel- of godstem, hier alleen bygebragt in het belang des Gedichts, doch nader bepaeld en versterkt door 't volgend woord.

88. Verdwaalde, zoo veel als verdoolde, namelyk op de hersenschimmige zeekusten in de vorige Allegoriën beschreven. - Aanschouw uw' wensch, boven in vers 81 en 82 geuit. - En treê of stap dees neevlen door! En zoo wordt de afdaling in den afgrond kunstig voorbereid en aengebragt. Zie boven, het aengeteekende op vers 4.

[p. 246]

 

Ik nader op dit woord; maar welk een schrikvertooning!^89.

90

De wolken scheiden zich; eene ontoegangbre woning^90.

 

Doet onder de aard zich op, die voor mijn voeten berst^91.

 

En als een kerkerdeur op de ijzren naven knerst.^92.

 

Een scheemrend pad, omheind van ijfel en abeelen,^93.

89. Maar welk een schrikvertooning. Zoo veel als schrikkelyke of schrikwekkende vertooning of tooneel. De uitroeping dient om 's Lezers aendacht te vernieuwen en zyne belangstelling op te beuren.

90. De wolken. Versta de nevelen van vers 88. - Scheiden zich, verdeelen zich en maken plaets. - Eene ontoegangbre woning. 't Is het latynsche inaccessus of invius, namelyk waer geen weg naertoe leidt of schynt te leiden, omdat de Dichter, door 't eerste gezigt verbysterd, nergens een voetpad ontwaert.

91. Doet... zich op, dat is, biedt zich aen, vertoont zich; of liever letlerlyk, opent zich onder de aerde, die voor mijn voeten berst. Het woord is klanknabootsend en heeft geen anderen oorsprong.

92. En als een kerkerdeur. De vergelyking is goed gekozen; want onder die aerde en achter die deur is de eeuwige kerker. Het woord luidt in 't Oudhoogduitsch en in 't Gotisch karkar, van éénen oorsprong met het latynsche career, dat karker uitgesproken werd. - Op de ijzren naven knerst. Dit laetste komt overeen met het latynsche stridere en is, als dit, van den klank gemaekt. De naven (meervoud van naef of nave) zyn de harren, waer een deur op draeit, in 't Latyn cardines. Het woord wordt gemeenlyk gebruikt voor het middel- of aspunt van een rad, enz. Rotae medium, cui infixi sunt radii, zegt Kiliaen. En in dien zin is het verwant met navel, umbilicus, zynde dit het middenpunt des menschelyken lichaems.

93. Een scheemrend pad, niet geheel duister, noch ook geheel verlicht. Zie boven, vers 3 en de aenteek. - Omheind, is omtuind, hier, van wederzyde bezet. Hein, zegt Bilderdijk in zyne Aanteekeningen op de Gedichten van Hooft (bl. 130) is tuin, dat is levendige haeg, waervan het Hain der Duitschers, nu by hen voor boschje gebruikt, doch eigentlyk het boschje waerdoor een tempel of heiligdom omplant was. - Van ijfel en abeelen. De yf of yfel, in 't Fransch if, in 't Latyn taxus, had den naem van schadelyk te zyn, en behoort nog heden, even als de Cupressus, uit hoofde van zyn treurig groen, tot de arbores ferales. By Ovidius staet hy ook op het hellepad. Zie Metam. IV, v. 432:

Est via declivis, funestâ nubila taxo;
Ducit ad infernas per muta silentia sedes.

Zie mede den Hercules furens van Seneca, vers 690, en Silius Italicus, Punicor. XIII, v. 595, sqq. De abeel, in 't Latyn populus alba, is niet min wel gekozen; want het was van de bladeren diens booms dat Hercules zich eene kroon maekte, toen hy ter helle voer. Zie Virgilius, Aen. VIII, v. 276-77. Doch waerom staet ijfel in 't enkelvoud en abeelen in 't meervoud? Omdat het eerste collectivè gebruikt is, als niet opklimmende tot hooge boomen, gelyk de abeelen, maer eerder de gedaente hebbende van struikgewas. Zoo zegt men eene haeg van beuk, niet van beuken.

[p. 247]

 

Leidt nederwaart: ik volg, en duizenden van kelen^94.

95

Vervullen 't aaklig hol met jamm'ren, en geklag^95.

 

Dat weêrgalmt door een lucht, verstoken van den dag.^96.

 

Het gillende ach en wee, het zuchten, kermen, janken,^97.

 

Het huilen, snikken, smelt met duizenden van klanken^98.

94. Leidt nederwaart, dat is, naer onder. Volgens Bilderdijks aenmerkingen op dezen adverbialen uitgang (Spraakleer, bl. 236) zou nederwaarts beter wezen; maer hy heeft hier zyn gevoel geraedpleegd, en dit heeft hem de s doen onderdrukken. Te regt. Vglk. II, vers 21. - Ik volg, namelyk het voetpad, maer tevens de stem van vers 87. - En duizenden van kelen. Vergelyk I, vers 298 en de aenteekening, alsmede II, vers 318.

95. Vervullen 't aaklig hol, of spelonk, in 't Latyn antrum. Zie II, vers 103 en de aenteek. - Met jammeren en geklag, dat is, gekerm.

96. Dat weêrgalmt door een lucht. Nauwkeurig, want het is door de lucht dat de weêrgalm of de echo plaets heeft. Maer toch heeft het voorzetsel de beteekenis van à travers, als boven, in vers 75. - Verstoken of beroofd van den dag, dat is, van licht. Vglk. II, vers 309.
Het gejammer en geklag, hier in 't algemeen uitgedrukt, worden nader verklaerd in de volgende dichterlyke uitbreiding.

97. Het gillende ach en wee. De gewoone tusschenwerpsels van droefheid zyn tot substantiva gemaekt en, als 't ware, gepersonnificeerd. Vglk. II, vers 458 en de aenteek. - Het... janken, of kryschen gelyk aen dat van eenen hond. Vroeger werd het, meer dan heden, ook van menschen gezegd, en komt aldus herhaeldelyk voor by Vondel. Het is verwant met het latynsche gannire.

98. Het huilen, snikken. Vglk. II, vers 473 en de aenteek. - Smelt met duizenden van verschillende klanken.

[p. 248]

 

In 't boezemkloppen en het plettren van het hoofd^99.

100

Tot ééne afgrijsbre stem die 't zelfgevoel verdooft.^100.

 

Vervloeking, spijt, berouw, in duizenden van talen^101.

 

Door één gemengeld, en verdubbeld duizendmalen,^102.

99. In 't boezemkloppen, dat is, het kloppen met de vuist op de borst: plangere pectora palmis, als Ovidius spreekt, Metam. II, v. 584. - En het pletteren van het hoofd tegen de steenen, als de wanhopige doet, die in zyne razerny het hoofd te bersten stoot.

100. Tot ééne afgrijsbre, dat is, afgryzen verwekkende stem. - Die 't zelfgevoel van dengene die 't hoort, verdooft. Het werkwoord smelten van vers 98 is zeer kunstig gebruikt met een dubbel regimen aengeduid door de voorzetsels in en tot. Het is alsof men zeide: Die onderscheidene droefheidskreten, op duizend verschillende toonen geuit, vereenigen zich met het slaen op de borst en 't verbryzelen van het hoofd, en maken zoo maer ééne stem uit, afgrysselyke stem, die, enz.
Onze Dichter heeft hier de volgende plaets van Dante nagevolgd, doch op zulke wyze dat hy zich, naer gewoonte, al de schoonheden eigen maekt. Zie l'Inferno, C. III, 22, sqq. Uitg. van Milaen, 1804.

Quivi sospiri e pianti ed alti guai

Risonavan per l'aere senza stelle.

..........

Diverse voci e orribili favelle,

Parole di dolore, accenti d'ira,

Voci alte e fioche, e suon di man con elle,

Facevano un tumulto il qual s'aggira

Sempre in quell' aura, etc.

101. Vervloeking, spijt, berouw. Namelyk de hevigste aller gemoedsbewegingen, en welke zich derhalve het luidste laten hooren. - In duizenden van verschillende talen, waerdoor de verwarring nog grooter wordt. Hier zyn 't geen klanken, als in vers 97 en 98, maer woorden waer de verkloeking, het spyt, het berouw zich door uitdrukken. Dit onderscheid is nauwkeurig en schoon.

102. Door één, door elkander, samen gemengeld. - En verdubbeld duizendmalen, door de duizenden van monden die ze uitgalmen. Bemerk dat er malen staet, niet maal, als anders gewoonlyk by bepaelde telwoorden het geval is; doch 't eerste geeft meer nadruk en is hier zoo veel als duizende malen.

[p. 249]

 

Zijn onerkenbaar in dit ijslijk noodgeluid;^103.

 

Doch wanhoops gruwbre kreet stijgt boven alles uit.^104.

105

Mijn hart versmelt; ik beef, mijn kniën wagglen, knikken.^105.

 

Wat make ik, Hemel, in dit treurtooneel van schrikken!^106.

 

Dus riep ik; maar een geest blies me adem in en moed.^107.

 

Toen hief ik de oogen, en een sombre fakkelgloed^108.

103. Zijn onerkenbaar, of kunnen niet onderscheiden worden, in dit ijslijk noodgeluid. Ja, zoo ysselyk, dat het alleen in de het of dier voorburg te hooren kan zyn. Doch wonderbaer tevens dat de Dichter van enkele klanken een zoo ontzettend tafereel heeft weten te maken! Noodgeluid komt overeen met het fransche cris de détresse. Vglk. II, vers 420 en de aenteekening.

104. Doch wanhoops gruwbre kreet. Vglk. II, vers 25 en de aenteekening. Alsmede I, vers 85, en II, vers 491. - Stijgt boven alles uit. Waerom? omdat de wanhoop de grootste foltering der verdoemden is, wier lyden niets meer zou wezen, indien zy hopen mogten van er ooit een eind aen te zien. Men bewondere des Dichters diepzinnigheid en getrouwe nakoming der waerheid.

105. Mijn hart versmelt. In de bezwyming of animi defectio, die hier geschetst wordt, schynt het hart te krimpen, ja te niet te gaen. Vglk. IV, vers 456. - Mijn kniën waggelen, knikken. De gradatie is volmaekt. De knien waggelen eerst, en daerna buigen zy zich ten val, als de bezwyming doorgaet.

106. Wat make ik. Deze spreuk mag men voor een germanismus houden, daer zy by de Duitschers zeer gemeen is, maer in onze tael weinig of niet gebruikt wordt. Que faire? zou men in 't Fransch zeggen; in 't Nederduitsch, wat gedaen? doch de uitdrukking door onzen Dichter gebezigd heeft meer kracht. - In dit treurtooneel van schrikken. Dit laetste is gebruikt in den zin van schrikverwekkende voorwerpen, hier de verschillende kreten, pas vermeld. Zoo zegt men: iets tot eenen schrik stellen, in 't Lalyn terriculum; en in dien zin vooral heeft het woord een meervoud.

107. Maar een geest. Vglk. boven, vers 87. - Blies me adem in en moed, voor adem en moed in. Eene omkeering die men zelfs in proza aenwenden mag, als er de rede by wint, gelyk hier, waer adem en moed te zeer verschillend zyn om naest elkander te staen, en dus beter gescheiden worden, behalve dat het vers zulks vorderde.

108. Toen hief ik de oogen. Men zegt en schryft thans ook hefte en geheft; maer hief en geheven is ouder en beter. - En een sombre fakkelgloed, geen dag- of helder licht, maer een fakkellicht door zyn' eigen rook verduisterd.

[p. 250]

 

Deed me in een nevelwolk een stalen poort aanschouwen,^109.

110

En 't vreeslijk bovenschrift, in diamant gehouwen:^110.

 

‘Hier tuchtigt de Oppermacht met nimmer eindbre straf.^111.

 

Die intreedt, legg' de hoop voor eeuwig, eeuwig, af!’^112.

109. In een nevelwolk, dat is eene wolk uit stinkende dampen bestaende; want wolken gelyk die aen den hemel dryven, zyn hier niet.

110. En 't vreeslijk bovenschrift. Gemeenlyk zegt men opschrift; maer het eerste is niet min duidelyk en heeft daerby iets grooters, dat hier volkomen wel past. - In diamant gehouwen, dat is in de hardste, de onvergankelykste stof, bekwaem om eeuwig te duren. Gehouwen, niet geëtst, maer diep ingebeiteld, want die denkbeelden brengt het woord meê. Houwen, hieuw, gehouwen staet gelyk met het fransche tailler.

111. Hier tuchtigt (kastydt, straft) de Oppermacht met nimmer eindbre straf, dat is met eene straf die nooit eindigen zal of kan.

112. Die intreedt, enz. Dit laetste vers is nagevolgd op dat van Dante; maer alles wat voorgaet is van onzen Dichter. Bilderdijk geeft, in zyne aenteekeningen, geheel de plaets van den italiaenschen Zanger, welke met het nagevolgde vers sluit. Wy zullen ze hier ook byvoegen.

Per me si va nella città dolente;

Per me si va nell' eterno dolore;

Per me si va tra la perduta gente.

Giustizia mosse 'l mio alto fattore:

Fecemi la divina potestale,

La somma sapienza, e'l primo amore.

Dinanzi a me non fur cose create

Se non eterne, ed io eterno duro:

Lasciate ogni speranza voi che 'ntrate.

Dante, Dell' Inferno, Canto III, 1, sqq.
Zie daer wat de italiaensche dichter op de poort der het gelezen heeft. Sommige kunstregters vinden dat opschrift wat lang: wy ook; en behalve dat de geheele zaek by Bilderdijk ons beter aengebragt schynt, geven wy nog den voorkeur aen diens laetste vers, in hetwelk Dantes gedachte omgekeerd is, en daerdoor veel meer nadruk heeft. Laet alle hoop varen, gy, die intreedt, zegt het oorspronkelyke, en zeker, dit is ongelyk zwakker dan het vers van ons dichtstuk, zonder te spreken van de herhaling van het woord eeuwig, dat hier wel het hoofddenkbeeld is, en door zyn prosodische lengte de zaek zoo wel uitdrukt, of van het plotseling staen der gedachte op dat korte slotwoord af.
In de volgende beschryving van den voorburg der Helle, vervuld met allerlei zedelyke en lichaemskwalen, heeft onze Dichter Virgilius tot voorbeeld genomen. Namelyk hy heeft hem de figuren ontleend en deze in zyn schildery overgebragt; doch met zulke kunst, met zoo veel nieuwe beelden en bykomende schoonheden, dat het gansche tafereel niet alleen voor oorspronkelyk door kan gaen, maer zyn model verre overtreft, en voor een onvergelykelyk meesterstuk mag gehouden worden. Om den Lezer in staet te stellen beide naest elkander gemakkelyker te beoordeelen, laten wy hier de geheele plaets des latynschen zangers volgen.

Vestibulum ante ipsum, primisque in faucibus Orci,
Luctus, et ultrices posuere cubilia Curae;
Pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus,
Et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas,
Terribiles visu formae! Letumque, Labosque;
Tum consanguineus Leti Sopor, et mala mentis
Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,
Ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens
Vipereum crinem vittis innexa cruentis.
............
Multaque praeterea variarum monstra ferarum,
Centauri in foribus stabulant, Scyllaeque biformes,
Et centumgeminus Briareus, ac bellua Lernae
Horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
Gorgones, Harpyiaeque, et forma tricorporis umbrae.

Virg. Aen. VI, v. 273, sqq.

[p. 251]

 

'k Zag om my: 'k zag de koets waarin de Zorgen baren;^113.

113. 'k Zag om my. Kort, maer vol nadruk. Het is 't Latyn circumspiciebam. - 'k Zag de koets, namelyk de beddekoets of de legerstede, waarin de Zorgen baren, en nieuwe zorgen voortbrengen om 't menschdom te kwellen. Men ziet dus dat er een denkbeeld meer in is dan in 't vers van Virgilius. Het woord Zorgen dat de Curae des latynschen dichters weêrgeeft, is nogtans niet in den zelfden zin gebruikt.
In de Aeneïs geldt het voor wroegingen, volgens de verklaring van Servius, weshalve het epitheton ultrices er goed op past, quia ipsaemet pungunt conscientiam suis slimulis, zegt de uitlegger. Vglk. Juvenalis, Sat. XIII, v. 192, sqq. Hier in tegendeel wordt van zorgen gesproken in den zin dien de Franschen geven aen hun woord soucis, en gelyk zy voorkomen in dit vers van Claudianus:

Insomnes longo veniunt examine Curae.

Claud. In Rufinum, I, v. 38.
In dezen zin behooren zy ook oorspronkelyk t' huis in den afgrond, volgens het inzigt des Dichters, en gelyk wy het hebben doen aenmerken op vers 1 van dezen Zang. Die zorgen, even als de andere zedelyke en lichaemskwalen hier vervolgens opgenoemd, worden als 't ware aenschouwelyk gemaekt by middel van prosopopejen die er de verdichte vormen en bedryven van uitdrukken, het zy door korte beschryvingen, of door schilderachtige epitheta.

[p. 252]

 

De Vrees, met bleeke kaak en vroeg vergrijsde hairen;^114.

115

De gruwzame Achterdocht, wier boezem slangen voedt;^115.

 

De Wraakzucht, dronken, en steeds dorstende, van bloed;^116.

114. De Vrees, met bleeke kaak. In dit en de volgende verzen heerscht de metonymie die men noemt effectus pro causa. Zoo wordt hier de vrees of de schrik voorgesteld met bleeke kaek, omdat zy zulks uitwerkt op dengene die haer beproeft. Hiervan de timor pallidus, exsanguis der latynsche dichters. - En vroeg vergrijsde hairen: een ander uitwerksel der vrees, die den mensch voor zynen tyd doet grys worden, ja soms in eens.

115. De gruwzame Achterdocht. In 't Fransch soupçon. - Wier boezem slangen voedt. Te regt, want de achterdocht stelt zich altyd het ergste voor, en verknaegt haren eigen boezem. Virgilius, noch zyne navolgers hebben aen dat monster gedacht, dat nogtans wel verdiende gemeld te worden. Maer Bilderdijk overtreft altyd zyne voorgangers.

116. De Wraakzucht, dronken van bloed, doch steeds daernaer dorstende. Zoo moet het vers opgevat worden; maer de wending die er onze Dichter aen geeft, maekt het veel krachtiger, met de strydige denkbeelden van dronkenheid en dorst naest elkander te plaetsen, en die beide te doen vallen op het woord bloed, waer 't vers meê sluit. Het is minder te verwonderen dat de heidensche dichters deze ondeugd niet erkennen voor eene dochter der hel; want onder hunne tydgenooten hielden 't de meesten met de stelling by Juvenalis vermeld, ofschoon van hem niet toegestemd, Sat. XIII, v. 180:

At vindicta bonum est vitâ jucundius ipsâ.

Maer in een Gedicht, waer de christelyke beginselen in heerschen, diende zy onder de helsche gedrogten te verschynen, en wel met de afschuwelyke trekken waer zy hier meê geschilderd wordt, namelyk als brandende van bloeddorst en daer nimmer van verzadigd.

[p. 253]

 

Den Nijd, den Honger, die hun eigen spieren knagen;^117.

 

En 't bevende Gebrek, met Kommer, oud van dagen;^118.

 

En d'onaanzienbren Dood, waar 't menschelijk gezicht^119.

117. Den Nijd, den Honger. Te regt en kunstig naesteen geplaetst, want de Afgunst vreet haer eigen hart op, gelyk de Honger, ten uiterste gedreven, de tanden zet in zyn eigen spieren, altyd gesproken in den metonymischen zin.
By Silius Italicus, Punicor. XIII, vers 584, wordt de Nyd voorgesteld als zich zelven verwurgende:

Hinc angens utraque manu sua guttura Livor.

Deze beeldtenis is echter minder natuerlyk dan die onze Dichter verkozen heeft. Zyne afbeelding van den Honger moet ook niet wyken voor de malesuada Fames van Virgilius.

118. En 't bevende Gebrek. Dit epitheton is ongelyk schooner, dichterlyker en schilderachtiger dan het turpis van Virgilius, waer de uitleggers zelf kwalyk weg meê weten.

Quem (Luxum) semper adhaerens

Infelix humili gressu comitatur Egestas,

zegt Claudianus, in Rufin. I, v. 36; maer het is langdradig, zwak van uitdrukking, en kan met Bilderdijks treffende beeldspraek niet in vergelyking komen. - Met Kommer, in 't Fransch chagrin. Het bygevoegde oud van dagen schildert alweêr meesterlyk; want niets is eigener aen den kommer dan dengene die hem beproeft haestelyk te doen verouderen. Vglk. Hesiodus, Opera et Dies, v. 93. - Et Moeror pastus fletu van Silius Italicus, Punicor. XIII, v. 82, is ook zeer schoon, doch niet zoo algemeen waer.

119. En d'onaanzienbren Dood, dat is, dien men niet aenzien kan of durft, een Bilderdijksch woord, hier door geen beter te vervangen. Vglk. I, vers 85, en boven, vers 43. - Waar 't menschelijk gezicht, door eenen natuerlyken schrik wederhouden,

[p. 254]

120

Van afkeert, slechts gekend aan 't snorren van zijn' schicht.^120.

 

'k Zag d'Arbeid, krom van nek, met ingetrapte lenden;^121.

 

En u, ô geesselroê die de Almacht af will' wenden!^122.

 

Afgrijsselijke Krijg, ontvolker van deze aard,^123.

 

Die, op den drempel, leunde op 't uitgetogen zwaard;^124.

120. Van afkeert, zoodanig dat hy nimmer gezien, maer slechts gekend is aan 't snorren van zijn' schicht, dat is, van den pyl waermede hy de herten doorsteekt en de menschen neêrvelt. Vglk. I, vers 32. Het werkwoord afkeert is gebruikt in sensu neutro, gelyk in het tum prora avertit van Virgilius, Aen. I, v. 104. Men vergelyke met het eenvoudige Letum van den romeinschen zanger het zoo treffend beeld van onzen Dichter, en zegge of 't waer is dat zyne navolgingen vol zyn van oorspronkelyke schoonheden.

121. 'k Zag d'Arbeid, enz. Schooner vers heeft de Oudheid niet voortgebragt! Letumque, Labosque zegt Virgilius, en ik heb er niets tegen; maer hoe verre heeft Bilderdijk hem niet overtroffen in dit beeld van den Arbeid krom van nek, dat is, met gebogen hoofde, en gebroken lenden alsof zy wederzyds ingetrapt waren, zoodanig dat geheel zyn lichaem geknakt is? Het epitheton ingetrapt is boven alle vergelyking nadrukkelyk en schilderachtig.

122. En (ik zag) u, ô geesselroê. Zinspeling op het II^de Koningen, cap. 24, v. 12, alwaer gesproken wordt van de dry hoofdplagen des menschdoms, sedert door alle eeuwen vermeld. Geesselroede is geen tautologie; want roede heeft eene algemeene beteekenis die bepaeld wordt door het woord waer 't meê samengesteld is; soms ook door den overigen zin der rede. Vglk. beneden, vers 170 en 182. - Die de Almacht af will' wenden. Eene letterlyke vertaling van den gewoonen christelyken wensch quod Deus avertat. Dat de Dichter hier den Kryg aenspreekt, dient tot middel van afwisseling in dit verhael.

123. Ontvolker van deze aard. By Virgilius heet het bloot mortiferum Bellum, dat ongelyk zwakker is, als op vele andere dingen toepasselyk; terwyl het woord van Bilderdijk, welligt door niemand vroeger gebruikt, uitsluitelyk valt op de dry plagen die alleen de aerde ontvolken, dat is, bekwaem zyn geheele natiën uit te roeijen.

124. Die, op den drempel, anders gezegd dorpel, in 't Fransch seuil. Het adverso in limine van Virgilius is hier vertaeld. - Leunde. De vraeg is of dit woord in den tweeden of derden persoon staet. Volgens den grammaticalen zin zou men zeggen dat het een tweede persoon is, dewyl de Kryg in beide voorgaende verzen aengesproken wordt. En de afwezigheid der t is daer geen bewys tegen, volgens het aengemerkte op vers 69 van den eersten Zang. Maer Bilderdijk heeft den derden persoon gebruikt, zeer goed inziende dat hier de overgang van de oratio directa tot de narratio eene kunstgreep was en eene schoonheid te meer. - Op 't uitgetogen (dat is uitgetrokken of 't bloote) zwaard, het voornaemste attribuet van den Kryg.

[p. 255]

125

En Twist, het bloedig hoofd met addren overladen,^125.

 

Die tot de ontbloote knie door tranen scheen te waden.^126.

 

'k Zag 't koopren Wachthuis, met het ijzren Voorportaal^127.

125. En 'k zag de Twist. Maer het is hier, gelyk in de vorige verzen, eene personnificatie, en daerom mag het lidwoord wegblyven. - Het bloedig hoofd met addren overladen. Dichterlyke vertaling van hetgeen Virgilius zegt:

Et Discordia demens,

Vipereum crinem vittis innexa cruentis.

Zoo wordt inderdaed de Twist verbeeld by de Ouden. Het nutrix Discordia belli van Claudianus is mede zeer schoon; daerentegen is het gezegde van Silius Italicus,

Et Discordia gaudens

Permiscere fretum coelo,

opgeblazen en gezocht. Maer het vers dat Bilderdijk byvoegt, voltooit het heidensch beeld door een meer christelyken trek.

126. Die tot de ontbloote knie door tranen scheen te waden. De Twist doet tranen storten met zulke stroomen, dat hy er in plast tot boven de knien, en tot meerderen wellust, waedt hy er door met bloote beenen. Zie boven, vers 31 en de aenteek. By Bilderdijk is het woord twist feminini generis, en zulks komt hem hier te stade, dewyl het monster by de Ouden onder vrouwelyke gedaente verbeeld wordt. Nogtans is het genus uit het vers niet te erkennen.

127. 'k Zag 't koopren Wachthuis. Deze dry verzen zyn eene vrye navolging van eene andere plaets der Aeneïs, namelyk VI, v. 554, sqq.

Stat ferrea turris ad auras;

Tisiphoneque sedens, pallâ succincta cruentâ,
Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.

Maer Bilderdijk heeft liever gesproken van een koperen wachthuis, dan van een yzeren toren die zich in de lucht (ad auras) verheft, wat hier eene soort van disparaet is. Versta het epitheton koperen in de beteekenis van het latynsche aes, aeris, in 't Fransch airain. Versta mede het woord wachthuis in den zin van vergaderplaets voor diegenen die met de wacht belast zyn. - Met het ijzren Voorportaal, of wat Virgilius vestibulum heet, eene plaets voor de deur van het huis, als Aulus Gellius getuigt, Noct. att. XVI, 5, en Plautus, Mostell. Act. III, sc. II, v. 130. Men kan zulks nog zien in de overblyfsels van Pompeii.

[p. 256]

 

En Galleryen op haar zuilenreeks van staal,^128.

 

Waar Razernyen by de blaauwe vuurvlam waken,^129.

130

En plagen telen uit het zaad der helsche draken;^130.

128. En Galleryen, het zy wederzyds het wachthuis, het zy tusschen het voorportael en het wachthuis, gelyk in de groote huizen van het zelfde Pompeii. Bilderdijk, in zyne Geslachtlijst, maekt onderscheid tusschen gallery en gaendery. Het eerste leidt hy af van het italiaensche gallare, waervan galla en, wil hy, het oud fransche guller, feest houden. Gallery (hetwelk hy met eene dubbele t schryft volgens de gegeven etymologie) is dan eene feestzael met zuilen versierd. Gaendery, in tegendeel, is volgens hem eene wandelplaets of gang. Ik laet die verklaring voor 't geen zy is; maer volgens zyne eigen meening had de Dichter moeten gaandery gebruiken, wat daerenboven echt Nederduitsch is en ruim zoo welluidend als 't andere. - Op haar zuilenreeks van staal, kunstige wending, in stede van op hare reeks van stalen zuilen. Vglk. I, vers 85. Dit vers vervangt het solidoque adamante columnae van Virgilius, Aen. VI, v. 552.

129. Waar. Ik versta in 't koperen wachthuis, en houde de tweede helft van vers 127 met vers 128 voor een' tusschenzin. Men kan het echter ook anders opvatten, en 't bivouac onder de galleryen stellen. - Razernyen, in 't Latyn Furiae of Eumenides, waer Tisiphone een van is. Zie II, vers 489 en de aenteekening. - By de blaauwe vuurvlam waken. Ander licht dan de vuervlam is in den Afgrond niet. Doch waerom is die vuervlam blauw? Omdat het vuer der helle solfervuer is. - Waken is zoo veel als de wacht houden.

130. En plagen telen, namelyk in de warmte der blauwe vuervlam. Zie II, vers 221 en de aenteekening. - Uit het zaad der helsche draken, gevleugelde serpenten, door de Oudheid verdicht, waer de meeste schryvers uit de middeleeuwen geloof aen gaven, doch die thans niet meer gekend zyn dan in Poëzy, en hier volkomen op hun plaets staen.

[p. 257]

 

En, midden onder hen (geloof my, aardsch geslacht!)^131.

 

De Wellust, maar ontmomd, aan 't hoofd der Hellewacht.^132.

131. En, midden onder hen, namelyk onder de Razernyen: weshalve de hedendaegsche spraekkunst haar vordert. Maer dit zou Bilderdijks vers bedorven hebben, en hy heeft groot gelyk gehad hier weder tot de oude tael zynen toevlugt te nemen, even als hy boven, vers 21 gedaen had. Vglk. ook II, vers 15 en de aenteek. Het mag echter verwonderen dat hy nergens (by myne weet althans) het oude gebruik van hun en hen in vrouwelyke betrekking, verdedigd heeft, ofschoon hy, waer 't hem noodig dacht, er zich goed wist van te bedienen. Intusschen dat het te wettigen is, gevoelt ieder die op zyne tael en bare eigenschappen nagedacht heeft, en wie van de norma loquendi onzer Ouden, nog heden ten dage in de gesproken tael bewaerd, meer weten wil, leze het Verslag van Professor Bormans, bl. 511 en vlg. alsmede zyne doorgeleerde aenmerkingen op het Leven van Sinte Kerstinen, bl. 39 en 40. - Geloof my, aardsch geslacht! De plegtige toon van dit halfvers, en de suspensio die door dezen tusschenzin in de rede gebragt wordt, is byzonder geschikt om den Lezer opmerkzaem te maken en zyne belangstelling te wekken.

132. (Zag ik) de Wellust, niet met de bekoorlyke gryns op 't aenzigt, waer zy de menschen meê verlokt, en in hare netten verstrikt; maar ontmomd, ontmaskerd, en met hare eigen trekken van eerloosheid, aan 't hoofd der Hellewacht! Wie deze twee verzen lezen kan zonder getroffen te zyn, heeft gevoel van deugd noch van dichtkunst. Laet ik hier, tot staving der zoo wel aengebragte waerheid, het verwyt byvoegen dat Silius Italicus aen de gemeende ondeugd doet:

Nec ira Deûm tantum, nec tela, nec hostes,

Quantum sola noces animis inlapsa voluptas.
Ebrietas tibi fida comes, tibi Luxus, et atris
Circa te semper volitans Infamia pennis.

Sil. Ital. Punicor. XV, v. 94, sqq.
Laet ik ten slotte, tot voldoening des Lezers, eene voortreffelyke plaets uit een ander werk van onzen Dichter meêdeelen, alwaer hy insgelyks de Wellust schetst en, naest andere monsters, te huis wyst in de hel. Strekken deze verzen tot eene nieuwe proef van Bilderdijks talent om dezelfde voorwerpen telkens met verschillende verwen, maer altyd meesterlyk te schilderen.

Hier wordt de pijl gesmeed voor 't dolende Gewisse,
Hier, de angel van de lust, die in de boezems haakt,
Die meêsleept, en verscheurt, en oprijt, wat zy raakt,
En wonden achterlaat, die, door geen hand te heelen,
De ziel verpesten, en de dood in de aadren telen.
Hier wringt men koorden voor de geessels van 't gemoed;
En 't scherpend vlijmsnoer, dat, vertaaid in menschenbloed,
En in de onzichtbre vuist der Wroeging opgeheven,
De beenders brijzelt, en om 't lichaam vast blijft kleven.
Hier eindlijk schept men gift en zwadder voor den beet
Der slangen, en verscherpt de doornen van het leed
Voor 't zuchtend menschdom, van zijn God en plicht vervallen.

De Ondergang der eerste Wareld, Derde Zang, vers 164-175.
Zie daer dan den Voorburg der Helle, vervuld met allerlei kwalen. De Dichter gaet voort, en beschryft in het vervolg de menigerhande Pynen welke hy daer ontmoet. Daer, in denzelfden Voorburg? Waerschynlyk, ja; maer zulks blyft onbeslist. De Dichter wil geene onderscheiding maken, noch eene beschryving geven van de verschillende plaetsen des Afgronds, als anderen gedaen hebben. Dit lag in zyn bestek niet, noch was in het belang van zyn Dichtstuk. Ook wordt hier nergens uitdrukkelyk gewag gemaekt van den Voorburg, die alleen in de synopsis gemeld is, tot leiding voor den Lezer. Deze zoeke dus niet naer plaetselyke omstandigheden; maer bewondere het volgend tafereel dat, onder het opzigt van oorspronkelykheid, van verscheidenheid en van dichterlyke verbeelding, alles wat wy tot dus verre ontmoet hebben, nog te boven gaet.

[p. 258]

 

Nu zag ik, welk gezicht, ontzachelijke hemel!^133.

 

Een onafzienbaar en nooit rustend schimgewemel

133. Nu zag ik, welk gezicht, enz. De tusschenzin strekt om de aendacht des Lezers op te wekken en zynen geest te bereiden. Men bemerke tevens de woordspeling die in dit vers heerscht tusschen ik zag, gezicht en ontzachelijk. Zulks is niet toevallig, maer met opzet gedaen. Ontzaggelyk, van het werkwoord ontzien, in 't Fransch révérer, craindre, redouter, zegt zoo veel als redoutable; en wat het woord hemel aengaet, dit is hier enkelyk gebruikt by wyze van tusschenwerpsel, als het fransche juste ciel, by dichters en redenaers niet ongemeen. Zie voor de spelling, II, vers 331 en de aenteekening.

[p. 259]

135

Van Pijnen, vliegende in den nevel af en aan,^134-35.

 

Op vleêrmuisvlerken, door geene oogen na te gaan,^136.

 

Van allerhanden aart en vormverscheidenheden.^137.

 

Ik zag er duizenden met onherkenbre leden;^138.

 

Pygmeën, dwergen, vol mismaaktheid, zonder tal,^139.

134-35. Een onafzienbaar. Vglk. I, vers 85, en boven, vers 43 en 119. - En nooit rustend, dat is aenhoudend, gedurig gewemel van Pijnen onder de gedaente van schimmen, en derhalve een schimgewemel. Het woord wemelen is boven verklaerd, op vers 14. - Af en aan, dat is zoo veel als weg en weêr, met betrekking namelyk tot dengene die 't ziet.

136. Op vleêr, dat is, vledermuisvlerken. Dichterlyk en wel gekozen, want wat andere vlerken zouden aen de gedrogten der het voegen, dan vlerken van nachtvogelen, en wel van de afschuwelykste? In het samengestelde vleêrmuisvlerk ligt eene soort van tautologie, want vledermuis is zoo veel als vlerkmuis, dat is mus pennatus als Kiliaen vertaelt, die tevens vlederick, vledderick, vlerick en vlerk voor hetzelfde woord houdt. Echter is Bilderdijks uitdrukking onberispelyk, dewyl in vledermuis het eerste deel der samenstelling in zyn huidigen vorm het denkbeeld van vlerk niet meer verwekt, maer met het tweede slechts één ding voorstelt. Zie II, vers 385 en de aenteek. - Door geene oogen na te gaan, zoo veel als: welke men met geene oogen kan nagaen. Dit gezegde slaet niet zoo zeer op vlerken, dan wel op de Pijnen van 't vorige vers, die in hare wilde vledermuis-vlugt niet kunnen nagezien worden.

137. Van allerhanden aart. Dit geheele vers ziet mede terug op Pijnen van regel 155. De spraekkunst leert dat de adjectiva op lei en hande onverbogen blyven, en Bilderdijk verwerpt dien regel niet; maer hier heeft hy eene n parogogicon aen het woord toegevoegd om den hiatus te vermyden. - En vormverscheidenheden, of verscheidenheden van vorm, in den zin van het fransche diversité.

138. Met onherkenbre leden, dat is, leden nooit elders gezien en waer men dus geenen naem kan aen geven. Men schryft soms erkennen in den zin van recognoscere, gelyk men erinneren schryft; maer de h behoort tot die woorden en tot hun ware beteekenis. Vglk. IV, vers 359.

139. Pygmeën, dwergen. De Lezer moet de woorden ik zag aen het hoofd van dit vers herhalen, want het is geene appositie van het voorgaende, als blykt uit het kommapunt waer dat meê sluit. De Pygmeën waren een verdicht volk, in Thracië of, volgens anderen, in Ethiopië t'huis behoorende, en bestaende uit menschen die kwalyk eenen voet hoog waren, maer niettemin zeer krygshaftig. De fabel klimt op tot Homerus, Iliad. III, v. 6. Men kan er ook Juvenalis over nazien, Satyrae XIII, v. 167 en vlg. Pygmeën en dwergen worden in de toepassing verward; doch behalve dat de laetsten bestaen, terwyl de eersten ingebeeld zyn, wil Bilderdijk dat dwerg eigentlyk geen' mensch beteekent die klein, maer een' die breeder dan hoog is. Zie zyne Geslachtlijst. Het Latyn zegt pumilio, nanus. - Vol mismaaktheid, in den zin van het fransche difformité. - Zonder tal, dat is, in ontelbare menigte.

[p. 260]

140

En, menschelijk van leest. Ik zag er hoog van stal,^140.

 

Als eiken, toegerust met duizenden van takken.^141.

 

Ik zag er kruipende, als verslijmde horenslakken

 

In een gewonden, of gekronkeld als een slang;^142-43.

 

Cerasten, scherp van beet, en eeuwigheden lang.^144.

140. En, menschelijk van leest. Dit beteekent dat de gemeende Pygmeën en dwergen, hoe misvormd ook, toch eene menschelyke gedaente hadden, wat voor de volgende hellewezens het geval niet is. Leest beteekent eigentlyk vorm, forma, typus, by de schoenmakers namelyk, en, door uitbreiding, de gedaente des lichaems in zynen geheelen omtrek. Zie Bilderdijks Nieuwe Verscheidenheden, IV, bl. 93 en 94. - Ik zag er anderen die hoog van stal waren, dat is, van gestalte. Hooft heeft meermaels het woord stal gebezigd in den zin van gestalte. By onzen Dichter vindt men 't nog in zyne Mengelpoëzy, II, bl. 94 der goedkoope uitgave:

Met meer dan menschelijken stal

Verbindt hy reuzenkracht.

Zoo ook Wit en Rood, I, bl. 36, en II, bl. 92.

141. Als eiken, toegerust, dat is, voorzien of gewapend zynde met duizenden van lakken. Vglk. boven, vers 101. De zin en de punctuatie willen dat men versta: Ik zag er hoog van gestalte als eiken, en insgelyks toegerust met, enz.

142-43. Ik zag er, enz. Versta deze twee verzen alsof er stond: Ik zag er anderen die kropen, in een gewonden zynde als verslymde horenslakken, of gekronkeld als slangen. Het soort van slakken of slekken hier gemeend, noemt men in 't Fransch escargots, in 't Latyn cochleae, en by ons in de gemeenzame tael karakollen.

144. (Ik zag er) Cerasten, of zoogenoemde horenslangen, van het grieksche κέ ρας dat hoorn beteekent. Men kan er Plinius over nazien, Nat. Hist. VIII, cap. 35. - Scherp van beet. Dichterlyk, in stede van scherpbytend. Vglk. I, vers 264. - En eeuwigheden lang. Dichterlyke, maer stoute hyperbole, des te treffender, omdat er tevens eene catachresis in ligt, de lengte van tyd uitdrukkende in stede van de lengte van plaets.

[p. 261]

145

Ik zag ze, als grimlend stof, gewelf en grond bedekken,^145.

 

Als zwermend ongediert door lucht en dampkolk trekken,^146.

 

Zich samendringen in een mades eierschaal,^147.

 

Of fijne luchtdrop, ja nog kleiner duizendmaal;^148.

 

Dan weèr ontwikklen, en, met uitgebreide klaauwen,^149.

145. Ik zag ze, die hellewezens, als grimlend stof. Dit laetste staet gelyk met het fransche poussière. Grimmelen beteekent zoo veel als wriemelen of krielen. Men stelle zich een' waterpoel voor waer schot van visch in wemelt, zoo heeft men het juiste denkbeeld van grimmelen. - Gewelf, hetzelfde als welf of welfsel, doch met eene collectieve beteekenis, en derhalve hier beter.

146. (Ik zag ze) als zwermend ongediert. Dit naemwoord, dat eigentlyk het collectivum is van ondier, beteekent alle schadelyk gedierte, maer wordt inzonderheid van insekten gezegd. Zwermen is in groote menigte heen en weêr vliegen, gelyk by voorbeeld de bijen doen. - Door lucht en dampkolk. Het woord kolk is zoo veel als kuil, diepte in het algemeen, doch meest gebruikt met het denkbeeld van onbepaelde diepte, in 't Latyn gurges. Het samengestelde dampkolk is aldus ligt te verstaen. - Trekken is zoo veel als varen.

147. Zich samendringen. Het verbum finitum ik zag ze, waer regel 145 meê aenvangt, duert voort lot vers 152, en beheerscht al de infinitivi. In 't Fransch zou men hier zeggen se serrer. - In een mades eierschaal, dat is, in de eierschael eener made of maei, vermiculus (l'oeuf vide d'un ciron). Wat de s betreft, zie II, vers 25 en de aenteek.

148. Of fijne luchtdrop. Het Fransch zou zeggen un globule d'air. - Ja nog kleiner duizendmaal. Ei my! verder is zeker de hyperbole nooit gedreven; maer het onderwerp laet het toe, en Bilderdijk toont slechts dat hy alles kan wat hy wil. Wat volgt is het contrast van 't voorgaende: daer vergroot de Dichter tot in het oneindige, gelyk hy hier tot in het oneindige verkleind heeft.

149. Dan weêr ontwikkelen. Het werkwoord staet in sensu neutro of liever medio, voor zich ontw. het tegenovergestelde van zich samendringen. - En, met uitgebreide klaauwen wederzyds omgrypende,

[p. 262]

150

De wareldpolen-beide omklemmen en benaauwen,^150.

 

Den schedel wasschen in de wolken, en de staart^151.

 

Omkrullen om den riem der halfverstikkende aard.^152.

 

Het brommend ongediert, dat, uit de moddersloten^153.

150. De wareldpolen-beide, namelyk noord- en zuidpool, omklemmen, niet omvademen met zich uit te rekken zoo ver als 't kan, maer met volle kracht omvatten, zoodanig dat de wareld als in eene klem zit en er door benauwd of vernepen wordt.

151. Den schedel, of de hersenpan, het bekkeneel. Namelyk pars pro toto, in stede van het hoofd, - Wasschen of baden in de wolken. - En de staart. Bilderdijk alleen geeft aen dit woord het vrouwelyke geslacht, ofschoon hy erkent dat het voor mannelyk doorgaet in 't gebruik. Maer hy is dikwyls zonderling in het punt der geslachten, zoo wel als in dat der spelling.

152. Omkrullen om den riem. Versta om den middelriem of den aequator, alwaer de omtrek der aerde grootst is. - Der half, dat is bykans verstikkende aard, namelyk door het vast omklemmen van den staert, dusdanig dat zy geen lucht meer kan scheppen. Waer vindt men zulke gedachten, zulke poëzy, zulke tafereelen?
Tot dus verre geldt het de grootte en de gedaenten der Pynen en hare veranderlykheid, gelyk de Dichter het noemt in de synopsis van zyn werk. Thans komt het aen op hare menigte, en deze zal hy doen kennen door vergelyking met andere menigten. Doch niet door ééne vergelyking of door twee, waer een gemeen dichter het by laten zou, denkende dat het al wel ware: neen, Bilderdijk zal er eene reeks van vyf opgeven, allen even verbazend, even ryk, even dichterlyk. Zyn voorraed kent geen einde. Men zie wat hy zelf geleerd heeft over het doel en het nut der gelykenissen, in zyn Onderzoek over het verband tusschen Dichtkunst en Wijsbegeerte, voorkomende in het Zesde Deel der Werken van de Maatschappy van Leyden, bl. 87.

153. Het brommend ongediert. Dit vers zinspeelt op de muggen die men, by zomeravonden, in groote zwermen ziet dansen. Dat de culex pipiëns onder 't vliegen een zeker gerucht maekt, weet ieder; maer het gebrom (in 't Fransch bourdonnement) is misschien hier wat overdreven, en alleen toepasselyk op de muggenzwermen van warme luchtstreken, alwaer het insekt grooter is. - Dat uit de moddersloten.
De mug wordt op het water geboren, gewoonlyk op stilstaend water byzonder gunstig voor de eerste ontwikkeling van het insekt, en daerom van het diertje verkozen om er zyn zaed op neêr te leggen. Eene sloot is eene diepe en veelal breede watergroef de landen of beemden scheidende, in het lage Holland zeer gemeen.

[p. 263]

 

Na fellen zomerbrand by avond opgeschoten,^154.

155

Zich koestert in den straal van 't ondergaande licht,^155.

 

Is minder talrijk, daar het opstijgt, voor 't gezicht.^156.

 

De schrikbre sprinkhaanwolk, die in de Morgenlanden^157.

 

De zon verduistert, en de korenrijke landen^158.

 

Als in één oogenblik tot dorre heide vaagt,^159.

154. Na fellen zomerbrand. Hoogst dichterlyk, in stede van na een zeer warmen dag, als wanneer het hier gemeende phenomeen by avond doorgaens plaets heeft, en gehouden wordt als een voorteeken van duerzame warmte. - Opgeschoten zynde, of opschietende, dat is, opstygende; want in andere omstandigheden klimmen de muggen niet naer omhoog, maer wemelen over de oppervlakte des waters.

155. Zich koestert. Dit woord, van onzekeren oorsprong, beteekent streelen, verkwikken, goed doen door eene aengename warmte. In 't Latyn fovere, focillare. - In den straal. Dit substantivum, dat eigentlyk niets anders dan pyl, schicht, sagitta, jaculum beteekent, was in het Oud- en middelhoogduitsch vrouwelyk, en wordt met dat geslacht by ons nog gebruikt. Zie Graff, VI, col. 752. - Van 't ondergaande licht, in stede van de ondergaende zon.

156. Voor 't gezicht. De twee derden van dit vers zyn zwak, weinig meer dan vulsel, iets wat by onzen Dichter anders zoo zeldzaem is.

157. Die in de Morgenlanden. Dit sierlyk woord is, met zyn tegenoverstaende avondlanden uit het Hoogduitsch overgenomen, en vooral in de dichterlyke tael gebruikelyk voor het Oosten en 't Westen.

158. De zon verduistert, als aen de wolken eigen is. Het komt hier inzonderheid aen op het acrydium migratorium, of den treksprinkhaen, die in de oostelyke streken van Asië en in 't Noorden van Afrika gemeen is. Myriaden van die insekten trekken soms de landen over, en verduisteren letterlyk het zonnelicht door hunne verbazende menigte. - En de korenrijke, dat is ryk met koren beladen landen of akkers.

159. Tot dorre heide vaagt, dat is, zoodanig afplondert, dat de vruchtbaerste velden als 't ware in ééns tot dorre heide herschapen worden. Vglk. I, vers 399 en de aenteekening.

[p. 264]

160

Den honger met zich voert, den doodschrik voor zich jaagt,^160.

 

Is weinig in getal by 't aantal dezer weën.^161.

 

De ontelbre zanden van de hemelhooge zeën^162.

 

Van Libye en Cyrene, als 't Zuiden, opgezet,^163.

160. Den honger met zich voert. Dewyl soms mylen en mylen ver alles verslonden en vernield wordt, zoodanig dat er blad noch grasspier meer overblyft. - Den doodschrik voor zich jaagt; want men hoort ze van verre afkomen en siddert.

161. Is weinig in getal by, dat is, naest of in vergelyking van het aantal of de menigte dezer weën. Om toch eenig denkbeeld van dat weinige te hebben, wete men dat in 1613, toen de plaeg op het zuiden van Vrankryk gevallen was, het volk alles inspande om de sprinkhanen te verdelgen, en hunne vermenigvuldiging te beletten; en dat men ten laetste nog dry duizend maten van hunne eijeren verzamelde, waervan iedere maet ongeveer twee millioenen van die insekten zou voortgebragt hebben! - Waerom schryft Bilderdijk weën en zeën in plaets van weeën en zeeën, dewyl in beide woorden de e zeker scherplang is en dus altyd dubbel moet blyven? Vermoedelyk omdat de dryvoudige e hem mishagelyk scheen voor het oog des Lezers. Naer myn inzien heeft hy echter ongelyk, dewyl zyne schryfwyze strekt om het wezentlyke onderscheid lusschen de scherp- en zachtlange e te doen verloren gaen, iets wat hy zelf beklaegt in zyne Woordvorsching, bl. 44. Vglk. IV, vers 102.

162. De ontelbre zanden. Versta de zandkorrelen. - Van de hemelhooge zeën. Dit naemwoord is hier gebruikt in den zin van baren of golven, in welken zin het ook by andere schryvers niet zelden voorkomt, en het epitheton hemelhoog er goed op past.

163. Van Libye en Cyrene. Twee naburige streken van noordelyk Afrika, beide palende aen Egypte. Men ziet dat de Dichter zinspeelt op de afrikaensche woestenyen en haren Oceaen van stuifzand dat, door de winden opgedreven, zich verheft als de baren eener onstuimige zee, om elders weêr neêr te vallen en zich tot bergen op te hoopen. - Als 't Zuiden, opgezet zynde. Deze kunstige wending is gebruikt in stede van: als het opgezette, dat is, het woedend Zuiden. Vglk. II, vers 164 en de aenteekening. Het is inderdaed de Zuiderwind, in het Fransch autan, die de hier gemeende streken zoo geducht en gevaerlyk maekt. De hoofdgedachte dezer twee verzen is ontleend uit de Georgica van Virgilius die, sprekende van de verschillende druivensoorten, zegt:

Sed neque, quam multae species, nee, nomina quae sint,
Est numerus, neque enim numero comprendere refert:
Quem qui scire velit, Libyci velit aequoris idem
Discere quam multae Zephyro turbentur arenae.

[p. 265]

 

De karavanen in hunn' heeten wel verplet;^164.

165

De droppels, daar de Nijl, zijn boorden uitgestegen,^165.

 

Egyptens grond meê laaft als met een' vruchtbren regen;^166.

 

De regendroppelen, die 't vochte Najaar stort:^167.

164. De karavanen, woord van arabische afkomst, waerdoor men een groot gezelschap van reizende kooplieden, enz. in het Oosten verstaet. - In hunn' heeten wel verplet. Het voornaemwoord hunn' wyst terug op zanden van vers 162. Wel is de wortel van wellen, golvend vloeijen of opstygen. Zie I, vers 115 en de aenteekening, alsmede boven, vers 32. Als radicael van een verbum gebruikt Bilderdijk het mannelyk, doch by de andere schryvers komt het voor in genere feminino. Het epitheton heet past er goed by, want de zanden der woestyn zyn inderdaed brandend.

165. De droppels, daar de Nijl. Volgens de spraekkunst had de Dichter hier het betrekkelyke waer te gebruiken, en trouwens ik zie de reden niet die hem mag bewogen hebben om het anders te doen. 's Mans Spraakleer, noch zyne Verhandeling over de betrekkelyke voornaemwoorden, geplaetst in het IIl^de deel der Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden, wettigen zulk gebruik. Echter kan ik het niet afkeuren, maer houde het alweêr voor eene, misschien onwillekeurige herinnering aen de oude tael, die met de relatieven zoo gemeen niet was. Wy mogen zeggen: de man die my dat gegeven heeft en dien gy gezien hebt, alhoewel die en dien demonstratieven zyn. Zoo hoort men nog gedurig in Brabant: de zaek daer gy my van gesproken hebt, en zulks kan zonder neuswysheid niet verworpen worden. - Zijn boorden uitgestegen zynde, of, als hy zyn boorden uitstygt.

166. Egyptens grond meê laaft. Dichterlyk en schoon, in stede van bevochtigt. - Als met een' vruchtbren regen. De vergelyking is hoogst gepast; want de regen, ter nauwernood in Egypte gekend, wordt juist vervangen door de overstroomende waters des Nyls, die den anders droogen en uitgedorden grond vruchtbaer maken.

167. Die 't vochte, zoo veel als vochtige najaar stort. Men denke aen den autumnus udus, madens, pluvius der Latynen. Vglk. II, vers 419, en de aenteekening.

[p. 266]

 

't Valt al, in menigte, by dit gewoel te kort.^168.

 

'k Zag eenigen, voorzien met spits geslepen priemen,^169.

170

Met geesselroeden, en met zweepen, fel van striemen,^170.

 

Of vlijmen, gruwzaam scherp. Ik zag er vloeiend lood,^171.

 

En zwavelpotten ter verstikking tot de dood.^172.

 

Ik zag er koorden om de gorgels toe te prangen,^173.

168. 't Valt al... te kort. Men zegt by iemand te kort schieten, in eenen actieven zin, en dan beteekent het tegen hem niet opkunnen, niet bestand zyn; maer te kort vallen heeft eene neutrale beteekenis, en zegt zoo veel als in gebreke blyven. De schutter kan te kort schieten, maer zyn pyl valt te kort. - By dit gewoel. Versta dit laetste woord insgelyks in den zin van menigte.
En zie daer de menigte der Pynen door vyf schitterende vergelykingen voorgesteld. In de volgende verzen komt het aen op de wapens dier zelfde Pynen of, gelyk de Dichter zegt in zyne synopsis, op hare werking, in stekingen, klemmingen, benauwdheden, scheuringen, kloppingen, stikkingen, gloed, koude, enz. te doen gevoelen. Het zyn hier dus weêr Allegoriën.

169. 'k Zag eenigen, voorzien, of gewapend, met spits, dat is puntig geslepen priemen.

170. Met geesselroeden. Vglk. hierboven, vers 122 en de aenteekening. - En met zweepen fel van striemen. Eene striem, oudtyds streme, streem, straem, is eigentlyk de streep die door een' zweep- of geesselslag op iemands lichaem ingedrukt wordt: vestigium verberis in carne remanens, zegt Kiliaen. In dien zin zou men 't gezegde van onzen Dichter kunnen opvatten, alsof er stond felle striemen makende; doch 't is beter het woord metonymisch toe te passen op het dunne eind der zweep dat de striemen voortbrengt. Wat het adjectief fel raekt, men vergelyke I, vers 264, en II, vers 136 en 439.

171. Of vlijmen. Vglk. I, vers 386 en de aenteekening. Zie mede De Jagers Proeve, bl. 215.

172. En zwavelpotten, dat is potten van sulfer, goed gekozen en door een gemeen, doch daerom des te gepaster woord uitgedrukt. - Ter verstikking tot de dood toe.

173. Om de gorgels toe te prangen. In beide uitgaven van 1807 en 1828 staet gordels; doch zulks is zoo klaerblykelyk eene misstelling, dat wy niet geaerzeld hebben de d door eene g te vervangen.

[p. 267]

 

Ik zag er, toegerust met nijp- en tandschroeftangen,^174.

175

Of zware mokers ter verbrijzling; pektoortsgloed

 

Tot roosting; pestgif tot ontsteking van het bloed.^175-76.

 

Dus, zoo men 't groote met het kleine mag gelijken,^177.

 

Kwam Spanjes beulenrot uit zeven koninkrijken,^178.

174. Ik zag er, die toegerust of gewapend waren met nijptangen en tandschroeftangen. Waer haelt hy toch de woorden? Eene schroeftang is eene tang die niet met de hand, maer met eene schroef of vys toegehaeld wordt, door de smeden gebruikt en aen hunne werkbank vastgemaekt. Men verbeelde zich die tang, van boven waer zy toenypt, met tanden voorzien, zoo heeft men eene tandschroeftang, ofschoon de samenstelling wel een weinig mank gaet. Want, volgens den aert onzer tael wordt het tweede deel der samenstelling bepaeld door het eerste, en zou het geene tandtang met een schroef, maer eene tang met een tandschroef wezen, iets waer men zich geen goed denkbeeld kan van maken.

175-76. Of zware mokers, dat is beukhamers. Vglk. II, vers 160 en de aenteek. - Pektoortsgloed. Zie boven, vers 5 en 108. - Tot roosting. Roosten is rood of ros branden, als gebeurt op het bloote vuer. Van het verbum is het naemwoord rooster gekomen, niet van dit het verbum. - Pestgif. Het besmettelykste en het ergste dus van alle giften. Vglk. I, vers 164. - Tot ontsteking. Vglk. I, vers 321.

177. Dus, dat is zoo veel als aldus, non aliter, zegt Virgilius, van wien geheel dit vers letterlyk overgenomen is:

Non aliter, si parva licet componere magnis.

Georg. IV, v. 176.
Zoo, dat is, indien men 't groote (hier namelyk wat voorgaet) met het kleine (wat volgt) mag gelijken of vergelyken. Men ziet dus dat de gedachte van Virgilius omgekeerd is, en zoo weet Bilderdijk uit alles zyn voordeel te trekken. De volgende vergelyking is ter zelver tyde aengebragt om het verhael af te breken, dat anders te lang mogt worden.

178. Kwam Spanjes beulenrot. Het woord rot is synoniem van bende, behalve dat het eerste doorgaens in een kwaden zin gebruikt wordt. - Uit zeven koninkrijken. De onderscheidene provinciën van Spanje, voor en na op de Mooren veroverd, hadden langen tyd byzondere vorsten die den titel van koning voerden. En zelfs nadat het meeste deel onder den scepter van Ferdinand en Isabelle, in den loop der 15^e eeuw, vereenigd waren, bleven zy nog bekend onder den naem van koningryken. Men telde er tot tien, en vroeger zelf twaelf. Hier worden zy tropisch tot zeven gebragt, namelyk numerus certus pro incerto. Waerom Bilderdijk koninkrijken met een k in stede van een g schryft, kan men zien in zyne Spraakleer, bl. 393.

[p. 268]

 

Zich buigende voor 't juk der zielendwinglandy,^179.

180

Op 't siddrend Neêrland af, nog ongerept en vrij.^180.

 

Dus daagden Alvaas trots, en Hessels dolle woede,^181.

179. Zich buigende, dat is, welke zich bogen; want het deelwoord wordt gezegd van koninkrijken, waer het digtst bystaet. - Voor 't juk der zielendwinglandy. De schryver zinspeelt op de dwangmiddelen door Philip II aengewend om het catholyk geloof in Spanje en elders te handhaven, en hy geeft, als nederlandsch dichter, aen deze zyne verzen eene gansch nationale kleur. In zyne Geschiedenis des Vaderlands heeft Bilderdijk, als historieschryver, het gedrag van Philip en van diens vader Karel V uit een ander gezigtspunt beschouwd, en verdient daerover nagelezen te worden. Zie V^de Deel, bl. 94 en vlg.

180. Op 't siddrend Neêrland af. Het epitheton is dichterlyk en schilderachtig. - Nog ongerept en vrij. Versta, dat nog ongerept en nog vry was. Reppen beteekent eigentlyk roeren, en is van aert een verbum transitivum, als Bilderdijk getuigt in zyne Aanmerkingen op Antonides, bl. 20. Ongerept is dus zoo veel als onaengeroerd, waer men nog geen vyandlyke hand aen gestoken heeft, en dat derhalve steeds vry is van geweld. Dit is hier de zin des woords. Vglk. IV, vers 297.

181. Dus. Zie het aengemerkte op vers 177. - Daagden. Het werkwoord is samengesteld met het voorzetsel op dat eerst in vers 184 uitgedrukt staet. Opdagen beteekent, onder anderen, verschynen, voor den dag komen, en dat is het hier. - Alvaas trots. Ferdinand-Alvarez van Toledo, hertog van Alba of Alva de Tormes (dus gezegd omdat er meer steden van den naem van Alva zyn), wordt, naer de gewoonte der zestiende eeuw, doorgaens aengeduid met den enkelen titel van zyn hertogdom, gelyk men op dezelfde wyze Oranje zegde en Egmont, enz. Alva's of Alvaas trots of hoogmoed wordt hern van vrienden en vyanden verweten. Deze vier verzen zinspelen op het tydstip van des hertogs aenkomst in Nederland, om de algemeene landvoogdy in 's konings naem waer te nemen, met byzonderen last van de beeldstormers en de oproerigen te straffen. Dat Philip, met Alva tot zynen stadhouder in de Nederlanden aen te stellen, een slechten keus deed; en dat de commissie die hy hem oplegde eene groote onvoorzigtigheid was, zal ieder verklaren die met de geschiedenis van dien tyd en de omstandigheden van 1567 bekend is. Maer het punt van regten kan met geen verzen beslist worden, en brengt zwarigheden meê, welke de bestryders van Philips politiek nog niet opgelost hebben. - En Hessels dolle woede. Jacob Hessele was een Nederlander, raedsheer by het hof van Vlaenderen, en gehuwd aen eene nicht van Viglius. Hy werd door Alva aengesteld tot lid van den Raed der Beroerten, en kreeg daerdoor een kwaden naem (als Bilderdijk getuigt in het zesde Deel zyner Geschiedenis, bl. 88), ofschoon hy anders geen boos mensch was. De dolle woede, die hem hier aengewreven wordt, heeft dus geen vasten grond, en onze Dichter spreekt slechts naer den zin zyner landgenooten, by wie Hessele altyd hatelyk was.

[p. 269]

 

En Vargas vadzigheid, met wurgkoord, geesselroede,^182.

 

En zwaard, en mutsaart, en gewijden gordeldolk,^183.

 

Tot moord en teistring op van 't Godgetrouwe volk.^184.

182. En Vargas vadzigheid. Juan de Vargas, een Spanjaert, was, als plaetsvervanger van Alva, voorzitter des Raeds van Beroerten, en in die hoedanigheid het byzonder voorwerp van den volkshaet. Bilderdijk (Geschiedenis, VI, bl. 87) spreekt hem vry van wreedheid en bloeddorst, en wat zyn vadzigheid (zie I, vers 278 en de aenteekening) betreft, dit woord zinspeelt op de gewoonte die men Vargas toeschreef van in den Raed te slapen. Doch zulks wordt Hessele ook nagegeven, en heeft dus mede weinig steun. - Met wurgkoord, enz. De prepositie die de volgende woorden beheerscht, hangt af van opdagen.

183. En zwaard, om de hoofden af te slaen. - En mutsaart, om de ketters te verbranden. Zie het Verslag van Prof. Bormans, bl. 347. - En gewijden gordeldolk. Het epitheton is gebruikt in den zin van het fransche sacré.

184. Tot moord en teistering, dat is kwelling, maer sterker, van teisteren, in 't Fransch tourmenter. - Van 't Godgetrouwe volk, namelyk dat, in zyne gezindheid, meende God getrouw te zyn gebleven. Bilderdijk spreekt hier, als Nederlander en als dichter, van de wreede regtspleging tegen de aenhangers der hervorming in de zestiende eeuw. Als wysgeer weet hy echter dat het strafregt van dien tyd niet beoordeeld mag worden naer de hedendaegsche begrippen. En als historieschryver verfoeit hy den woesten Sonoy en diens medemoordenaers die, zonder den minsten schyn van regt, roeden en koorden, vuer en zwavel, zelfs het knagen van rotten en allerlei andere middelen, die de waerdigheid der Geschiedenis niet toelaet op te noemen, noch de menschelykheid te herdenken, tegen de Godgetrouwe Roomschen gebruikten; waerop nog brandstapel, vierendeelen, het ontrukken van 't hart uit den levenden boezem, en dergelyke barbaerschheden volgden, alle verbeelding te boven gaende. Zie Bilderdijks Geschiedenis, VI, bl. 188.

[p. 270]

185

Ja, 'k zag er, wat geen mond met woorden uit kan spreken!^185.

 

Ik zag er ziedend kwik door ijzren trechters leken,^186.

 

En drupplen, brandend heet, op buik of aangezicht:

 

Gebergten, om de borst te plettren door 't gewicht.^188.

 

Ik zag er bergen ijs en onontdooibre schotsen,^189.

185. Ja, 'k zag er, wat geen mond, enz. Daer was niet min noodig dan deze uitroeping, met een soort van praeteritio die de aendacht prikkelt gepaerd, om den Lezer, door de voorgaende vergelyking ingenomen, en buiten het domein der Poëzy eenigzins vervoerd, tot het onderwerp terug te brengen, en zyne belangstelling weêr gaende te maken.

186. Ik zag er. Deze herhaling is byzonder gepast en kunstig. - Ziedend kwik. Vreemder, en daerdoor zelf schrikkelyker dan eenige andere vloeibare stof, behalve dat de kwik, om te zieden, bykans vier mael meer hitte vraegt dan 't water. Het woord kwik is eigentlyk een adjectief dat levend beteekent, nog over in kwiksteert, verkwikken, en by Kiliaen kwikzand. De gemeende delfstof heet kwikzilver, in 't Fransch vif argent; maer de beteekenis van kwik is dusdanig vergeten, dat men het thans gebruikt voor den naem zelf der stof, waer het alleen de eigenschap van uitdrukt. Men kan er Huydecoper over nazien op Melis Stoke, II, bl. 556. - Door ijzren trechters. Wy zeggen trefters, doch 't eerste is ouder en beter. Zie Graff, V, col. 520; en Bilderdijks Aanteek. op Huygens, I, bl. 162. - Leken. Vglk. II, vers 241 en de aenteekening.

188. Gebergten. Versta, aen het hoofd van 't vers: ik zag er.

189. En onontdooibre, dat is onsmeltbare schotsen, uit hoofde namelyk van hare grootte en dikte. Het woord schots, van onzekeren oorsprong, is eensluidend met ons schol, ysschol, glaçon, maer 't welk in Holland minder gebruikelyk is. Vglk. IV, vers 255.

[p. 271]

190

Van Groenlands strand geroofd, van Heklaas blaauwe rotsen;^190.

 

Voor alles, nagels ter verscheuring; wolfsgebit,^191.

 

En evertanden, door 't getergde schuim verhit;^192.

 

Met drakenangels, en den weêrhaak der harpoenen,^193.

 

En wat de fabel schept in sfinxen en griffoenen.^194.

190. Van Groenlands strand geroofd, enz. De zin is: bergen ys, schotsen ys, alsof ze van Groenlands strand, van Hekla's rotsen geroofd waren. Groenland is het noordelykste gewest van geheel den aerdbodem. Het vriest er van Augustus tot Juny, in de eerste maenden des jaers zoo sterk, dat balken en steenen springen, terwyl er alsdan in zee ontzaggelyke ysbergen op elkander stapelen en de kust ongenaekbaer maken. De Dichter kon dus geen beter punt van vergelyking kiezen. De Hekla is de voornaemste volkaen van Ysland, naeste buer van Groenland, alwaer derhalve de onontdooibre schotsen insgelyks t'huis behooren. Doch waerom de rotsen van den Hekla hier blauw heeten, mogen degenen zeggen die ze gezien of eene beschryving van Ysland gelezen hebben; maer Bilderdijk heeft het wel geweten. Opmerkelyk is het dat dit vers in beide uitgaven met een punctum eindigt, terwyl nogtans het verbum ik zag, van regel 189, ook de volgende verzen beheerscht, tot 194 toe. Wy hebben 't gerust verbeterd.

191. Voor alles. Versta dit in den zin van het fransche surtout, dat is, voornamelyk, en in grooter menigte dan iets anders, zag ik er - Nagels ter verscheuring; wolfsgebit. Zie I, vers 110.

192. En evertanden, in 't Fransch défenses de sanglier. - Door 't getergde schuim verhit, dat is, aengezet, opgehitst tot verslinden, door het schuim dat er tegen op zwelt, en verwekt wordt met het monster te tergen. Anders weet ik my het deelwoord getergd niet te verklaren; maer toch blyft het een stout gezeg. Vglk. I, vers 302.

193. Met drakenangels. Vglk. I, vers 112 en de aenteekening, en boven, vers 130. - En den weêrhaak der harpoenen, by de walvischvangst gebruikelyk.

194. En wat de fabel schept, dat is, verzint of verdicht, in sfinxen en griffoenen. Namelyk al de hersenschimmige en gedrogtelyke lidmaten, koppen en steerten, klauwen en muilen door de fabel uitgevonden, en aen de mythologische schepselen toegedicht, ziet onze Zanger hier verwezentlykt. Dit vers is byzonder schoon, zinryk en oorspronkelyk.
De Epilogus die volgt, en die alweêr te stade komt om eene fantastieke beschryving van meer dan honderd verzen af te breken, opdat zy niet vervelend worde, is overgenomen uit Virgilius, maer dient tevens tot een nieuw voorbeeld van de kunst waermede Bilderdijk anderen na kan volgen. Zie hier de verzen van den latynschen dichter:

Non, mihi si linguae centum sint, oraque centum,
Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas,
Omnia poenarum percurrere nomina possim.

Aen. VI, v. 625, sqq.
Homerus had dezelfde grootspraek reeds gebruikt, om een begrip te geven van het getal der Grieken die Troje kwamen aenranden. Hy zegt:

Πληθὺν δ̓ οὐκ ἐγὼ μυθήσομαι οὐδ̓ ὀνομήνω͘
οὐδ̓ εἴ μοι δέκα μὲν γλῶσσαι, δέκα δὲ στίματ́ εἶεν,
φωνὴ δ̓ ἂῤῥηκτος, χάλκεον δέ μοιἦτορ ἐνείη͘
εἰ μὴ, κ. τ. λ.

Iliad. II, v.488-90.
Maer wat is dat alles in vergelyking van Bilderdijks volledige en verbazende figuer!

[p. 272]

195

Ja, had ik duizenden van tongen van metaal,^195.

 

't Gehemelte van rots, de stem van klinkend staal,^196.

195. Ja. Dit woord van bevestiging gaet vooraf, als 't ware om te toonen dat de Dichter met volle kennis van zaken en uit overtuiging spreekt. - Had ik duizenden. De Lezer bemerke het meervoud van dit substantivum. By Virgilius heet het centum linguae; Homerus spreekt slechts van tien: onze Dichter vraegt er duizenden, en weet zeer wel dat zyn onderwerp het toelaet. De goede smaek heeft hier niets af te wyzen. - Van tongen van metaal, in stede van metalen tongen; maer de stof substantivé uitgedrukt geeft meer kracht, zoo wel hier als in 't volgend vers. Vglk. I, vers 298. Zie ook hiervoren, vers 94 en 141.

196. 't Gehemelte van rots, waer die metalen tongen moeten tegenslaen. Vglk. I, vers 165 en de aenteek. Deze denkbeelden, zoo wel strokende met het geheel, ontbreken by de twee oude dichters. In tegendeel rept onze Zanger van geen monden, als Virgilius en Homerus; maer zy worden er genoegzaem by verstaen, en hy heeft geen plaets om iets overbodigs op te nemen. - De stem van klinkend, dat is, goed getemperd staal. Virgilius zegt ferrea vox, doch zyn ferrea komt nergens by te pas. De φωνὴ ἂῤῥηκτος van Homerus is nauwkeuriger.

[p. 273]

 

En d' adem van den wind, nog zou de kracht my falen,^197.

 

Om al die Plagen, al heur wapens, op te halen,^198.

 

En 'k moest bezwijken in den aanhef van 't verslag.^199.

200

Toen zag ik (of ik droomde, en 't scheen my dat ik 't zag)^200.

 

Die allen, kaf gelijk door dwarling opgedreven,^201.

197. En d'adem van den wind, namelyk om die stem steeds voedsel te geven en gedurig nieuwe kracht by te zetten. Van dit alles is er niets by de nagevolgde dichters; en echter wie gevoelt niet hoe schoon, hoe volmaekt schoon hier alles overeenkomt en tot één beeld samenwerkt? - Nog, dat is, niet tegenstaende zulke spraektuigen, gemaekt om nimmer te verzwakken: nog zou de kracht my falen, ontbreken, te kort schieten. Vglk. II, vers 403.

198. Om al die Plagen, enz. op te halen, dat is, te vermelden.

199. En 'k moest ( in stede van ik zou moeten) bezwijken, namelyk van onmagt, in den aanhef van 't verslag, dat ik er zou willen van geven. Let wel op: niet ten halve van dat verslag, of op het einde; maer in den aanhef, dat is, van in het begin of, als de Franschen zeggen, dès le début, zou hy uitgeput, en al zyne werktuigen versleten wezen, zoodanig is het waer dat zyn verhael geene eeuwen, maer eeuwigheden zou moeten duren. Wie zulke tael en zulke poëzy elders gevonden heeft, moge het zeggen: ik ken er geen weêrga van.

200. Toen zag ik (of ik droomde, enz. Deze soort van prolepsis is alweêr zeer geschikt om 's Lezers nieuwsgierigheid op te beuren. Van dit kunstmiddel heeft de Dichter, als men ziet, meermaels gebruik gemaekt, doch hy heeft zorg van er telkens meer kracht aen te geven. Hier is hetgeen hy ziet zoodanig vreemd en ongeloofelyk, dat hy zelf twyfelt of hem geen droom bedriegt; maer daerdoor ook prikkelt hy de aendacht.

201. Die allen, namelyk al de Pynen en Plagen tot dus verre vermeld en beschreven. - Kaf gelijk, dat is, gelyk aen kaf, in den zin van het latynsche similis. Eertyds werd gelyk, ook als adverbium, in den zin van sicut, meestal met den derden naemval gebruikt, en men zeide gelyk hem, in stede van gelyk hy. Zie Bilderdijks Aanteekeningen op Huygens, I, bl. 342. - Door dwarling opgedreven. Versta, dat door eenen dwarlwind opgenomen en in de lucht gedreven wordt. Vglk. boven, vers 41 en de aenteek. alsmede vers 69.
In beide uitgaven, van 1807 en van 1828, staen deze twee verzen
aldus gedrukt:

Toen zag ik, of ik droomde, en 't scheen my dat ik 't zag,
Die allen (kaf gelijk, door dwarling opgedreven),

Maer het is duidelyk dat de parenthesen, welligt op het proefblad eerst bygevoegd, door den letterzetter misplaetst zyn. Later zal de schryver zelf er geen acht meer op gegeven hebben, ook niet by den herdruk, waer overigens al de feilen, door het Errata der eerste uitgave niet verbeterd, ingeslopen zyn.

[p. 274]

 

In duizend wendingen elkander tegenzweven,

 

Doordringen, kruissen, en, al zwierende in de lucht,^202-3.

 

Zich saamvermengen en bezwangren in hun vlucht,

205

En voor 't verwonderd oog weêr nieuwe Plagen telen,^205.

 

Die, hangende aan de borst, met dolk en moordtuig spelen;^206.

 

En naauwlijks breidt Natuur hun teêre vlerkjens uit,^207.

 

Of 't wreed gebroedsel vliegt en deelt zich de aard ten buit.^208.

202-3. In duizend verschillende wendingen en rigtingen elkander tegen of te gemoet zweven, elkander doordringen, kruissen, in het Fransch se croiser.

205. En voor 't verwonderd oog. Namelyk voor de oogen van den aenschouwer, die 't met de grootste verwondering gadeslaet. - Weêr nieuwe Plagen telen. Geheel deze actie mogt en moest in korte bewoordingen uitgedrukt worden, en de rede zoo snel voortgaen als de voortteeling der insekten, die hier tot zinnebeeld strekken in het allegorisch schildery.

206. Die, hangende aan de borst harer moeders, met dolk en moordtuig spelen, aldus haren boozen en wreeden aert van den eersten oogenblik harer geboorte te kennen gevende.
Met deze hypotyposis geeft de Dichter den laetsten trek aen zyn tafereel, vernieuwt de denkbeelden die in al wat voorgaet heerschen, en bereidt er de toepassing van op het lydend menschdom.

207. Hun teêre, dat is, tedere vlerkjens uit. Het voornaemwoord hun staet voor hare, in betrekking tot Plagen van vers 205. Zie het aengemerkte op vers 131 van dezen Zang.

208. Of 't wreed gebroedsel. Vglk. II, vers 358 en de aenteekening. - Vliegt. Het is zoo haest niet geboren, of 't is volwassen. - En deelt zich de aard ten buit. Het vliegt, en stort op de aerde, en neemt er ieder een deel, en maekt er zyn prooi van.
Zie daer dan de Pynen en Plagen, versta de Ziekten, welke de Dichter heeft opgespoord tot in haren oorsprong, namelyk den Afgrond, waer alle kwaed uit voortkomt. Thans volgt de toepassing op het lydend menschdom, en eene nieuwe vergelyking der natuerlyke, uit de hel en de zonde, voortgesproten pynen, met de folteringen door aerdsche dwingelanden uitgedacht, maer die hy de eerste niet halen kunnen, volgens het gezegde in de synopsis, bl. 13.

[p. 275]

 

Dan schreien aarde en lucht, en bergen en valleien!^209.

210

Maar de afgrond juicht en lacht als stervelingen schreien.^210.

 

Doch neen, steeds huilt hy; maar al huilend schept hy lucht,^211.

 

Wanneer het menschlijk kroost in zijn benaauwdheên zucht.^212.

 

 

 

Tyrannen, die...! maar neen, Gedrochten, die op thronen^213.

 

't Heelal ten afschrik waart, en walgdet van uw kronen,^214.

215

Ten zij, bepareld met afdrupplend tranennat,^215.

 

En bloedrobijnen, van de moordbijl afgespat!^216.

209. Dan. Wanneer aldus de helsche plagen de wareld overstelpen. - Schreien aarde en lucht, namelyk de menschen, die de lucht doen wedergalmen van hun geschrei.

210. Maar de afgrond juicht, dat is, verheugt zich.

211. Doch neen, zich verheugen of lachen kan hy niet: steeds huilt hy; maar al huilend schept hy lucht, dat is, verademt hy, gelyk de Franschen zeggen il respire. Deze schets van de helsche vreugd is zoo dichterlyk als christelyk.

212. Wanneer het menschlijk kroost. Zoo veel hier als geslacht. Vglk. I, vers 255 en 300.

213. Tyrannen, die...! De correctio is schoon en gepast. - Maar neen, zoo mag ik u niet heeten: Gedrochten die, onder den naem van koningen, op thronen gezeteld. Veelal schryft men troon, zonder h; doch deze mag er in blyven, omdat zy etymologisch tot het woord behoort, dat van het grieksche θρόνος afkomt.

214. 't Heelal ten afschrik waart, gelyk monsters altyd zyn. - En die walgdet van uw kronen. Veelal schryft men kroonen, en dit is beter, want de o is zeker scherplang.

215. Ten zij voor zoo veel uw kroonen bepareld waren met afdrupplend tranennat. Deze vernoeming waerdoor de tranendruppelen de parels worden van de kroon der tyrannen, is byzonder dichterlyk.

216. En met bloedrobijnen. In 't Fransch rubis, een edel gesteente van roode kleur, vroeger een der voornaemste sieraden der koninklyke kroonen. Maer de kroon der tyrannen, om schoon te zyn in hunne oogen, moet blinken van robynen van bloed en van parels van tranen. Kan het wel krachtiger en dichterlyker uitgedrukt worden?

[p. 276]

 

Gy, wreede Falaris, gy Neroos, Epifanen,^217.

 

En Deciën, treedt toe: hier vloeit een zee van tranen!^218.

 

Wat neemt gy vuur en staal, en winde en koord te baat,^219.

220

Ziet, ziet hier smarten, waar uw vinding stom by staat!^220.

 

Uw foltertuig, palei, en houtmijt, en mortieren,^221.

217. Gy, wreede Falaris. Tyran van Agrigentum in Sicilië, die, volgens Athenaeus, zyn voedsel maekte van zuigende kinderen. Zie Cicero, de Officiis, III, c. 6, circa fin. - Epifanen. De Dichter meent Antiochus Epiphanes, dat is den Doorluchtige, koning van Syrië. Hy verwoestte Jerusalem, en was zoo wreed tegen de Joden, dat deze zynen bynaem veranderden in Epimanes, dat is den Dolle. Zie Machabaeor. Lib. I, c. 1.

218. En Deciën. De Dichter bedoelt Trajanus Decius, keizer van Roomen, omtrent het midden der derde eeuw. Zyne vervolging tegen de Christenen is inzonderheid berucht door de langdurige en uitgezochte folteringen welke hy hun aendeed, om ze tot afval te brengen. De beroemde Origenes was een zyner slagtoffers, doch werd in vryheid gesteld na des dwingelands dood. Het meervoud der dry laetste eigennamen verklaert zich van zelf. - Treedt toe, en werpt de oogen op dit schouwspel: hier vloeijen geen druppels van tranen, gelyk die gy storten deedt en er uwe kroonen meê bepareldet; neen, hier vloeit een zee van tranen!

219. Wat. Vglk. II, vers 101 en de aenteekening. - En winde en koord te baat. Iets te baet nemen, is dat tot middel gebruiken, er zyn werktuig van maken. Eene winde is wat men met een ander woord windas noemt, in 't Fransch cabestan.

220. Ziet, ziet. De herhaling geeft kracht, en is een van die middelen waer Bilderdijk dikwyls gebruik van maekt, om de rede te versterken. - Waar uw vinding stom by staat, van verwondering namelyk, en van spyt, ziende dat alles wat zy uitgedacht heeft om de menschen te folteren, nog niets is in vergelyking van deze smarten. Het woord vinding is gebruikt in den zin van vindingrykheid.

221. Uw foltertuig, palei. Dit laetste, ook polei geschreven, is afkomstig van het fransche poulie, maer staet hier, per synecdochen, voor pynbank, in 't Latyn equuleus, waer de palei by gebruikt werd om de leden uiteen te rekken: tormenti genus, zegt Kiliaen, quo corpora distorquentur et excruciantur. Zie Bilderdijks Geslachtlijst op het woord. - En houtmijt, in 't Fransch bûcher, waer men de menschen op verbrandde. - En mortieren, om de leden te bryzelen. Of zal men 't woord opvatten in den zin dien er Vitruvius aen hecht, namelyk dien van kalkoven? Het woord dat voorgaet, geeft daer aenleiding toe. Voorts zie men Gallonius, De Cruciatibus Martyrum, cap. uit. §. 15.

[p. 277]

 

Uw menschenroosten in de buik van koopren stieren,^222.

 

Wat zijn zy? wat 's uw helm, uw vuurbroos, rood gegloeid,^223.

 

Of 't levend menschenvet dat van uw pekstaak vloeit?^224.

225

Natuur heeft pijnen, die uw macht te boven streven:^225.

222. Uw menschenroosten, enz. Dit vers zinspeelt op de dood van perillus die een koperen stier gemaekt had, om de wreedheid van Phalaris te vleijen, en er de eerste in geroost werd. Zie Claudianus in Eutropium, I, vers 163, sqq. Zie mede Silins Italicus, Punicor. XIV, vers 211, sqq. Bilderdijk is de eenigste die aen 't woord buik het vrouwelyke geslacht geeft; maer in vers 370 des vyfden Zangs doet hy 't dan weêr anders.

223. Wat zijn zy. Versta, in vergelyking met de pynen waer het hier op aenkomt. - Wat's in stede van wat is, raag men zelfs in proza gebruiken. - Uw helm, uw vuurbroos. Het woord broos, met het fransche brodequin verwant, beteekent gewoonlyk eene tooneellaers, hier een yzeren schoeisel, om het even van welken vorm, dat men gloeijend maekte en den martelaren aendeed om hen te pynigen. Vglk. IV, vers 50. - Rood gegloeid. Dit laetste is van gloeijen, verbum activum, zoo veel als gloeijend maken. In 't Fr. zou men zeggen rougi au feu. Het wordt hier zoo wel gezegd van helm als van vuurbroos. Zie Gallonius, c. 7,§. 9.

224. Of 't levend menschenvet, enz. Men weet uit Tacitus, Annul. XV, 44, dat Nero de Christenen, met smeer bestreken en aen palen geregen, in zyne tuinen deed in brand steken, by wyze van pekstaken. De Lezer bemerke hoeveel geleerdheid er wederom heerscht in deze weinige verzen, en hoe voltooid alweêr dit tafereel van de wreedheid der dwingelanden is.

225. Natuur heeft pijnen. Dit gezegde is met het vorige niet in tegenspraek; want de hier gemeende pynen, alhoewel uit den afgrond herkomstig naer des Dichters inzigt, zyn toch natuerlyke pynen, geen pynen door de wreedheid der dwingelanden uitgevonden.

[p. 278]

 

Zy onderhoudt ze in 't bloed; en de uwen nemen 't leven.^226.

 

Verachtlijk wormgespuis, dat op dees aardhoop wroet,^227.

 

Gevoelt uw onmacht! bloost! en dan... verdelgt en woedt!^228.

 

 

 

Dus dacht ik. Een gezuis van opgezette wateren^229.

230

Begon me op 't onverwachtst door 't luistrend oor te klateren;^230.

 

Een zachte sluimring kroop en walmde door mijn hart;^231.

226. Zy, (de Natuer) onderhoudt ze (namelyk de pynen) en doet ze voortduren in 't bloed, in datgene zelf dat het leven onderhoudt. - En de uwen, dat is, de pynen door u uitgevonden, nemen 't leven, en brengen dus haer eigen geneesmiddel meê, met een eind te stellen aen het lyden der slagtoffers.

227. Verachtlijk wormgespuis. Dit zegt, volgens Bilderdijks verklaring in zyne Geslachtlijst, zoo veel als uitspouwsel van wormen. Het epitheton slaet er derhalve op in zyn volste beteekenis. - Dat op dees aardhoop wroet, als eigen is aen 't gewormte, voor hetwelk de aerde niet is dan een hoop om in te wroeten.

228. Gevoelt uw onmacht, en bloost van schaemte, ziende dat gy niets vermoogt in vergelyking, enz. - En dan... verdelgt en woedt, gaet maer voort in uwe dolle razerny: gy verdient niet dat men er acht op geve. Deze concessio verheft nog eens al de tafereelen door den Dichter tot dus verre opgehangen, en naest welke de afschuwelykste wreedheden der bloedzuchtigste tyrannen een spel zyn, alle aendacht onwaerdig.
Hiermede neemt de afdaling in den afgrond een einde. De verschyning, waer deze Zang meê aenvangt, houdt op, en wordt vervangen door eene nieuwe verschyning. Namelyk de stichter en de beschermgod der geneeskunst vertoont zich aen den ontroerden Dichter, en leert hem het ware van het ingebeelde onderscheiden. Zie hiervoren, vers 81 en 82.

229. Dus dacht ik. Overgangsmiddel. - Een gezuis. Vglk. II, vers 411 en de aenteekening. - Van opgezette wateren. Vglk. II, vers 164, en boven, vers 163.

230. Door 't luistrend oor te klateren. Vglk. hierboven, vers 21.

231. Een zachte sluimering kroop, dat is sloop heimelyk door of in myn hart. In dien zin wordt het woord kruipen en bekruipen niet zelden gebruikt. - En walmde als een zoete, slaepverwekkende warmte door mijn hart. Vglk. I, vers 229 en de aenteek.

[p. 279]

 

En 't hoofd viel knikkende op mijn' boezem, week van smart.^232.

 

Een Grijzaart deed zich op voor mijn verwonderde oogen,^233.

 

Het voorhoofd met een wolk van statige ernst betogen:^234.

235

De lange en achtbre baard beschaaûwde borst en wang:^235.

 

Zijn' staf omwoelde een beeld van Epidaurus slang.^236.

232. Week van, dat is, verweekt, zoo veel als getroffen door de smart. Vglk. I, vers 306.

233. Een Grijzaart. Zie het aengemerkte op vers 279 van den tweeden Zang. - Deed zich op, dat is, vertoonde zich of verscheen. In dien zin is het verbum zich opdoen zeer gebruikelyk. Vglk. boven, vers 91. - Voor mijn verwonderde oogen. Vglk. boven, vers 205, en II, vers 65. De Gryzaert hier gemeend is Aesculapius, althans hy heeft er de attributen van; maer de Dichter verklaert zich daeromtrent noch in zyne synopsis, noch in zyne aenteekeningen. Misschien komt hier slechts een beschermgeest in het spel, onder de bekende gedaente van den god der geneeskunst. Wy laten de vraeg onbeslist.

234. (Hebbende) het voorhoofd met een wolk van statige ernst. Vglk. I, vers 272. - Betogen zegt zoo veel als betrokken of overdekt, van het eenigzins verouderde togen, trekken, waervan togt in alle beteekenissen. Vglk. IV, vers 60 en de aenteek.

235. De lange en achtbre baard beschaaûwde dat is, beschaduwde borst en wang. Zoo verbeeldde de Oudheid den God der geneeskunst. Daer staet de lange baard, en niet zijn lange baard, gelyk in het volgend vers zijn' staf. De reden is dat de baerd deel maekt van den persoon, en hem derhalve door geen possessivum moet toegevoegd worden. Dit zelfde was aen te merken op vers 50 en 126 hierboven.

236. Zijn' staf. Het woord staet in accusativo, als de zin meêbrengt en de apostroof toont. - Omwoelde een beeld, enz. Aesculapius wordt voorgesteld dragende in de hand een korten staf omkronkeld van eene slang. Deze was hem toegewyd, niet zoo zeer omdat ze door de oude kunst voor een geneesmiddel gebruikt werd, dan wel omdat zy het zinnebeeld is der voorzigtigheid die den arts moet kenmerken. De knobbelige stok is mede een zinnebeeld van de moeijelykheden waer de uitoefening der geneeskunst meê gepaerd gaet. Hier wordt gesproken van Epidaurus slang. Namelyk de stad Epidaurus in Peloponnesus was toegewyd aen Aesculapius, die daer een vermaerden tempel had, en er vereerd werd in de slang. Zie daer byzonderheden over by Valerius Maximus, Lib. I, cap. 8 de Miraculis, num. 2. De uitdrukking omwoelde is allerkeurigst. Woelen, verbum activum, beteekent draeijen, winden; omwoelen zegt zoo veel als omdraeijen, omwinden. Zoo spreekt Hooft van masten omwoeld met kabels. Hier is het werkwoord in voce media gebruikt, en beteekent dat de slang zich om den staf draeide of krulde, als aen het dier eigen is. Zie Bilderdijks Geslachtlijst, op het woord wol.

[p. 280]

 

Hy wenkte, en sprak my toe: Wat foltring van u-zelven,^237.

 

Onnoozle, met in 't slijk, met d'afgrond uit te delven!^238.

 

Ja! ken de beulen, waar de menschlijkheid voor beeft,^239.

240

Maar zoek in d'afgrond niet het geen hun wezen geeft!^240.

 

Verbeelding schepp' vermaak, in Dichterlijke droomen^241.

 

Van gloênden Flegeton, Cocytus donkre stroomen,^242.

237. Hy wenkte, dat is, hy deed teeken, namelyk om myne aendacht te wekken. - En sprak my toe. Beide kort en deftig: de mensch zegt; de godheid spreekt. Zoo ook wenkt zy, door den minsten oogslag haren wil te kennen gevende. - Wat foltring van u-zelven. Het gezegde is elliptisch, als by eene uitroeping gemeen is. Versta: wat foltering is dit van u zelven, of, waerom u zoo gefolterd?

238. Onnoozele. Woord van mededoogen. Vglk. II, vers 267. - Met in 't slijk. Versta er by te delven, want dit verbum geldt twee mael, al is het, kunstig genoeg, maer eens uitgedrukt. - Met d'afgrond uit ie delven! Delven is graven, in de aerde of in de steengroef wroeten, om er metalen of andere delfstoffen uit te halen. Het beteekent dus ook, door uitbreiding der denkbeelden, al wroetende of delvende zoeken naer iets, en dat is het hier, als uit de twee volgende verzen blykt. De zin en de gedachte luidt: wat kwelt gy u met te zoeken in het slyk, met geheel den afgrond door te wroeten, hem als 't ware ledig te graven, om den oorsprong der ziekten te vinden. Het slyk, hier gemeld, zinspeelt op de vroegere Allegoriën van dezen Zang, inzonderheid op vers 74 en desgelyken.

239. Ja! 'k sta het toe: ken de beulen, de ziekten, de pynen, enz.

240. Hetgeen hun wezen geeft Het voornaemwoord hun staet in dativo, en de zin is: zoek daer de oorzaek niet van hun bestaen.

241. Verbeelding schepp' vermaak. Achter dit laetste woord heeft de Dichter een komma gevoegd, enkel om de rust op het halfvers te vermeerderen, en de lezing van 't volgende te vergemakkelyken; maer de syntaxis vergde het niet.

242. Van gloênden, dat is, gloeijenden Flegeton. Men kan het van houden voor een blooten genitivus objecti, afhangende van droomen; doch mag men het even goed opvatten in ablativo, met de beteekenis van nopens, of 't latynsche de. De verdichte Phlegeton (van 't grieksche ϕλέγω dat branden beteekent) was een der hellestroomen, die vlammende golven voerde, en 't verblyf der boozen omringde. Zie de Aeneïs, VI, vers 549, sqq. - Cocytus donkre stroomen. Men versta vóór dit halfvers, en in 't begin van 't volgende, nog eens van waer de regel meê aenvangt. De Cocytus (van κωκύω jammeren, kermen) was een andere hellestroom, loopende tusschen den Styx en den Acheron.

Visendus ater flumine languido
Cocytus errans,

zingt Horatius, Od. Lib. II, carm. XIV, v. 17. De Lezer merke op dat de tweede lettergreep van Cocytus lang is.

[p. 281]

 

En 't broeinest van 't verderf aan de overzij van 't graf;^243.

 

De wijze keere in zich, en legg' den blinddoek af!^244.

243. En 't broeinest van 't verderf. Dat is het nest waer alle verderf, alle kwaed in uitgebroeid wordt, en uit voortkomt. Het gezegde is byzonder schoon en dichterlyk. Vglk. IV, vers 126. - Aan de overzij van 't graf. Namelyk, de verbeelding droome van dat broeinest, als zich bevindende aen gene zyde, aen den overkant van 't graf, of in de benedenwareld.

244. De wijze. Gelyk de Franschen zeggen le sage, le philosophe. - Keere in zich, neem zyne redi te baet en onderzoeke zich zelven. - En legg' den blinddoek af. Versta den blinddoek der verbeelding, die hem beletten zou de waerheid te zien. Zonderling is het dat dit zinryke woord blinddoek in geen woordenboeken voorkomt. Weiland geeft het verbum blindhokken, en zegt dat het eigentlyk beteekent de oogen toebinden; maer dat kan niet zyn. Kiliaen vertaelt het door collocare in obscuro loco, in tenebris, en voegt er ten laetste by, als toepassing, doch niet als eerste beteekenis, velare oculos. Zulks is aennemelyk. Van Hasselt, in zyne aenteekeningen op Kiliaen, zegt dat men in zynen tyd voor blindhocken begon blinddoeken te schryven, maer keurt dat af. Ten onregt nogtans; want blinddoeken, in den zin van iemand blind maken met hem een' doek voor de oogen te binden, is eene samenstelling zoo natuerlyk, en zoo wel gegrond in de analogie der tael, dat het van ouds moet gebruikt geweest zyn, zoo wel als blinddoek, waer het verbum ontegensprekelyk van gemaekt is. Ook vindt men 't reeds by Hooft die zegt: De stoutheit dan, geblinddoekt van overgeloof, en gestyft door aanblik van straffeloosheid, bleef steegh. In deze plaets is het werkwoord gebruikt in den zin van verblind zyn, niet in dien van misleid zyn, gelyk de schryvers van het Uitlegkundig Woordenboek op de werken van Hooft voorgeven. Blinddoek is dus zeker een goed en allenzins wettig woord, door niemand te wraken.

[p. 282]

245

Geen woeste Razerny met zweep en geesselkoorden^245.

 

Drijft de onbesmette borst tot heilloos vadermoorden;^246.

 

Geen felle Alecto wreekt den gruwel door haar roê;^247.

 

Geen afgrond zendt den mensch de wreede ziekten toe;

 

Geen wisselziek geval, op 't wentlend rad gezeten,^249.

245. Geen woeste Razerny. Vglk. II, vers 489, en hiervoren, vers 129. Woest is hier zoo veel als wild, roekeloos, en ziet op geheel de houding en gedaente der Eumeniden. - Met zweep en geesselkoorden gewapend. Zie de aenteekening op het beroepen vers van den tweeden Zang, en vglk. hierboven, vers 122 en 170.

246. Drijft. Dit woord, gebruikt in den zin van aenporren, ophitsen, is byzonder wel gekozen by de dryfmiddelen van het voorgaende vers. De dichters der Oudheid erkenden ook de Razernyen, en inzonderheid Erinnys, die zy improba, scelerata, crudelis heeten, enz. voor de ingeefsters van het kwaed, en die den mensch aenstoken tot gruweldaden. Zie Virgilius, Aeneïd. VII, v. 725-26. - De onbesmette borst. Versta, den mensch wiens hart nog zuiver, wiens geweten niet bezoedeld is door reeds bedreven misdaden. - Tot heilloos vadermoorden. Deze infinitivus is substanlivè gebruikt, in stede van vadermoord. Heilloos, in denzelfden zin door Vondel reeds gebruikt, is uitstekend schoon, toegepast op eene euveldaed die ten eeuwigen dage alle rust en geluk onmogelyk maekt voor wie ze bedreven heeft. Het geheele vers is heerlyk.

247. Geen felle Alecto. Vglk. boven, vers 170 en de andere plaetsen aldaer in de aenteekening beroepen. Alecto, adcincta flagello, als zy by Virgilius heet, was eene der helsche Furiën. Zie II, vers 489 en de aenteek. - Den gruwel, dat is, het schelmstuk, de gruweldaed.

249. Geen wisselziek geval. 't Is het latynsche casus in den zin van Fortuna, by de dichters mobilis, instabilis, volubilis genoemd. Vglk. II, vers 284 en de aenteek. - Op 't wentlend rad gezeten. Het dus genoemde rad der fortuin, waer Tibullus van spreekt, Lib. I, Elegiar. V, v. 70.

[p. 283]

250

Deelt kroon en bedelnap, galei- en ordenketen:^250.

 

Ons heil, ons onheil, deugd en misdrijf, ligt in 't hart;^251.

 

En 't lichaam is, en bron, en werktuig, van zijn smart.^252.

 

Een Macht, die 't al regeert naar onomzetbre wetten,^253.

250. Deelt kroon en bedelnap. Versta, deelt aen dezen een koningskroon uit, aen genen een bedelnap: en zoo ook het tweede hemistichion. Het woord nap beteekende oudtyds een' beker, op vorstelyke tafels gebruikelyk. Zie Fr. Burman, Aanmerkingen, enz. I, bl. 128. Het eerste deel der samenstelling bepaelt de beteekenis van het woord tot het drink- en bedelschoteltje, dat met den knapzak al het gerei van den schooijer uitmaekt. Daerom werd de nap door Brederode en de dusgenaemde Geuzen tot zinnebeeld gekozen. Men vindt er eene teekening van in Alkemade's Dischplegtigheden, II, bl. 489. Zie ook Bilderdijks Geslachtlijst, op de woorden nap en stoop. - Galei- en ordenketen. Versta de keten waer, op de galei, de slaven meê geboeid zyn, en die waer de edelen en grooten om hunnen bals meê pronken.

251. Ons heil, ons onheil hangt van het blind geval niet af; de deugd en het misdrijf worden ons niet opgedrongen; maer de oorzaek van beide is in ons zelven, ligt in 't hart. Dit vers, in dry sneden verdeeld, en zonder stemrust in 't midden, is, door die verscheidenheid zelf, zeer welluidend. Vers 15 van den eersten Zang is op de zelfde wyze samengesteld.

252. En, gelyk in het zedelyke, zoo is het ook in 't lichamelyke. - 't Lichaam is, en (of tevens) bron, of oorzaek, en werktuig van zijn smart, of van 't geen het te lyden heeft. De ziekten worden uit den afgrond den mensch niet toegezonden (als in vers 248 gezeid is); maer zy worden in het lichaem en door het lichaem voortgebragt. De volgende verzen, by wyze van prolepsis, wederleggen eene andere dwaling, waerby men zich laet voorstaen dat de goeden te lyden hebben en de boozen gelukkig zyn, alsof er geene Voorzienigheid was, of dat God het heil en het onheil zonder onderscheid uitdeelde. Doch zoo is het niet.

253. Een Macht. Versta, de oppermagt, of God. - Die 't al, het heelal, of alles wat leeft en wezen heeft, regeert. Waerom niet bestiert, dat echt nederduitsch is, terwyl regeren een half vreemd voorkomen heeft? Omdat dit laetste beteekent oppermagtig bestieren en beheerschen, welke denkbeelden het andere woord niet meêbrengt. - Naar, of volgens onomzetbre wetten. Wetten die niet om te zetten of om te werpen zyn. Het woord is synoniem van onwrikbaer en, ofschoon in geen woordenboeken opgenomen, allenzins echt.

[p. 284]

 

Heft boosheid niet ten throon dan om haar 't hoofd te pletten;^254.

255

Vergruist geene onschuld ooit, maar straft verborgen schuld,^255.

 

Of zuivert door het leed de kiem van 't ongeduld.^256.

254. Heft. Veelal zegt men verheft; maer 't eerste verwekt een meer stoffelyk denkbeeld en schildert beter. - Niet ten throon. Vglk. boven, vers 213 en de aenteekening. - Dan om haar 't hoofd te pletten, namelyk by den val die haer beschoren is, en die des te rampzaliger wezen zal, naer mate zy hooger verheven was. Pletten beteekent plat maken en, door uitbreiding der denkbeelden, verbryzelen, vermorzelen, als hier. Pletteren is er een frequentatief van.
Onze Dichter had hier het oog op eene schoone plaets van Claudianus in Rufinum, welk stuk aldus aenvangt:

Saepe mihi dubiam traxit sententia mentem,
Curarent Superi terras, an nullus inesset
Rector, et incerto fluerent mortalia casu.

Maer wat verder luidt het:

Abstulit hunc tandem Rufini poena tumultum,
Absolvitque deos. Jam non ad culmina rerum
Injustos crevisse queror: tolluntur in altum,
Ut lapsu graviore ruant.

255. Vergruist. Dit woord is synoniem van de twee gemelde verbryzelen en vermorzelen, doch die te lang waren om 's Dichters gedachte naer zynen zin uit te drukken. - Geene onschuld ooit. Met de andere verba zou de Dichter hebben moeten zeggen: verbryzelt of vermorzelt de onschuld nooit; maer hy vond meer kracht in de distributieve beteekenis van geen, hier zoo veel als nimmer eenige. - Maar straft, met minder of meerder strengheid, verborgen schuld, op het voorhoofd van die er meê behebt is niet te lezen, en daerom ongekend ja geloochend van de menschen; maer blykbaer voor de oogen van hem die de nieren doorgrondt.

256. Of zuivert door het leed de kiem, het eerste begin, het opkomen van 't ongeduld, en leert den mensch lyden en verdienen, door 't lyden zelf, dat aldus geen kwaed, maer een weldaed is. Vglk. II, vers 4, en IV, vers 11. Dit alles, even als het volgende, wordt den Gryzaert van vers 233 in den mond gelegd; maer inderdaed is 't de Dichter zelf die groote en troostelyke waerheden leert, in verrukkende verzen.
De zes volgende regels zyn de ontwikkeling van het gezegde in vers 251.

[p. 285]

 

De lust verlokk' den zin, de hartstocht moog vervoeren,^257.

 

Verbeelding vormt hunn' dwang uit dunne spinragsnoeren;^258.

 

Zy zet den prikkel aan, waardoor zy 't werktuig drijft,^259.

260

't Verstand bedwelmt, verkracht, den wil verkeert en stijft.^260.

257. De lust verlokke den zin. Versta het eerste in de beteekenis van zondige begeerte, mala cupido. Verlokken is zoo veel als uit zynen stand lokken, al lokkende overhalen, bewegen, welk alles, in de christelyke zedeleer, uitgedrukt wordt door het woord tentare. Den zin staet voor de zinnen, en de gedachte luidt: Laet het waer zyn, dat de lust de zinnen verzoekt en praemt. - De hartstocht, door de verlokte zinnen gaende gemaekt, moog (dat is moge) vervoeren, of meêsleepen. Versta insgelyks: Laet het waer zyn, dat de hartstochten vervoeren.

258. Verbeelding. In 't Fransch l'imagination. De schoolsche wetenschap drukt het uit door phantasia. Vormt hunn' dwang (namelyk den dwang der lust en des hartstochts) uit dunne spinragsnoeren die, zwak en nietig van zich zelven, geenen dwang kunnen oefenen, maer door de verbeelding gevlochten worden tot dikke koorden, trekkende met eene onwederstaenbare kracht. Zie daer des Dichters gedachte, maer wat is zy kunstig uitgedrukt! Rag beteekent weefsel; spinrag is dus zoo veel als spinneweb, en de draden daervan heeten hier snoeren, bepaeld door het epitheton dunne. Vglk. boven, vers 21. Pligt en rede eischen dus dat de mensch dit spinrag scheure, den hartstocht dempe, de zinnen breidele, en zich aen beider ingebeelden dwang onttrekke.

259. Zy, de inbeelding namelyk, doet dat niet; in tegendeel, zy zet den prikkel der verlokking aan, zy maekt hem scherper dan hy is, en geeft meer kracht aen zyne steken. Vglk. I, vers 404. Ons woord prikkel staet gelyk met het latynsche stimulus en 't fransche aiguillon. - Waardoor zy 't werktuig, anders gezegd, de zinnen, drijft, in beweging brengt en ophitst, gelyk de ruiter zyn ros doet door den prikkel der sporen.

260. 't Verstand bedwelmt, dat is, doet draeijen en aen 't wankelen brengt. - Verkracht, meester wordt, overweldigt. - Den wil verkeert, bederft, van het goede aftrekt, in den zin van het fransche pervertir. - En stijft, in het kwaed namelyk.
Zie daer hoe de verbeelding den mensch tot zonde brengt. Doch hoe sterk haer aendrang zy, dwingen kan zy niet, noch den mensch doen besluiten tot het kwaed:

[p. 286]

 

De nooddwang is in ons, in onzen wil besloten^261.:

 

In ons, 't ontwaakt berouw, uit wandaân voortgesproten:^262.

 

In ons, de zetel, 't zaad, de ontwikkling van dat kwaad,

 

Waar 't kranke lijf van treurt, en lijdend door vergaat.^263-64.

265

Ons schuilt de dood in 't bloed en wandelt door onze aderen:^265.

 

Ons broze werktuig slijt en sloopt zijne eigen raderen;^266.

261. De nooddwang, versta datgene dat de daed gebiedt en werkelyk uit doet voeren, is in ons, namelyk besloten in onzen wil, en wel in onzen vryen wil, die naer de stem der rede luisteren of ze verwaerloozen kan.

262. In ons is ook 't ontwaakt, of het wakker geworden berouw, uit wandaan (voor wandaden) voortgesproten. Versta, het berouw dat uit wandaden voortspruit, en door het geweten wakker wordt gemaekt. En zie daer het bewys der waerheid in het vorige vers geleerd, dat de besluitende magt in onzen wil is; want indien het gedrag van den mensch niet afhing van zynen wil, maer onderworpen was aen den nooddwang of het fatum der Stoïcynen, zoo ware hy noch verantwoordelyk voor zyne daden, noch vatbaer voor berouw.
Dit alles, hoe dichterlyk ook uitgedrukt, is wetenschappelyk nauwkeurig, en door de christelyke zedeleer toegestemd.
Wat volgt, is de ontwikkeling van het gezegde in vers 252.

263-64. In ons is insgelyks de zetel, 't zaad (de oorsprong), de ontwikkeling (of de voortgang) van dat kwaad, namelyk van het lichamelyke kwaed, waar 't kranke lijf van treurt, enz. Het woord zetel is gebruikt in den zin van het fransche siége, in de gemeene spreekwyze le siége de la maladie.

265. Ons schuilt de dood in 't bloed. Het beginsel des verderfs zit in de bron zelf des levens. Het voornaemwoord is persoonlyk en staet in dativo. In ons bloed zou ongelyk zwakker zyn, en zelfs min nauwkeurig. Schuilen is verholen zyn, zich geheim houden, in 't Latyn latere. - En wandelt (met het bloed) door onze aderen, de oorzaek van het vergaen in alle onze lidmaten verspreidende. Diezelfde gedachte is, op eene verschillende doch niet min dichterlyke wyze, uitgedrukt in de Geestenwareld, vers 85 en 86.

266. Ons broze werktuig. De singularis staet tropicè voor den pluralis, en het gezegde is op al de werktuigen of organen toepasselyk. Vglk. I, vers 11. - Slijt en sloopt. Beide werkwoorden zyn activè gebruikt, anders zou er een komma tusschen beide staen. Vglk. I, vers 248 en de aenteekening. Zie mede II, vers 194. - Zijne eigen raderen, dat is, de deelen zelf waer het uit bestaet, welke deelen, uit hoofde hunner aeneenschakeling en invloed op elkander, vergeleken worden aen het raderwerk eener kunstmachine.

[p. 287]

 

En 's lichaams krankte en pijn, hoe hevig of hoe licht,^267.

 

Is ongeregeldheid en afstand van zijn plicht.^268.

 

 

 

't Is waar, de lucht, vervuld met pest- en andre smetten,^269.

270

Verstikkingdamp of walm, die d'ademlocht beletten;^270.

267. Hoe hevig of hoe licht. Alle ziekte en pyn, klein of groot.

268. Is het teeken en het gevolg van ongeregeldheid en afstand van zijn plicht. De Dichter gaet voort in den metaphorischen zin van vers 266. De geregeldheid van het werktuig hangt af van den loop der raderen: zoo haest aen deze iets verslyt of breekt, wordt het werktuig ontsteld, en 't staet van zyn plicht af, dat is, het houdt op zyne werking behoorlyk te volbrengen. En in dat geval, op het samenstel des menschelyken lichaems toegepast, is er krankte en pyn. Vglk. II, vers 369.
Maer is dat niet te veel gezegd, en bestaet er buiten den mensch geen kwaed dat hem aenrandt, zyne gezondheid stoort, en de oorzaek wordt van ziekten? Zie daer een vraegstuk dat de Dichter niet ontveinzen kon, en 't welk hy hier gaet oplossen. Vooreerst antwoordt hy bevestigend op de vraeg, en ontwikkelt zyn antwoord; doch om later te doen zien dat er tusschen de voorgedragen leer en de erkende daedzaken geene strydigheid is.

269. 't Is waar, en ik erken het, de lucht, vervuld met pestsmetten en met andere smetten. Eene smet is eigentlyk eene vlek, in 't Latyn labes, macula. Iets besmetten is derhalve ergens eene vlek op maken; doch dewyl sommige kwade ziekten vlekken op de huid voortbrengen, en daerdoor haren gevaerlyken aert verraden, is het werkwoord overgegaen tot de beteekenis van aensteken, bederven, in 't Fransch infecter. Hier ook beteekent smet, de wortel des werkwoords, zoo veel als 't fransche infection. De Lezer merke op dat het voorstel hier begonnen, slechts voltooid wordt met vers 278-79. De protasis strekt zich uit tot op het einde van regel 276.

270. Met verstikkingdamp of walm. Beide woorden beteekenen nagenoeg het zelfde. Men kan ze echter onderscheiden gelyk in het Fransch de woorden vapeur en exhalaisons: en wat verstikking aengaet, men mag het opvatten in den zin van het fransche méphitique. - Die d'ademtocht beletten, omdat zy nadeelig zyn voor de ademhaling. Vglk. IV, vers 156.

[p. 288]

 

Met waassems, die de huid met duizend monden drinkt,^271.

 

De maag in 't speeksel slikt en naar beneden zinkt;^272.

 

De schaving, kwetsing, en 't verkneuzen, scheuren, rijten;^273.

 

De spijs (wie duizenden 't heelal der ziekten wijten);^274.

271. Met waassems. Nog een woord dat met de twee vorige veel overeenkomst heeft. Men mag het hier verstaen in den zin van het fransche miasmes. - Die de huid met duizend monden drinkt, namelyk door hare ontelbare poren.
De Dichter had hier het oog op de volgende plaets van Lucretius, in de aenteekeningen achter het Dichtstuk aengehaeld.

Aut in aquas cadit (pestilitas), aut fruges persidit in ipsas,
Aut alios hominum pastus, pecudumque cibatus;
Aut eliam suspensa manet vis aere in ipso:
Et, quum spirantes mixtas bine ducimus auras,
Illa quoque in corpus pariter sorbere necesse est.

Lucret. De rerum natura, Lib. VI, v. 1125, sqq.

272. De maag in 't speeksel, dat ze oplost of er zich mede vermengt, slikt inhaelt, en naar beneden zinkt. Dit laetste werkwoord werd eertyds niet zelden gebruikt in sensu activo, gelyk het hier aengewend is. By Vondel en Hooft vindt men er voorbeelden van; Kiliaen stelt zelfs de actieve beteekenis voorop, en in de gesproken tael hoort men 't nog dagelyks, b.v. om te zeggen dat men een' doode ter aerde bestelt.

273. De schaving. Dit woord is hier genoegzaem synoniem van wryving, in 't Fransch frottement. - En 't verkneuzen. Zoo veel als in 't Fransch meurtrissure. - Scheuren, rijten. Deze twee zyn zeer nauw verwant in de beteekenis, slechts daerdoor onderscheiden dat het laetste een denkbeeld van meerder verwoesting meêbrengt, bykans als in het Latyn scindere en discindere. Vergelyk opryten, openryten, alsmede reet, rima. Aen al deze ongevallen, door de wetenschap aengeduid onder den gemeenen naem van violences externes, staet het menschelyk lichaem onophoudelyk bloot.

274. De spijs, of het eten, wie, of aen wie, duizenden 't heelal der ziekten wijten, dat is, toewyten. Door de duizenden verstaet de Dichter het gemeen volksgevoelen, dat de oorzaek der ziekten en ongesteldheden in de hoedanigheid of hoeveelheid der genomen spyzen zoekt. Het heelal der ziekten, in stede van al de ziekten, is eene zeer dichterlyke uitdrukking.

[p. 289]

275

En 't geen de roekloosheid, met krankten onbekend,

 

Als artsenyen, en als voorbehoedsels vent: -^275-76.

 

Die lucht ('t is waar), die spijs, en dat geweld van buiten,^277.

 

Kan 's lichaams werkingskracht, herstel, en voeding stuiten,^278.

 

En 't werktuig sloopen, waar 't onstoflijke in vernacht.^279.

275-76. En 't geen de roekeloosheid, of de vermetele stoutheid van dengene die met krankten of ziekten onbekend zynde, als artsenyen, dat is, als geneesmiddelen, en als voorbehoedsels of behoedmiddelen vent, of daer meê te koop loopt. Beide verzen zinspelen op den handel der kwakzalvers en volksbedriegers die, roekeloos weg, geheime remediën, soms ware vergiften, aen de eenvoudigen verkoopen. Het verbum venten is gemaekt van het oude bastaerdwoord vent dat, met enkele verandering van de uitspraek, het fransch substantivum vente teruggeeft.
Met het volgend vers, dat alles wat voorgaet recapituleert, begint de apodosis van den volzin.

277. Die lucht (van vers 269-72). - Die spijs (van vers 274). - En dat geweld van buiten (waer vers 273 van gewaegt). De Lezer bemerke de hervatting per partes van al het te voren beschrevene, en geve acht op den klemtoon die telkens op het pronomen demonstrativum drukt.

278. Kan. Het verbum staet in 't enkelvoud, per synecdochen, als by de dichters gemeen, en zelfs in onrym toegelalen is. Zie Virgilius, Georgie. II, v. 495, sqq. - 's Lichaams werkingskracht. Vglk. II, vers 134 en 402. - Herstel of genezing, wanneer het lydt of ziek is. - En voeding stuiten, tegenhouden, beletten. Vglk. I, vers 434, en II, vers 236.

279. En 't werktuig (namelyk de hersenen) sloopen. Vglk. I, vers 248. - Waar 't onstoffelijke (namelyk de geest) in vernacht, versta, zich ophoudt, of zyn verblyf in heeft, gelyk de reiziger in de herberg, of gelyk de ziel in den kerker des lichaems, dat voor haer een levendig graf is, waer zy als in 't duister zit. Want met deze denkbeelden was de Dichter ingenomen, toen hy dit neêrschreef. Zie II, vers 130 en 187.
Wat volgt, tot vers 290 toe, zyn voorbeelden tot staving en verklaring van hetgeen in de hier eindigende periode erkend is.

[p. 290]

280

Van daar die plagen dan van 't menschelijk geslacht;^280.

 

Die noodpest, die het bloed vergiftigt in de longen.^281.

 

Of, door de gorgelbuis in 't ingewand gedrongen,^282.

 

De gal aan 't gisten brengt; van daar de felle smet^283.

 

Van 't ettrend pokvenijn, en dat van 't eerloos bed,^284.

285

Onmerkbaar door de pomp der poren ingezogen.^285.

 

Van daar, zoo 't bijtend schurft, zoo walglijk aan onze oogen,^286.

 

Zich voortplant! zoo een zweet, met rottinggeest bevrucht,^287.

280. Van daar. Vglk. II, vers 371 en 405. - Die plagen dan. Versta landziekten of besmettingen die geene byzondere persoonen, maer gansche bevolkingen aenranden, waerom de Dichter ze noemt plagen van 't menschelijk geslacht, by voorbeeld:

281. Die noodpest. Het eerste deel dezer samenstelling drukt het doodsgevaer uit waermede die ziekte vergezeld is, en is dus caracteristiek. Vglk. II, vers 420. - Die het bloed... in de longen, omdat het contagium in de lucht is, en met den adem ingehaeld wordt.

282. Of door de gorgelbuis. Vglk. I, vers 164.

283. De gal aan 't gisten brengt. De Dichter heeft hier inzonderheid het oog op de dusgenaemde geele koorts (fièvre jaune) in de heete landen heerschend en besmettelyk, en die haren voornamen zetel in de lever schynt te hebben.

284. Van 't ettrend pokvenijn. Het woord is nauwkeurig; want het principium morbidum der kinderpokjens (in 't Fransch variole ) bestaet inderdaed in een virus of venyn, dat zich in den etter der pokken meêdeelt. - En dat ( het venyn) van 't eerloos bed. Dichterlyke en kiesche zinspeling op de dusgenaemde syphilis.

285. Onmerkbaar door de pomp. Vglk. hierboven, vers 271, alwaer dezelfde gedachte met andere woorden uitgedrukt is.

286. Van daar, namelyk door de besmetting van buiten, zoo (dat is, indien) 't bijtend schurft, de scabies edax, als zy by de Ouden genoemd wordt. - Zoo walglijk. Hier is zoo adverbium.

287. Zich voortplant, namelyk van den eenen op den anderen overgaende of zich meêdeelende. - Zoo een zweet. Versta: aen dezelfde oorzaek is het toe te wyten, indien of wanneer een zweet, dat met rottinggeest bevrucht is, zich in ons lichaem vestigt, als in vers 289 gezegd wordt. De Dichter schynt hier in 't byzonder te zinspelen op hetgeen de fransche wetenschap aenduidt door het principe typhoïde. Bevrucht is hier zeer nadrukkelyk, dewyl het zweet, aldus zwanger van het kwaed, de ziekte voortbrengt.

[p. 291]

 

Of 't speeksel van den hond die 't frissche water ducht,^288.

 

Zich in ons lichaam vest, en (heeft het stand gegrepen)^289.

290

Tienduizenden in 't wee eens enklen meê kan sleepen.^290.

 

 

 

Dan, weinig zijn veellicht de kwalen, dus geteeld,^291.

 

En door besmettingstof oorspronklijk meêgedeeld;

 

En mooglijk zou geen pest op 't zuchtend aardrijk woeden,^293.

288. Of 't speeksel... die... 't water ducht, dat is van den hond aengerand door razerny of, gelyk de hedendaegsche kunst spreekt, door watervrees, in 't Fransch hydrophobie.

289. En, heeft het stand gegrepen, heeft het kwaed zich eens gevestigd. Deze parenthesis, die de rede een oogenblik schorst, maekt het volgend vers byzonder krachtig en treffend.

290. Tienduizenden of, gelyk Bilderdijk het elders noemt, myriaden van menschen, in 't wee, of de ziekte, eens enklen, by wien de besmetting begonnen is, meê kan sleepen, door voortzetting en overgang van het kwaed.
Zie daer dan uitwendige oorzaken van ziekten door den Dichter erkend; maer hy gaet bewyzen dat die oorzaken, weinig in getal, den mensch niet treffen zouden, indien het lichaem nog in zynen onverdorven staet was, gelyk het uit de hand des Scheppers gekomen is: zoo zal het blyken dat de werkelykheid van het uitwendig kwaed het gevolg is van 's menschen verval, en dat derhalve het eerste beginsel van zyn leed in hem ligt.

291. Dan. Het voegwoord is adversatief. Vglk. II, vers 471. - Veellicht, dat is', misschien. Welligt en veelligt zyn zoo goed als synonyma, behalve dat het laetste een denkbeeld van grooter waerschynlykheid meêbrengt. - De kwalen, die dus, namelyk door uitwendige oorzaken, geteeld of voortgebragt worden. Het volgend vers is verklarend.

293. En mooglijk, enz. Deze hypolhetieke redenering gaet voort tot vers 304, dat de periode voltooit.

[p. 292]

 

Maar 't onvervallen lijf zich-zelf voor 't smetgift hoeden:^294.

295

Licht sloot een fijner, een veel prikkelbarer huid^295.

 

Zich voor de scherpten toe, en 't schaadlijk walmtjen uit:^296.

 

Licht, dat het gift der lucht, eer 't tot de long genaakte,^297.

 

In mond of reukbuisweg haar scherpen aart verzaakte,^298.

294. Maar 't onvervallen lijf zou misschien zichzelf voor 't smetgift hoeden, en er dus geene schade door lyden. Onvervallen zegt zoo veel als ongekrenkt, gelyk het was in zynen oorspronkelyken staet van volmaektheid. Men herinnere zich hier het gezegde in vers 87 en volgende van den eersten Zang. Maer op welke wyze zou dat geschieden; hoe zou het lichaem zich tegen het kwaed hoeden en dat afweren? Dit wordt verklaerd in de volgende verzen.

295. Licht. Dat is, misschien, doch steeds hier zoo wel als verder, gepaerd met het denkbeeld van waerschynlykheid. - Sloot een fijner, en daerdoor zelf een veel prikkelbarer, anders gezegd gevoeliger huid. Het epitheton staet gelyk met het fransche irritable, en het werkwoord sloot, even als de werkwoorden der volgende verzen, moet in den voorwaerdelyken tyd opgevat worden, zou sluiten, enz.

296. Zich voor de scherpten toe. Zie dit woord verklaerd in de aenteekening op vers 316 van den eersten Zang, alwaer het met een s op 't einde geschreven staet. De scherpten hier gemeend zien terug op vers 284 en andere. - En 't schaadlijk walmtjen (van vers 270 en 287) uit. Het dient opgemerkt hoe kunstig het zelfde werkwoord sluiten in dit vers samengesteld is met de twee voorzetsels toe en uit.

297. Licht, dat. De Lezer bemerke de afwisseling in de constructie. Boven, vers 295, laet de Dichter het voegwoord weg; hier wendt hy het aen, en beneden, vers 301, wordt het weder nagelaten. - Het gift der lucht, namelyk de schadelyke stoffen die met de lucht ingeademd worden. - Eer het tot de long genaakte, dat is, alvorens tot in de longen te komen of door te dringen.

298. In mond of reukbuisweg. Versta, terwyl het door den mond of den neus gaet. - Haar scherpen aart verzaakte. Het laetste beteekent hier zoo veel als afleggen. Vglk. I, vers 36 en de aenteekening. Spraekkundig gesproken zou er moeten staen zyn scherpen aert, als wederkeerende tot het subject van 't verbum, hetwelk neutrius generis is. Doch eigentlyk is 't het gift niet dat zyn kwaden aert zou afleggen; maer het zou zich in den mond of den neus moeten afscheiden van de lucht, en deze zuiver laten doorgaen, ontdaen van den scherpen aertwelken zy uit hare vermenging met het gift meêdraegt. De gedachte is nauwkeuriger dan 't gezegde.

[p. 293]

 

Of, omgewikkeld met een zuiver speekselvocht,^299.

300

Op maag noch zenuw hechtte, en niets op 't bloed vermocht.^300.

 

Licht, zelfs, licht mocht de huid, door dichter samentrekken,^301.

 

De spier- en zenuwlaag voor breuk en scheuring dekken,^302.

 

En weeren tand en klaauw van 't gave lichaam af,^303.

 

Zoo de Almacht ons op nieuw 't verloren wedergaf.^304.

299. Of dat het, omgewikkeld zynde met een zuiver speekselvocht,

300. Op maag noch zenuw hechtte, dat is zou hechten of kleven, want het werkwoord is hier onzydig. - En niets op 't bloed vermocht, of zou vermogen, dat is, er geen kwaed zou aen doen, niet zou kunnen besmetten.
Het woord omgewikkeld, gelyk men 't in het voorgaend vers gebruikt ziet, is eene ware, doch min of meer bedriegelyke taelfout. Om-wikkelen, met het afscheidbare en daerom geaccentueerde voorzetsel, beteekent omkeeren, omwentelen, in 't Fransch retourner, en heeft voor deelwoord omgewikkeld. Maer omwikkelen, met het onafscheidbare voorzetsel en met den klemtoon op de tweede lettergreep, beteekent omwinden, in 't Fransch envelopper, en maekt omwikkeld Zoo zou het hier moeten geschreven zyn, want het woord is in de laetste beteekenis gebruikt, zoo wel als in vers 320 van den eersten Zang, en in vers 77 en 140 van den tweeden.

301. Licht zelfs, enz. door dichter samentrekken. Versta, met zich digter samen te trekken, in den zin van het fransche contracter.

302. De spier- en zenuwlaag, die onder de huid liggen. Laag zegt zoo veel als het fransche couche. - Voor breuk en scheuring dekken, dat is, misschien zou de huid hen daertegen verhoeden, beschermen. Dit wyst op 't scheuren en ryten van vers 273; maer men kan het ook in 't byzonder verstaen van de darmbreuk of hernia.

303. En weeren tand en klaauw der schadelyke dieren - van 't gave, dat is ongekrenkte, ongeschonden, gladde lichaam af.

304. Zoo (of indien) de Almacht ons op nieuw 't verloren wedergaf, namelyk de oorspronkelyke volmaektheid, door de erfzonde verloren. Vglk. I, vers 87. Maer helaes! (zoo gaet de Dichter voort) de onschendbaerheid, door onze stamouders verbeurd, zyn wy ook en voor altyd kwyt, en dragen, zoo wel als zy, de straf hunner misdaed, niet alleen in het zedelyke, maer ook in 't lichamelyke. ‘Alles (voegt onze schryver by in zyne Aanteekeningen) alles op onzen Aardbol toont ons eene instorting van een vroeger en hooger bodem; alles in ons-zelven een verval uit eenen volkomener oorspronkelijken staat. Honderden hebben dit verval in het zedelijke opgemerkt, maar (men noeme het Geestdrijvery, zoo men wil!) voor my is dit zelfde ook in het lichaamlijke onmiskenbaar; en, verre van in den mensch eene volmaakbaarheid, waardoor hy zich uit een oorspronklijken dieren - (of den dieren nabykomenden) stand zou hebben opgeheven, te kunnen vinden, zie ik in hem een verduisterd en ver vallen, doch niet geheel en al uitgeroeid overblijfsel van een in zijnen oorsprong hooger Wezen, der Geesten speelgenoot, zijns Scheppers onmiddelijken leerling, aanschouwenden bewonderaar, spiegel, en aanbidder. Zonder dit is alles onoplosbaar.’

[p. 294]

305

Helaas! verbastring, uit een eerst vergrijp gesproten,^305.

 

Verbreidt zich eindloos voort in de afgezette loten!^306.

 

De vethuid, eens verbrand aan Nijl of Nigerboord,^307.

 

Brengt steeds in 't Nageslacht zijn zwartende olie voort.^308.

305. Helaas! verbastering, uit een eerste vergrijp, uit eene eerste misdaed, namelyk Adams zonde, gesproten. Vglk. II, vers 236 en de aenteekening.

306. Verbreidt zich eindloos (onbepaeldelyk, gelyk de Franschen zeggen indéfiniment) voort, in de afgezette loten van hem die het vergryp begaen heeft. Loten zyn af zetsels van eenen boom, hier de afstammelingen van eenen misdadigen vader. Vglk. I, vers 188 en de aenteekening. Het gezegde in deze twee verzen wordt door voorbeelden opgehelderd. Zie de synopsis, bl. 14.

307. De vethuid. De anatomisten spreken van een vlies dat onder de huid ligt, en in 't Fransch den naem heeft van pannicule adipeux, hetgeen de Duitschers vertalen door Fetthaut, eensluidend met ons woord, dat nogtans in niet een woordenboek opgenomen is. De vroegere wetenschap zocht daer de oorzaek in van de zwartheid der Negers, en die theorie is hier gevolgd. - Eens verbrand zynde, of zoo haest zy eens verbrand is, aan Nijl of Nigerboord, twee voorname stroomen van Afrika, tot welk werelddeel de Zwarten inzonderheid t' huis behooren.

308. Zijn zwartende olie. Onze Dichter geeft aen het woord huid het mannelyke geslacht, en gebruikt daerom zijn. Vglk. II, vers 51, en vers 307 met de aenteekening.

[p. 295]

 

Het lichaam, hoog in 't Noord van koude saamgedrongen,^309.

310

Verkrimpt het menschlijk ras, verkleint het by 't verjongen.^310.

 

Een zwakke en weeke teelt teelt zwak en weeklijk kroost,^311.

 

Dat voor zijn vaders lijdt, en om hun misdaân bloost.^312.

 

Wat wonder dan, indien, in beter staat geschapen,^313.

309. Het lichaam, hoog in 't Noord, dat is, in het hooge Noorden, by voorbeeld in Groenland, van koude saamgedrongen, als dat van de Eskimo's, die gewoonlyk maer vyfdhalven voet lang zyn.

310. Verkrimpt het menschlijk ras. De zin gebiedt dat men dit werkwoord, van aert een verbum neutrum, als bedryvend opvatte, alsof er stond: het menschelyk lichaem in het Noorden, door de koude belet zyn vollen wasdom te bereiken en ineengedrongen wordende, doet het ras allengskens krimpen, en verkleint het by 't verjongen, zoodanig dat ieder nieuw geslacht kleiner is dan 't geen het heeft voortgebragt.

311. Een zwakke en weeke teelt. Dit laetste heeft hier de beteekenis van geslacht, dat de Dichter gebruikt zou hebben, hadde hy geen behagen gevonden in de paronomasie van teelt en teelt. Daerenboven stelde hem het verkozen woord in staet om de twee epitheta die voor en na herhaeld worden, een weinig verschillend te schryven. Week heeft hier den zin van teêr, délicat of, wil men, van verwyfd, in 't Fransch mou. - Teelt, enz. Dat is, brengt op zyne beurt zwakke en weeke kinderen voort.

312. Dat voor zijn vaders lijdt, dat de straf draegt van de ongebondenheid zyner voorouders, en bloost om hunne misdaden, waer het de merkteekens van draegt in zyne zwakheid en weekheid. In deze twee verzen ligt eene groote waerheid besloten. Patres comederunt uvam acerbam, et dentes filiorum obstupescunt. Ezech. XVIII, 2. Vglk. Jerem. XXXI, 29.
Thans volgt de toepassing der bygebragte voorbeelden, by wyze van gevolgtrekking, en het is alsof de Dichter zeide: Indien het waer is dat de Afrikaen niet oorspronkelyk zwart, de Noordman klein, de weekeling zwak was: mogen wy dan het zelfde niet gelooven van den oorspronkelyken mensch, namelyk dat hy in zyne eerste volmaektheid aen geen der kwalen onderworpen was, die hy thans te lyden heeft?

313. In beter staat geschapen zynde. Het is alsof er stond: in den beteren staet, den staet van volmaektheid, waerin hy geschapen was.

[p. 296]

 

De mensch, zich-zelv' genoeg, noch deksel zocht noch wapen;^314.

315

En 't werktuig, zoo volmaakt als de onbesmette ziel,^315.

 

Ontrefbaar was voor 't leed, en door geen tijd verviel!^316.

 

Dan ach! verdierlijkt en van hooger geest verstoken,^317.

 

Zijn ziels- en lichaamskracht in 't aardsche kroost verbroken:^318.

 

Geen werktuig, of het kwijnt; de poging mat het af,^319.

320

't Vernieuwen slijt het, en het lichaam neigt naar 't graf.^320.

314. De mensch, zich-zelv' genoeg zynde, of, gelyk men in 't Fransch zegt, se suffisant à lui-même. Vglk. IV, vers 460. - Noch deksel zocht, om zyn lyf te beschermen, noch wapen om het te verdedigen.

315. En 't werktuig in 't algemeen, te verstaen van al de lichamelyke werktuigen of organen.

316. Ontrefbaar was voor 't leed, zoo van buiten als van binnen. - En door geen tijd verviel, en derhalve aen de dood niet onderworpen was. De Lezer vergelyke deze schoone plaets met eene andere uit de Geestenwareld, vers 73-88, en met het stuk getiteld Kleeding, in de Zedelijke Gispingen, bl. 12-14, en bewondere hoe onze Dichter twee en dry mael en nog meer de zelfde stof kan verhandelen, altyd met gelyke verhevenheid in de gedachten en met eene oneindige verscheidenheid in de beelden.

317. Dan ach! Maer helaes! -Verdierlijkt, in 't Fransch animalisé, zoo veel als rabaissé au rang des animaux, behalve dat het denkbeeld zoo ruw niet is in ons woord. - En van hooger (in stede van hoogeren) geest verstoken, dat is, beroofd, doch hier eigentlyk niet meer ondersteund. Zie II, vers 309. De hoogere geest hier gemeend zinspeelt op de bovennatuerlyke begaefdheden die God aen den mensch geschonken had, en die wy door de erfzonde verloren hebben.

318. Zijn ziels- en lichaamskracht. Versta alsof er stond, de krachten der ziel en des lichaems. - Zyn verbroken, of gekrenkt. En dit is wederom zoo nauwkeurig, als dichterlyk uitgedrukt.

319. Geen werktuig is er in den mensch, of het kwijnt. Al zyne organen hebben hunne oorspronkelyke gezondheid verloren, en bevinden zich in eenen staet van kwyning. - De poging mat het af, dat is, de uitoefening zelf der functie waer het voor geschapen is, vermoeit het. Vglk. II, vers 181 en vlg.

320. 't Vernieuwen slijt het. Namelyk de voeding of nutritie, waerdoor al de deelen des lichaems gedurig vernieuwd worden, slyt de organen. - En het lichaam, verre van door geenen tyd te vervallen, neigt natuerlyk en van zelf naar 't graf; want datgene wat bestemd is om zyn leven te onderhouden, werkt meê tot zyne dood, als geleerd wordt in de volgende verzen, die de ontwikkeling zyn van deze.

[p. 297]

 

Ach! 't voeden, onvolmaakt, herstelt slechts onvolkomen^321.

 

Wat schaving 't vaste deel door 't persen had ontnomen:^322.

 

Te grof, te veel met aarde en stijvend lijm bezwaard,^323.

 

Van deelen te ongelijk, en van natuur ontaart,^324.

325

Doet slechtgekookte chijl, uit spijs en drank getogen,^325.

321. Ach! Die droefheidskreet is natuerlyk, want de Dichter gaet toonen hoe het middel des levens een beginsel wordt des doods. - 't Voeden, onvolmaakt zynde, dat is, niet geschiedende gelyk het zou moeten, herstelt slechts onvolkomen. Dit laetste is een adverbium, in 't Fransch imparfaitement.

322. Wat schaving, enz. Schaving is het subject, wat het regimen directum, 't vaste deel, het regimen indirectum, door 't persen de wyze op welke de werking geschiedt. Namelyk het bloed en al de vochten die door onze aderen en klierbuizen gedrongen en geperst worden, schaven of wryven op die vaste deelen waer zy doorgaen, en ontnemen er telkens iets van, dat door de voeding op eene onvolkomen wyze hersteld wordt. Die theorie zou nog verder te ontwikkelen en op alle andere werkingen toe te passen zyn; doch dit mag genoeg wezen om het vers te doen verstaen. Vglk. II, vers 70.

323. Te grof. Dit en 't volgende wordt gezegd van chijl, die het subject uitmaekt van de geheele zinsnede. - Te veel bezwaard zynde met aarde. Versta met aerdachtige onoplosbare stoffen (matières terreuses) die, gelyk de kunst zich uitdrukt, aen 's lichaems bestanddeelen niet kunnen geassimileerd worden. - En stijvend lijm, andere stoffen die de werktuigen waer zy aenkleven styf maken, gelyk de lym het papier doet dat er meê bestreken wordt. Zie, voor het woord bezwaard, II, vers 319 en de aenteekening, en vglk. IV, vers 82.

324. Van deelen te ongelijk. Dat is, bestaende uit deelen die niet gelyk genoeg zyn onder elkander. In 't Fransch zou men zeggen: de parties peu homogènes. Vglk. IV, vers 81. - En van natuur ontaart. Dit wordt insgelyks gezegd van den chijl die, door zyn vermenging met vreemde stoffen, zyn oorspronkelyken of waren aert verloren heeft.

325. Doet slechtgekookte chijl. Vglk. I, vers 171, en II, vers 67. Slechtgekookt is hier zoo veel als mal digéré. Vglk. II, vers 310 en de aenteekening. - Uit spijs en drank gelogen, of getrokken.

[p. 298]

 

De deelen, die hy voedt, verstijven en verdroogen.^326.

 

De buigzaamheid, de geest' des weefsels tederheid,^327.

 

Neemt af, en 't vocht verdikt, dat uit den bloedstroom scheidt.^328.

 

De fijner vaten, straks verlijmd en toegesloten,^329.

330

Beperken de omloopkreits der sappen door de grooten.^330.

326. Verstijven en verdroogen. En zoo is het waer dat de levensmiddelen zelf tot de dood leiden.

327. De buigzaamheid der organen. - De geest, of levenskracht. Vglk. II, vers 76 en de aenteekening; alsmede vers 138-39. - Des weefsels tederheid. Versta dit laetste in den zin van het fransche délicatesse tegenovergesteld aen grossièreté. Het woord weefsel komt overeen met het fransche tissu. Vglk. II, vers 93 en 296.

328. Neemt af, dat is, vermindert of eerder verminderen. De organen, de klieren (waer 't hier inzonderheid op aenkomt) kwalyk onderhouden, slecht gevoed, beschadigd zelfs door 't geen ze vernieuwen moest, verliezen hunne eigenschappen en doen hun werk niet meer. - En 't vocht, dat uit den bloedstroom scheidt (dat is, gescheiden wordt, in 't Fransch se sépare) verdikt, wordt allengskens dikker, omdat de secretie niet goed meer geschiedt. Vglk. II, vers 91, 315 en 322. De verplaetsing van het relatief waer dit vers een voorbeeld van geeft, is zelfs in proza toegelaten, mits de zin er niet by lyde.

329. De fijner vaten, of wat de fransche wetenschap noemt vaisseaux capillaires; maer fijner zegt zoo veel niet, en is dus op meer vaten toepasselyk. - Straks, dat is, allengskens, met verloop van tyd. - Verlijmd, in 't Fransch englués. Zie boven, vers 223. - En toegesloten in 't Fransch engorgés. De zin is: de fynere vaten, met der tyd verlymd wordende en toegerakende, laten de vochten niet meer door. Derhalve zy

330. Beperken of bepalen de omloopkreits, dat is de loopkring of circulatie der sappen. Vglk. I, vers 179, en II, vers 387. - Door de grooten. Versta, door de groote of grootere vaten. Tot de grooten zou even nauwkeurig zyn, doch misschien niet zoo duidelyk; want de Dichter wil zeggen dat, uit hoofde van de verstopping der kleinere vaten, de circulatie der vochten beperkt of verminderd wordt, dewyl ze alsdan maer alleen door de grootere heen kunnen dringen, waer dan ook ontsteltenis in de dierlyke huishouding het noodwendig gevolg van is.

[p. 299]

 

De vezel, taaier, gaat en spier- en veêrkracht kwijt.^331.

 

Het bloed vloeit trager langs de wanden die het slijt.^332.

 

De muskei wordt tot pees; de pees, steeds hard en harder,^333.

 

Wordt kraakbeen; 't kraakbeen, been; en 't kwaad streeft telkens verder:^334.

335

Tot eindlijk 't hart verstramt, zijn schroefkracht zich verliest,^335.

331. De vezel. Zie I, vers 108, en II, vers 142. - Taaier wordende, als niet meer gevoed en onderhouden door de sappen, die de fyne vaten alleen hem plagten aen te brengen. - Gaat en spier- en veêrkracht kwijt. Kwyt gaen, kwyt worden en kwyt raken is het zelfde, en beteekent verliezen. In 't Fransch zou men zeggen: perd sa contractilité et son élasticité. Vglk. II, vers 415 en de aenteekening.

332. Het bloed, insgelyks verdikt en ontaert, omdat de klieren hun volle werk niet meer verrigten, vloeit trager langs de wanden. Vglk. II, vers 364 en de aenteekening. - Die het slijt. Vglk. boven, vers 320.

333. De muskel of spier. Vglk. II, vers 416. - Wordt tot pees, dat is, wat men in 't Fransch tendon heet. De zin is derhalve le muscle devient tendineux. - De pees, steeds hard en harder, in stede van harder en harder wordende.

334. Wordt kraakbeen. In 't Fransch zou men zeggen: le tendon devient cartilagineux. - 't Kraakbeen wordt been, in 't Fransch, le cartilage s'ossifie. - En 't kwaad streeft telkens verder, wordt alle dagen grooter, neemt gedurig toe. Van het zwakke rym van verder op harder komt reeds een voorbeeld voor in vers 165-66 van dezen Zang, en daer zyn er meer in de werken van Bilderdijk. Men vindt er by alle goede schryvers, van wien men alleen leeren kan wat in dit stuk al of niet geduld wordt.

335. Tot dat eindelijk 't hart verstramt, dat is, stram wordt of, gelyk het tweede hemistichion by wyze van verklaring byvoegt, zyne schroefkracht kwyt geraekt. Door schroefkracht verstaet de Dichter het open- en toegaen van de holten des harten, welk open- en toegaen de voornaemste zoo niet de eenigste oorzaek is van den omloop des bloeds. - Zich verliest, in stede van verloren gaet, is een volslagen gallicismus. Het kan niet ontkend worden, Bilderdijk heeft misbruik gemaekt van het wederkeerige zich, welks kortheid hem dikwyls te stade komt, maer niet altyd strookt met den waren geest der tael, en met het wettig spraekgebruik. Vers 90 hiervoren levert er nog een bewys van op, en wie er andere verlangt, kan ze vinden in De Jagers Proeve, bl. 130 en vlg.

[p. 300]

 

De slagaâr roerloos blijft, en 't stallend bloed bevriest.^336.

 

Van daar dan de ouderdom, wien graauwe hairen dekken,^337.

 

Wier wortelbol aan 't bloed geen kleur meer weet te onttrekken;^338.

 

Wiens huid verstijfd staat en, met groeven dicht doorsneên,^339.

340

Slechts de enkle pees bedekt en 't muskellooze been;

336. De slagaâr roerloos blijft, althans by poozen. - En 't stallend bloed. Het werkwoord stallen, zegt Bilderdijk in zyne Geslachtlijst, en in het derde Deel zyner Brieven, bl. 110, is verkort uit stanelen, frequentatief van staen. Wat er van die etymologie ook zy, het woord stallend heeft hier, in 's Dichters meening, de beteekenis van stilstaend, stagnant, en in alle geval, te regt. Stal heeft ten allen tyde plaets beteekent, even als het hoogduitsch Stelle, en, door uitbreiding van het denkbeeld, rust, stilstand. Van daer stal houden, zoo dikwyls gebruikt door Hooft in den zin van stil blyven, s'arrêter, Stil is er zelfs meê verwant, gelyk men by Graff zien kan. Bilderdijks woord, en zyn beteekenis, is derhalve allenzins te wettigen. 't Is waer, van het bloed sprekende, gebruikt men gewoonelyk het werkwoord stollen, dat met stallen etymologisch verbonden schynt; maer hier zou 't ongepast wezen, als zich verwarrende met het volgend denkbeeld. - Bevriest, dat is, stremt, zyne vloeibaerheid verliest, en het leven in al de deelen des lichaems niet meer voert. Vglk. IV, vers 313.

337. Van daar. Uit al die oorzaken tot dus verre opgenoemd.

338. Wier wortelbol. Het is 't geen de Franschen noemen le bulbe pileux, hier zeer gelukkig en nauwkeurig vertaeld. Maer het relativum wier, terug ziende op een naemwoord dat reeds in eene relatieve betrekking staet, is niet spraekkunstig en doet kwaed aen den volzin. - Geen kleur, enz. Het is inderdaed uit het bloed dat de kleur der haren voortkomt. Zoo haest derhalve de wortelbol ophoudt zyn werk te doen, worden de haren grys.

339. Wiens huid, namelyk de huid des ouderdoms, want het is tot dat woord dat dit relatief weêr terug ziet. - Verstijft staat, hare rekkelykheid verloren hebbende, en daerom door de kunst aengeduid onder den naem van peau de parchemin. - En met groeven of rimpels, dicht doorsneên, namelyk de eene rimpel naest den anderen. Zie, voor de spelling van dicht, het aengemerkte op vers 331 van den tweeden Zang.

[p. 301]

 

Wiens spieren, uitgedord, en machtloos op te zwellen,^341.

 

Den last van 't wagglend hoofd en 't knikkend lijf doen hellen!^342.

 

Van daar de onmijdbre, de niet uit te wijken dood,^343.

 

Dien de eerste wording- zelv' reeds in onze aadren sloot!^344.

341. Wiens spieren, uitgedord zynde. Veelal zegt men verdord, voor dor geworden, maer het woord van Bilderdijk is niet min nauwkeurig en heeft nog meer nadruk. - En machtloos geworden, of geen magt meer hebbende om op te zwellen, dat is om zich in te trekken en haer werk te doen, waertoe het noodig is dat de spieren zwellen. Vglk. boven, vers 331.

342. Den last, enz. Dit vers is een wonder van nauwkeurigheid, en van dat vermogen om alles in eigen woorden uit te drukken, hetgeen onzen Dichter byzonder kenmerkt. Het menschelyk hoofd is ongelyk zwaerder van voor dan van achter. Wanneer dus de spieren van den hals hare magt kwyt worden, moet noodwendig het hoofd, hier zoo dichterlyk waggelend genoemd, overhellen. En het is juist dat zwaerder gedeelte des hoofds, dat hier door het woord last allersierlykst uitgedrukt wordt. Hetzelfde geldt voor het knikkend lijf van het tweede hemistichion: de spieren van den rug het lichaem niet meer kunnende regt houden, moet dit insgelyks knikken en, uit hoofde van zyn natuerlyk overwigt, naer voren hellen. Geheel deze theorie van het afnemen en 't verval des lichaems, beginnende met vers 321, is een treffend, ja verbazend bewys van Bilderdijks diepe geleerdheid in het vak der Geneeskunst. Lectuer kan dat niet voortbrengen; het vereischt grondige, alleen door lange studie verkrygbare, kennis van de Physiologie, waer onze Dichter zoo gemeen moet meê geweest zyn als met de tael zelf, die voor hem geene geheimen had.

343. Van daar eindelyk ook de onmijdbre, de niet uit te wijken of onuitwykbre dood. Het tweede epitheton is een soort van pleonasmus, als genoegzaem hetzelfde beteekenende met het eerste. Doch behalve dat de herhaling der hoedanigheid gewettigd is door 't gewigt dat zy in de rede heeft, mag men het gezegde opvatten alsof er stond: de dood dien men moet tegenkomen en dien men niet kan ontwyken. Het vers is schoon en ryk.

344. Dien de eerste wording zelv', enz. De gedachte luidt: die met ons geboren is, dien wy in ons zelven meê op aerde hebben gebragt, ja waermede wy ontvangen zyn, en die ons in de aderen zat van het eerste oogenblik des levens. En zoo is het dan bewezen dat de werkelykheid van het uitwendig kwaed haren grond heeft in ons zelven, dat is in de erfzonde die ons besmet, die de eerste oorzaek is van onze verbastering, ja en van de dood, door niemand te ontwyken. Het zelfde geldt van de ziekten, of van de inwendige kwalen, waer de mensch aen bloot staet: zy ook hebben hare oorzaek in den mensch zelven, als vervolgens geleerd wordt.

[p. 302]

345

Maar even als die dood, zijn duizend nevendooden,^345.

 

(Pandoraas schatbus niet, den afgrond niet, ontvloden,^346.

 

Maar uit bederf van vocht, ontstelde vezeldraân)^347.

 

Niet af te scheiden van ons menschlijk wanbestaan.^348.

345. Maar even als die dood, namelyk de natuerlyke dood, die van zelf komt en den ouderdom tot voorbode heeft. - Zijn er duizend nevendooden, versta de ontelbare ziekten die het menschdom kwellen en de dood verhaesten.

346. Pandoraas schatbus, haer door Jupiter gegeven, en waer al de kwalen en rampen uit hervoortsprongen, wanneer haer gemael Epimetheus ze open deed. Zie de fabel by Hesiodus Ἔργακαὶ Ἡμέρϗι, en by Hyginus, Fab. 142. - Den afgrond, waer vroeger spraek van was, en die ondersteld werd de oorzaek te zyn van alle ziekten. Schatbus en afgrond staen in dativo. - Ontvloden. Dit woord past hier volkomen by de schatbus van Pandora, zinspelende op de wyze op welke de kwalen er by 't open gaen uit vlogen. Het vers is daerenboven hoogst kunstig samengesteld. De gedachte luidt: nevendooden, niet voortgekomen of voortkomende uit de verdichte Pandoradoos, noch uit de mythologische het van het heidendom;

347. Maar uit bederf van vocht, en uit ontstelde vezeldraân. Versta er by voortkomende of ontstaende, dat niet uitgedrukt maer op zekere wyze besloten is in het woord ontvloden van het voorgaend vers. Het vocht, of eerder de vochten hier gemeend, zyn wat men in 't Fransch humeurs heet. Vglk. I, vers 108-109. De Lezer bemerke daerenboven de nauwkeurigheid des Dichters, die hier tevens rekening houdt van de twee voornaemste systemen, namelyk dat der Humoristen en dat der Solidisten. Vglk. II, vers 57 en 58.

348. Niet af te scheiden, dat is, onafscheidbaer, en wordt gezegd van nevendooden, waer het enkel door de parenthesis van verwyderd is. - Van ons menschlijk wanbestaan. Ieder weet wat het voorzetsel wan, by de woorden die 't voorop hebben, uitdrukt. Bilderdijk wil (N. Verscheid. IV, bl. 50) dat het niets anders is dan de engelsche uitspraekvan on, zoodat wandaed en ondaed, wangeloof en ongeloof gelykluidend zyn, ofschoon genuanceerd in 't gebruik. En nu is het bestaen van den vervallen mensch op aerde zoo ellendig en zoo onvolmaekt, dat de Dichter het een wanbestaen heeten mag; en zyn woord dient als zinryk en echt in alle woordenboeken opgenomen te worden. Zie De Jagers Proeve, bl. 194.

[p. 303]

 

Doorzie dit! toon, hoe 't eerst een onbemerkt vergrijpen^349.

350

Het zaad der kwalen strooit, om vroeg of laat te rijpen:^350.

 

Hoe 't ontuig zich in 't bloed, in spier, en zenuw vest',^351.

349. Doorzie dit! De Lezer zy indachtig dat gansch het theoretisch gedeelte van dezen Zang in den mond wordt gelegd van den Gryzaert wiens verschyning boven, vers 233 en vlgg. beschreven is. De schoone en verheven leer welke hy voordraegt, eindigt met raedgevingen aen den Dichter, die daerom hier regtstreeks aengesproken wordt. - Het verbum doorzien, met den klemtoon op de tweede lettergreep, is hier figuerlyk gebruikt in den zin van doordringen, pénétrer. Dit ziet bepaeldelyk op geen woord dat voorgaet, maer op de stelling in de vier vorige verzen begrepen. Het is alsof er stond: doordring u van die waerheden, en leer ze voort; toon aen degenen die zich vergissen omtrent den oorsprong der ziekten, hoe 't eerst, dat is, gelyk de Franschen zeggen, dans le principe. - Een onbemerkt, dat is, klein en daerom der aendacht ontsnappend vergrijpen. De infinitivus staet substantivè voor vergrijp, in den zelfden zin gebruikt als boven, vers 305, en II, vers 236.

350. Het zaad der kwalen, of wat de fransche wetenschap noemt le germe de la maladie. - Om vroeg of laat te rijpen. Dat is, zyn volle kracht te krygen en eindelyk in kwalen uit le bersten. Wat volgt, is de ontwikkeling van het hier gezegde.

351. Hoe 't ontuig. Versta, toon, enz., want dit verbum beheerscht de geheele periode, en geeft reden van al de subjunctivi in de volgende verzen gebruikt. - Ontuig beteekent eigentlyk tuig dat nergens goed voor is en dat men wegwerpt; hier zinspeelt het op 't zaad des vorigen regels, en beteekent het schadelyk iets dat de ziekte voortbrengt en elders aengeduid is onder den naem van 't giftig letsel. Zie I, vers 336, en V, vers 23.

[p. 304]

 

En met ons levensvocht uit onze nooddruft mest',^352.

 

En eindlijk ons verscheur' met onbedwingbre tanden!^353.

 

Hoe 't een op 't ander werk' der kwijnende ingewanden;^354.

355

De maag het brein ontstell', daar 't brein de koking schorst;^355.

 

De borst bezware, en weêr bezwaard word' door de borst;^356.

 

Hoe teeldrift en 't verstand aan de eigen draden hangen;^357.

352. En met ons levensvocht, namelyk het bloed, uit onze nooddruft meste. Versta: toon hoe zich het kwaed of het ontuig voede en meste met het bloed zelf dat de natuer uit onze nooddruft of uit de genutte spyzen trekt, om het leven te onderhouden: zoodanig dat het zaed des verderfs rypt door de eigen middelen die tot 's menschen behoud ingesteld zyn.

353. En hoe het eindelijk, wanneer het de overhand heeft gekregen, ons verscheure met onbedwingbre tanden, die de kunst niet meer breken kan, noch verstompen, en hunne verwoestingen tegenhouden.

354. Toon hoe 't een op 't ander werke, enz. Dit vers, dusdanig verdraeid, dat men het door de verzetting der woorden nauwelyks te regt brengen kan, is niettemin duidelyk, schoon en zinryk. In proza zou men zeggen: toon hoe de kwynende ingewanden op malkander werken, en de ziekte van het eene die van 't andere voorlbrenge. Het woord ingewanden is hier gebruikt in den zin van het latynsche viscera, toepasselyk op maeg, lever, long, enz.; niet in den gewoonlyk meer bepaelden zin van intestina, inzonderheid slaende op 't gedarmte, waer in vers 358 spraek van is.

355. Toon namelyk hoe de maag het brein ontstelle, al heeft zy daer, in den schyn, geen gemeenschap meê. - Daar of terwyl, van zynen kant of op zyne beurt, het brein de koking der maeg schorst, wederhoudt of onderbreekt, volgens het geleerde in vers 385-88 van den tweeden Zang. Zie mede onze aenleekening op vers 310 van den zelfden tweeden Zang.

356. De borst bezware. Versta, hoe, in andere gevallen of op eene andere wyze, de maeg de borst bezware, wanneer zy de ademhaling vermoeijelykt en verhindert door de drukking tegen het middelrif. - En weêr, dat is, omgekeerd en op hare beurt, bezwaard worde door de borst, wanneer de ademhaling onvolmaekt, en daerdoor zelf aengezet zynde, terugwerkt op het middelrif en door dit op de maeg.

357. Hoe teeldrift en 't verstand. Namelyk datgene wat de mensch met al de dieren gemeen heeft, en datgene wat hem boven al de dieren verheft. - Aan de eigen, dat is, de zelfde draden hangen, beide afhankelyk zyn van de fibres nerveuses du cerveau, als de wetenschap spreekt, en doet zien comme les extrêmes se touchent.

[p. 305]

 

En 't prikklen van 't gedarmt' den geest met angst kan prangen.^358.

 

Ga, neme uw Zangtafreel de teekning der Natuur,^359.

360

De verf der waarheid aan, verhoogd door 't Dichtervuur;^360.

 

Maar laat verbeeldingskracht, met dove zonnestralen^361.

 

En regenbogen, geen verzierde wareld malen!^362.

 

De Dichtkunst hou 't penceel, Geneeskunst lichte u voor!^363.

 

Haar pad loopt hemelzaal noch afgrondspaden door.^364.

358. En eindelyk hoe 't prikkelen van 't gedarmte den geest met angst kan prangen, als plaets heeft in de ysselyke ziekte bekend onder den naem van hypochondria, door onzen Dichter zoo meesterlyk beschreven in den tweeden Zang, vers 428-79. Vglk. mede II, vers 394 en 410.

359. Ga. Deze imperativus vervangt het zeer gebruikelyke age der Latynen. - Neme uw Zangtafereel, enz. Anders gezegd: dat uw dichttafereel of dichterlyk tafereel de teekening der Natuur aenneme. Versta: ik stem het toe, schilder de ziekten, doch onder geen hersenschimmige gedaenten: neen, zy uwe teekening die der Natuer, dat is, getrouw aen de realiteit.

360. De verf der waarheid aan. Gebruik geene willekeurige kleuren; mael de voorwerpen gelyk zy zyn, met hunne ware kleur, verhoogd en opgeluisterd door 't Dichtervuur, dat er 't leven aen geve. Verhoogd stemt overeen met het fransche relevé.

361. Maar laat (gedoog niet dat) verbeeldingskracht. In 't Fransch zou men zeggen l'Imagination. - Met dove zonnestralen, dat is met valsch licht, de stralen der zon nabootsend, maer beroofd van haren glans. Zie, voor het woord dof en doof, I, vers 134 en de aenteek.

362. En regenbogen, dat is met de bonte en bedriegelyke kleuren des regenboogs. - Geen verzierde, dat is, verzonnen of verdichte wareld malen. In aert en wezen zyn versieren en verzieren een en 't zelfde; maer in 't gebruik beteekent het eerste ornare, het laetste fingere.

363. De Dichtkunst hou (in stede van houde) 't penceel; maer Geneeskunst lichte u voor, om het penceel wel te bestieren.

364. Haar pad. Namelyk het pad dat de Geneeskunst betreedt, het pad op hetwelk zy gedurig vooruit stapt en gy haer volgen moet. - Loopt noch hemelzaal, noch afgrondspaden door. Zy zoekt de ziekten en de oorzaken der ziekten noch in den hemel en in de goddelyke raedsbesluiten, gelyk de moralist; noch in den afgrond der hel, gelyk de fabulist der heidensche oudheid.
Zie daer den raed die aen den Dichter gegeven wordt, en die in de volgende Zangen, hier al eenigzins voorbereid, zal nagekomen worden.
Thans komt het aen om de waerheid te herstellen, en het wezentlyke van het ingebeelde te onderscheiden, volgens 's Dichters wensch, geuit in vers 81 en 82 hiervoren.

[p. 306]

365

Hier zweeg hy, greep mijn hand, en streek mijn beide slapen^365.

 

Met balsem, onbekend aan 's aardrijks Esculapen,^366.

 

Verdween, en liet me alleen. - En droom en sluimer zwicht,^367.

 

En 'k zie een nieuw Heelal my stralen in 't gezicht.^368.

 

'k Word als een Nieuwling uit Eleusis Ingewijden,^369.

370

Wien 't eerste zuivringsbad door 't onderaardsche lijden^370.

365. Hier zweeg hy, de Gryzaert. - Greep mijn hand, tot bewys van toegenegenheid en vriendschap. - En streek mijn beide slapen, in 't Latyn tempora, in 't Fransch tempes.

366. Met balsem, die onbekend is aan 's aardrijks Esculapen, dat is, balsem dien de geneeskundigen dezer wereld niet kennen. De eigen naem is, als men ziet, antonomasticè gebruikt.

367. Verdween, en liet me alleen. Treffend hemistichion, om zyn bondigheid. - En droom, versta, de dichterlyke droom. - En sluimer, de halve slaep die het droomen voortbragt. - Zwicht, wykt, verdwynt, of houdt op. Vglk. II, vers 23 en 406.

368. En 'k zie een nieuw Heelal, enz. Versta: alles wordt nieuw voor myne oogen, eene nieuwe wereld vertoont zich aen my in vollen dag.

369. 'k Word als een Nieuwling, in 't Fransch novice. - Uit Eleusis Ingewijden, dat is, uit de Ingewyden (les initiés) van Eleusis, eene stad in de grieksche landstreek Attica, vermaerd om de Geheimen van Ceres die daer, op zekere tyden, gevierd werden onder den naem van Eleusinia, tot dat Theodosius de Groote ze afschafte. Deze Geheimen waren tweederlei, de kleine en de groote. Die de eerste proeven doorgestaen hadden, en tot de kleine geheimen ingewyd waren, droegen den naem van Mystae, zoo veel als Nieuwelingen.

370. Wien 't eerste zuivringsbad. By de inwyding tot de groote geheimen werden de Mystae des nachts in eenen tempel geleid, alwaer zy zich aenstonds moesten zuiveren of wasschen met gewyd water. Vervolgens deed men hen door diepe gangen loopen, hier verlicht daer duister, elders over een bevenden grond, tusschen vervaerlyke stemmen en spookgezigten; en zoo eindigde de beproeving. Op dit laetste zinspeelt het tweede halfvers door 't onderaardsche lijden, waervan men het voorzetsel verstaen moet in den zin van het fransche à travers.

[p. 307]

 

De Godheid nader bracht, en met verhelderd oog^371.

 

Het kleed doorschouwen deed dat Ze om haar schepping toog.^372.

 

'k Zie d'eerst verwarden droom, met toortsen, schimmen, baren,^373.

 

Ontwarren, beeld aan beeld zich op hunn' hoefslag scharen!^374.

371. De Godheid nader bracht, door de inwyding en de deelneming aen hare geheimen. - En met verhelderd oog. De ingewyden kregen den naem van Epoptae, dat is, beschouwers.

372. Het kleed doorschouwen deed. Men ziet dat dit woord zinspeelt op de hoedanigheid der Epoptae. - Dat Ze (de Godheid) om haar schepping toog, of trok. Vglk. boven, vers 234 en de aenteekening. De geheimen der schepping, gelyk het heidensch priesterdom die verstond en bewaerde, werden inderdaed door den Hierophant aen de ingewyden geopenbaerd. Men ziet derhalve uit deze vier verzen dat onze Dichter al de byzonderheden der Eleusinia wel moest kennen, om er zoo bondig en zoo nauwkeurig van te spreken. De toepassing op des Dichters eigen toestand loopt in 't oog. Hy ook is thans klaerziende geworden door den goddelyken invloed van Aesculapius (zie boven, vers 233 en de aenteek.) en wat hem in 't begin van dezen Zang duister voorkwam, doorschouwt hy nu met verhelderde oogen. Dit ontwikkelt hy in de volgende verzen, die een terugzigt zyn op de Allegorieke verschyningen waer de Zang meê aenvangt.

373. 'k Zie d'eerst verwarden droom, namelyk de droomgeziglen in de 80 eerste verzen vermeld en beschreven, en welke hem alsdan zoo verward voorkwamen, dat hy twyfelde of 't geen toovergezigten waren. Zie boven, vers 79. - Dien droom met toortsen, schimmen, baren, waer de verschyningen en 's Dichters verzen vol van waren.

374. Ontwarren. Het verbum staet in sensu neutro of medio, gelyk het fransche se démêler, se débrouiller. - Beeld aan beeld. Versta: ik zie de verschillende beelden, het eene naest het andere. - Zich op hunn' hoefslag scharen, dat is, zich rangschikken, ieder op zyn plaets. Het woord hoefslag, by de schryvers der zestiende en zeventiende eeuw veel gebruikt, beteekent volgens Bilderdijk orde of ry, volgens anderen, de aengewezen plaets voor den stand van iets of iemand bestemd. Huydecoper handelt breedvoerig over het woord in het eerste Deel zyner Proeve, bl. 1-5. Onze Dichter heeft het gebezigd op dezelfde wyze als hier, namelyk met het werkwoord scharen, in zyne Kunst der Poëzy, voorkomende in 's mans Winterbloemen, I, bl. 25. En in een' zyner laetste bundels, getiteld Vermaking, zingt hy, bl. 3:

Geen verwarren

In het doolhof van de starren
Grijpt er plaats; maar elk bewaart
Plaats en hoefslag hem beteekend,
Melody noch ord'ning brekend

In hun vaart.

[p. 308]

375

De kwalen, naar hunn' aart zich monstren in 't gelid!^375.

 

De scherpe ziekten, door een brandend bloed verhit,^376.

 

Dat stormloopt op het hart met steeds vermeerderd blaken,^377.

375. De kwalen. Men dient er telkens by te verstaen ik zie, want dit verbum beheerscht de rede tot vers 381 toe. - Naar hunn' aart, in stede van naar of volgens haar of haren aart, dat alles zou bedorven hebben. Zie het aengemerkte op vers 21 en 131 hiervoren. - Zich monsteren, zich vertoonen of laten zien, gelyk op den wapenschouw gebeurt, waer het woord meest op toegepast wordt, ontleend van het latynsche monstrare. - In 't gelid, in den rang of de ry, gelyk de krygslieden staen, als zy gemonsterd worden.

376. (Ik zie) de scherpe ziekten of morbi acuti. - Door een brandend bloed verhit, aengezet door eene heete of hevige koorts. Zie het aengeteekende op vers 15 hierboven.

377. Dat stormloopt op het hart. Het is inderdaed het hart dat het punt schynt te wezen, waer het geweld der koorts inzonderheid op valt. Storm loopen is een gemeen woord in de krygskunst, en beteekent met geveld geweer op de vesting of de bres aenrukken. Hier is het metaphoricè gebruikt, en daerom zyn de twee woorden vereenigd, als maer één denkbeeld uitdrukkende, namelyk dat van geweldigen aenval. De samenstelling heeft daerenboven een dichterlyken nadruk dien men in de gescheiden woorden niet voelen zou. - Met steeds vermeerderd blaken. Men mag dit laetste woord opvatten in den zin van woeden. Vglk. II, vers 158.

[p. 309]

 

En worstelt om den band der stoflijkheid te slaken,^378.

 

Tot, of Natuur verwinne, of voor het woeden bukk',^379.

380

Den voorgrond houden van mijn weemlend schilderstuk,^380.

 

En 't doek berooken met haar schrikbre lijkvuurtoortsen!^381.

 

Ik zie 't geregeld tij der Beurt- en Wisselkoortsen,^382.

378. En worstelt om den band der stoflijkheid, namelyk dien band waerdoor geest en stof, dat is de ziel en het lichaem vereenigd zyn, en die door de dood gebroken wordt. - Te slaken, dat is te ontdoen of los te maken, in 't Latyn solvere. Kiliaen heeft slaek, taxus, dat even in het Engelsch bestaet, en de wortel is van ons verbum.

379. Tot dat of Natuur verwinne, de overhand behale op het kwaed, of voor het woeden der ziekte bukke, onderdoe en 't leven opgeve.

380. Den voorgrond houden, enz. Hiermede wordt de zin voltooid. Versta: ik zie de scherpe ziekten... den voorgrond houden. Al het overige is tusschenzin. De voorgrond van een schildery is wat men in 't Fransch noemt le premier plan, hier zinspelende op de eerste plaets door de heete ziekten bekleed in de Allegoriën waer de Zang meê aenvangt. Zie boven, vers 5-11. - Wemelend is verklaerd op vers 14, maer beteekent hier eigentlyk verward, in 't Fransch confus.

381. En 't doek, gelyk de Franschen zeggen la toile voor de schildery zelf. - Berooken, dat is, met rook bedekken, en dus verduisteren, zwart maken, met haar schrikbre lijkvuurtoortsen, zinspelende op de doodelyke symptomen welke aen de morbi acuti eigen zyn, en er de naerheid, hier door 't berooken verbeeld, van uitmaken. Het woord toorts, oudtyds tortise, gelyk het by Melis Stoke voorkomt, IX Boek, vers 53. by anderen torlytse, is gemaekt van het latynsche torqueo of torques, en beteekent eigentlyk een gedraeid touw. Kiliaen vertaelt het door intortilium en, in zyn Appendix peregrinarum dictionum, het oude woord door fax ex contortis funibus. Hieruit volgt dat vuurtoorts geen pleonasmus in zich besluit, maer dat het eerste bepalend is, en lijkvuurtoorts ligt te verklaren. En zoo is dan ook de eerste Allegorie van dezen Zang opgehelderd en uitgelegd door eene andere Allegorie, zoo volmaekt schoon en zoo nieuw dat men des Dichters genie niet genoeg bewonderen kan.

382. Ik zie 't geregeld tij. Verkort van getij, dat is het vallen en wassen des waters, de eb en vloed der zee op bestemde uren, en dus in den vollen zin geregeld. Hier is er meê gemeend het op- en afgaen der Beurt- en Wisselkoortsen of, als men in 't Fransch zeggen zou, des fièvres périodiques et intermiltentes. Deze beide zyn afgaende koortsen, slechts onderscheiden door eenige byzondere symptomen, waer van gesproken is op vers 323 van den eersten Zang.

[p. 310]

 

Verbonden aan haar perk en omloop, meer gedwee,^383.

 

Zich schildren in het beeld der wentelende zee!^384.

385

De Sleep - en Kwijning-, en niet eindigende plagen,^385.

 

Die van haar eeuwigheid den naam van duurzaam dragen,^386.

 

In 't doode en stilstaand, maar inwendig woelend, meir,^387.

 

Dat gruwzaamst opbarst met een vreeslijk jammrenheir!^388.

383. Verbonden aan haar perk en omloop. Dit zinspeelt op den duer der koorts, en op den tyd die verloopt tusschen eenen aenval en den volgenden. - Meer gedwee, min halsstarrig, beter luisterend naer de geneesmiddelen dan de heete koortsen.

384. Zich schildren, enz. Deze dry verzen zien terug op de tweede Allegorie, boven, vers 12-30.

385. De Sleep- en Kwijning- en niet eindigende plagen. De Lezer heeft wederom, aen het hoofd van 't vers, by te verstaen ik zie. Wil men de afgeknotte woorden voluit schryven, zoo zyn het hier sleepplagen en kwyningplagen, hetgeen in de gebruikelyke tael niet gezegd wordt. Maer plagen staet in stede van ziekten, waervan het denkbeeld reeds verwekt is eer de Lezer aen het einde van 't vers komt, en waer alles goed meê strookt. Des Dichters kunstlist bestaet in het splitsen der woorden, 't welk het buitengewoone der samenstelling verbergt, zoodanig dat er de Lezer over loopt, zonder het minste gebrek op te merken.

386. Die van haar eeuwigheid, dat is, van haren langen, haren eeuwigen duer, maer krachtiger en dichterlyker. - Den naam van duurzaam dragen, te weten in de tael der kunst, die ze morbi chronici heet.

387. In 't doode en stilstaand. Hier is weêr een ellipsis in aendacht te nemen. Het is alsof er stond: ik zie de Sleepziekten zich schilderen (of verbeeld) in 't doode en, naer den schyn, stilstaend meir, maer dat inwendig woelt. Zie boven, vers 43-60.

388. Dat gruwzaamst, dat is, op de gruwelykste wyze, opbarst of open barst; ten zy men het werkwoord liever opvatte in den zin van barsten en naer omhoog spatten, wat even goed is, en zelfs gewettigd door vers 63 hiervoren. - Met een vreeslijk jammrenheir, met een leger van plagen by de sleepziekten te duchten, en boven geschetst, vers 61-78.

[p. 311]

 

'k Zie de ijslijkheden, 'k zie de pijnen, 'k zie 't versmachten^389.

390

Een lichaam nemen in 't verwildren der gedachten!^390.

 

De ziel, by 't snerpend wee verloren in haar smart,^391.

 

Vertwijflen by de hel, die Wanhoop stookt in 't hart!^392.

 

My, zelf verbijsterd, en verbeelding prijsgegeven,^393.

389. 'k Zie de ijslijkheden, de ysselyke toevallen. - 'k Zie de pijnen, die de zieke lydt. - 'k Zie 't versmachten. Versta de benauwdheden, waer hy in zwoegt.

390. Een lichaam nemen, namelyk in de hersenschimmige monsters te voren beschreven, vers 70 en volgende. - In 't verwildren der gedachten, dat is, in de dronkenschap myner verbeelding die my dat alles voor de oogen brengt.

391. De ziel. Versta, ik zie de ziel, namelyk des lyders. - By 't snerpend wee. Vglk. I, vers 265, en II, vers 470.

392. Vertwijflen. Zie I, vers 424. - By de hel, die Wanhoop stookt in 't hart. Het voornaemwoord die is het regimen van 't verbum, waer Wanhoop, hier gepersonnificeerd, het subject van is. De wanhoop maekt van 's lyders hart een hel. Dit zinspeelt op vers 74 en volgende.

393. My. Dit staet in accusativo, als regimen van het verzwegen ik zie. Het overig van het vers is tusschenzin. - Zelf verbijsterd zynde. Het woord is verklaerd op vers 342 van den eersten Zang. - En verbeelding prijsgegeven, dat is overgegeven aen rnyne verbeelding, en door haer meêgesleept wordende. Het woord prijs heeft hier niets gemeen, in de beteekenis althans, met het latynsche pretium, maer wel met het fransche prise, oudtyds prinse, gezegd van buit of zeeroof. Men schreef in Kiliaens tyd nog prynse, en 't wordt by hem vertaeld door praeda, captura. In dezen zin gebruikt Bilderdijk het ook in zyn Konlath en Oithona, alwaer hy zingt:

Voer op mijn vlotte kiel mijne ongerechte prijs
Naar Mora.

Zie 's mans Affodillen, II, bl. 82. Prijsgeven, in de beteekenis van overlaten, overgeven, is derhalve zeer wettig. Zoo zegt men insgelyks: zich zelven aen de ondeugd prys geven; maer het woord is hier beter aeneengeschreven, volgens onze bemerking op stormloopen van vers 377.

[p. 312]

 

My-zelv' vergeten met in 't ijdel rond te zweven!^394.

395

ô Zuivre Telg van 't hart, vergode Poezy!^395.

 

Hoe roert ge en ziel en brein door zoete razerny^396.

394. My-zelv', voor my-zelven, vergeten, en het doel dat ik my voorstelde uit het oog verliezen, met in 't ijdel rond te zweven, en myn onderwerp te buiten te gaen. Dusdanig is de gedachte des Dichters. De constructie komt overeen met deze latynsche, die ik echter niet wettigen wil: video me obliviscentem me ipsum. Men kan ook het woord vergeten voor een participium houden, als in godvergeten mensch. De gedachte blyft de zelfde.
De acht en vyftig verzen die nog overblyven, dienen tot slot van dezen Zang, van dien Zang, in welken de Dichter, gelyk wy by den aenvang opmerkten, zich heeft overgegeven aen al zynen geestdrift en inbeeldingskracht. Hy weet het; hy bekent dat de Poëzy hem heeft meêgesleept en vervoerd, en beklaegt zich niet om die vervoering: neen, in tegendeel hy zingt den lof van die dochter des Hemels die het hart van den waren dichter doet blaken; die orakels verkondigt door zynen mond, en heel het menschdom verrukt door de toonen zyner Luit. Wat hy beklaegt, is zyne onmagt die hem belet eene hoogere vlugt te nemen, zyne stem te verheffen naer den eisch van het voorwerp, zyne snaren te tokkelen volgens de wetten der kunst. Daerom legt hy de Lier neêr en vraegt rust.
Zie daer den zin van het volgende slotstuk, in hetwelk de Dichter, terwyl hy belydenis doet van zyne zwakheid, niettemin tot eene hoogte klimt die geen Flaccus, geen Pindarus overtroffen, misschien zelfs ooit bereikt hebben.

395. ô Zuivre Telg van 't hart. Telg, verwant met telen of teelen, beteekent eigentlyk een boomloot of scheut, maer wordt meest overdragtelyk gebruikt, gelyk het woord spruit, en behoort dan tot den verheven styl. Vglk. I, vers 13. Die telg wordt zuiver genoemd en te regt; want hy komt voort uit enkel gevoel, waer de zetel in 't hart van is. - Vergode Poëzy. Zoo veel als goddelyke of, wil men, met den hoogsten lof vereerde Poëzy; want die beteekenis heeft het woord vergoden eigentlyk.

396. Hoe roert ge en ziel en brein, of verstand. - Door zoete razerny. Versta dit laetste in den zin van het fransche délire.

[p. 313]

 

En zelfbegoocheling! Wie kan uw vlam bedwingen?^397.

 

Ach, Dichters, kent ge u- zelv', gevoelt ge u onder 't zingen?^398.

 

Neen, weggetrokken in een' hemel van gevoel,^399.

400

Verkondt ge Orakeltaal op Febus wichelstoel,^400.

 

U-zelven duister; leestge in d'afgrond van 't verborgen,^401.

 

En vliegt de schepping door op vleugels van den Morgen.^402.

397. En zelfbegoocheling. Nagenoeg eensluidend met zelfbedrog. Goochelen, vroeger gokelen en guichelen, beteekent iemands oogen verbysteren door gezwinde handgrepen, praestigiis fallere zegt Kiliaen. De zin des woords wordt bepaeld door het gezegde in 't volgend vers. - Wie kan uw vlam bedwingen, die vlam die gy ontsteekt in het hart van den dichter?

398. Ach, Dichters, kent ge u zelv', enz. Het dichterlyk enthusiasmus is niet te loochenen, en Bilderdijk, die er op honderd plaetsen zyner werken van spreekt, gevoelde het in eenen hoogen graed, zelfs te midden zyner bykans gedurige krankheden. Zyne veelvuldige gedichten leveren daer onmiskenbare bewyzen van op.

399. Neen, weggetrokken. Hier zoo veel als meêgesleept of eerder weggevoerd, weggerukt. In 't Fransch zou men zeggen transportés.

400. Verkondt of verkondigt ge Orakeltaal, zoo veel als groote, ontegensprekelyke waerheden, in welken zin het woord orakel dikwyls gebruikt wordt. - Op Febus wichelstoel. Zinspeling op den Delphischen Apollo, wiens priesterin, in den vermaerden tempel aen de godheid toegewyd, orakels gaf, gezeten op haren tripus of dryvoet, hier wichelstoel genoemd van het werkwoord wichelen, eigentlyk briesschen en, by uitbreiding, voorspellen, omdat de oude Germanen uit het paerdengebriesch de toekomst voorspelden, volgens de getuigenis van Tacitus, de Mor. Germ. cap. 10. Te regt wordt hier op Febus en zyne orakels gezinspeeld, dewyl hy de God der Dichtkunst is en, in mythologischen zin, ondersteld wordt de dichters te begeesteren, weshalve deze ook in de Oudheid den naem van vates droegen, dat is godstolken. Zie Horatius, Od. II, carm. 6, v. 24. Vglk. II, vers 44.

401. U-zelven duister. Dit wordt gezegd van orakeltaal, niet alleen duister voor dengene die ze hoort, maer tevens voor den verrukten dichter die ze spreekt of zingt. - Leestge in d'afgrond van 't verborgen. Gy ziet in den nacht der geheimen, gy leest in 't boek der verborgenheden. Die dry gedachten komen overeen.

402. En vliegt de schepping, of al 't geschapene, het heelal door op vleugels van den Morgen, namelyk op schitterende, op gulden vleugels, gelyk die des dageraeds. De dichter, door zyn genie en zyne inbeeldingskracht, zweeft over de gansche schepping en beschouwt al wat is.

[p. 314]

 

Ge ontblaakt, en 't ijdel niet neemt lichaam en bestaan!^403.

 

't Onzichtbre doet voor 't oog het zichtbre stofkleed aan,^404.

405

En zweeft, in kleuren die geene Iris uit kan drukken, -^405.

 

In bloemfestoenen, die betoovren, die verrukken, -^406.

 

In zonneglansen, of in bliksemstralen uit,^407.

 

En lacht of siddert, naar den toonval van uw Luit.^408.

 

Wat is, verdwijnt! wat was, herteelt zich! 't ongeboren^409.

410

Springt, op uw wenken, als een watersprong, te voren!^410.

 

't Heelal bezielt zich door uw' adem; voelt met u;^411.

 

En de eindlooze Eeuwigheid smelt in 't ondeelbre nu.^412.

403. Ge ontblaakt van het dichtvuer in uw hart ontstoken. - En 't ijdel niet, of, gelyk de Franschen zeggen le néant. - Neemt lichaam en bestaan. Komt tot stand of tot bestaen, en krygt een lichaem, namelyk door het scheppend vermogen des dichters.

404. 't Onzichtbre, enz. Wat niet zigtbaer was, wordt zigtbaer door de kunst des dichters, die de afgetrokkenste dingen weet te verbeelden en aen alles een kleed te geven.

405. En zweeft in kleuren, zoo verscheiden, zoo schitterend, dat geene Iris met haren regenboog ze uit kan drukken of vertoonen. Zie II, vers 281 en volgende.

406. Die... verrukken, door hare schoonheid, hare lieflykheid.

407. In verheugende zonneglansen, of in ontzettende bliksemstralen uit. Het verbum is uitzweven; de prepositie ziet terug op vers 405.

408. En lacht of siddert, naar, dat is volgens, den toonval van uw Luit, die de verschillendste gemoedsbewegingen voortbrengt, volgens dat de dichter hare snaren roert.

409. Wat was, herteelt zich, komt terug in wezen, in 't Fransch se reproduit. - 't Ongeboren, het niet bestaende.

410. Als een watersprong, dat is, als een springbron.

411. Door uw' adem. Zinspeling op het bezielen van den mensch door den adem Gods, waer het boek Genesis van spreekt, cap. II, v. 7. - Voelt met u; want de dichter weet aen alles, zelfs aen het onbezielde, gevoel te geven.

412. In 't ondeelbre nu, dat is het tegenwoordige, 't welk ondeelbaer is, want het bestaet in een enkelen stond, en in dien stond weet de dichter de eindelooze eeuwigheid te vertegenwoordigen. En zie daer het goddelyk, het scheppend vermogen der Poëzy voorgesteld in eene allerschitterendste Allegorie.

[p. 315]

 

Hoe woelt, hoe klopt dan 't hart! hoe machtig zijn die tonen,^413.

 

Die de eigen snaar van 't hart hervoorlbrengt! - Febuszonen,^414.

415

Vergeeft me! Ach, kruipende aan den bergvoet van Parnas,^415.

 

Stare ik uw steile vlucht door 's hemels brandende as^416.

 

Met starrende oogen na. My-zelv' tot u te heffen^417.

413. Hoe machtig zijn die tonen, die veelvuldige toonen,

414. Die de eigen, dat is dezelfde snaar, namelyk de snaer van 't hart hervoortbrengt! - Febuszonen, dichters, ware dichters,

415. Vergeeft me, indien ik uwen lof durf spreken, indien ik my vermeet uw vermogen te zingen! Ach, kruipende. Dit woord heeft hier byzonder veel nadruk. - Aan den bergvoet van Parnas, waer de negen Zanggodinnen in het gezelschap van Febus haer verblyf op hebben, en de dichters die hem weten te beklimmen in de ware kunst onderrigten; terwyl ik my aen zynen voet zit af te matten in vergeefsche poogingen.

416. Stare ik uw steile vlucht. Dit laetste is wat de Franschen essor noemen, en steil beteekent regt opgaende. Staren, oudtyds starren of sterren, is met gespannen oogen bezien, intentis et fixis oculis intueri, zegt Kiliaen, die staren niet kent. Nastaren is dus op die wyze zien naer iets dat zich verwydert. Vglk. IV, vers 250. - Door 's hemels brandende as. Het blykt my niet wat de Dichter hiermeê zeggen wil. Waerschynlyk bedoelt hy de aspunten of polen, voor het hoogste des hemels, en spreekt in den zin der Ouden, die waenden dat daerboven alles vuer was. Dus zingt Tibullus van den igneus aether (Lib. IV, Carm. I, v. 22). Nog duidelyker, en Bilderdijks gezegde nader bykomende, Claudianus, de Raptu Proserpinae, I, v. 250:

Incanduit aether;

Legit flamma polum.

Hiermede mag men ook Ovidius vergelyken, Metam. I, v. 26-27.
Misschien had Bilderdijk het oog op dit vers van Virgilius, Aen. IV, 481-82:

Ubi maximus Atlas

Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.

417. Met starrende oogen. Gemeenelyk houdt men staren en star-ren voor synonyma; maer Bilderdijk maekt er onderscheid tusschen en beweert dat staren beteekent scherp op iets zien, terwyl starren zoó veel is als styf zyn, en verstard zoo veel als verstyfd. Hieruit kan men ten minste de kracht van het woord, zoo als het hier gebruikt is, opmaken. Zie 's mans Aanmerkingen op Huydecopers Proeve, bl. 112. - My-zelven tot u te heffen, en u in uwe dichterlyke vlugt te volgen,

[p. 316]

 

Ontbreekt my; maar mijn borst kan uw gevoel beseffen!^418.

 

Kan met u gloeien, met u siddren, met u slaan,^419.

420

En zich verliezen in d'onmeetbren oceaan,^420.

 

Waar Hemelstarren zich, als drupplen, in ontbinden!^421.

 

ô Die u volgen mocht voorby de wieg der winden,^422.

 

En nederploffen, om, verpletterd tegen de aard,

 

Een' naam te geven aan een Vaderland, hem waard!^423-24.

418. Ontbreekt my. Versta, daer ontbreken my de krachten voor; dat kan ik niet. - Mijn borst kan uw gevoel beseffen. Vglk. II, v. 408.

419. Kan met u gloeien, of blaken. - Met u slaan, of kloppen van drift. De herhaling die in dit vers voorkomt, geeft er kracht en levendigheid aen.

420. En zich verliezen. Versta dit in denzelfden overdragtelyken zin als de Franschen hun se perdre gebruiken. - In d'onmeetbren oceaan. Het epitheton is de vertaling van 't latynsche immensus.

421. Waar Hemelstarren, zoo veel als de starren des hemels, zich als drupplen in ontbinden. Versta: in den oceaen des hemels, waer de starren in versmelten, even als de regendroppelen in den aerdschen oceaen; met andere woorden, waer zy in verloren loopen gelyk een druppel water in de zee. Dit beeld van de onmeetbaerheid des hemels is byzonder treffend.

422. ô Die u volgen mocht. Versta: o gelukkig hy, dat is de dichter, die, enz. - Voorby de wieg der winden, dat is, die met u zich verheffen mogt lot boven de luchtstreken waer de winden geboren worden, waer zy t' huis zyn.

423-24. En nederploffen, of storten, in 't Fransch prédpiter. Om, in zynen val verpletterd wordende tegen de aarde, een' naam te geven aan een Vaderland dat hem waard of dierbaer is. Deze twee verzen zinspelen op de fabel van Icarus die, om uit het eiland Creta, of liever uit den doolhof waer hy met zyn' vader Dedalus in opgesloten was, weg te raken, vleugelen had gemaekt en deze aen zyne schouders met was vastgehecht. Hiermede klom hy naer omhoog, doch zoo digt by de zon, dat het was smolt, zyn vleugels afvielen, en hy in de Middellandsche-zee stortte, waervan een deel den naem kreeg van aquae icariae. De fabel wordt breedvoerig verhaeld door Ovidius, Art. Amat. II, v. 21-96. Onze Dichter, uit enkele zucht tot zyn hoog geliefde vaderland, en om het een beroemden naem meer te geven, zou ook op de vleugelen der Poëzy zich willen verheffen tot boven de wolken, al moest hem zyne stoutheid even duer komen te staen als die van Icarus, wiens onderneming slechts zyn onvermogen heeft doen blyken. In dien overdragtelyken zin moeten de woorden verpletterd tegen de aard opgevat worden, namelyk als gezegd van een dichterlyken val. En zoo heet het inderdaed in een ander stuk van Bilderdijk, getiteld de Kunst der Poëzy, voorkomende in 's mans Winterbloemen, I, bl. 21, alwaer hy zingt:

Ik dacht om Ikarus, noch ongenoemde wateren,
Wier vloed wellicht een' naam ontleende van mijn' val.

De gedachte is genomen uit Horatius, Od. IV, carm. II. Daer luidt het:

Pindarum quisquis studet aemulari,
Jule, ceratis ope Daedalea
Nititur pennis, vitreo daturus

Nomina ponto.

Onze Dichter heeft die algemeen gekende ode vertaeld in hetzelfde Deel der Winterbloemen, bl. 115, en zingt daer:

Hy drijft, wie Pindarus in vlucht poogt na te streven,

Op pluimen, saamgekleefd met lichtversmeltend wasch,

Alleen op dat hy 't spieglend glas

Der zee een' nieuwen naam moog geven.

[p. 317]

425

Dan, machtloos zucht en zwoegt, met onvermogend zwellen,^425.

 

De boezem, wien en zorg en duizend rampen knellen.^426.

425. Dan. Vglk. II, vers 471, en boven, vers 291. - Machtloos zynde, of geen magt hebbende. Dit adjectief wordt gezegd van boezem in den volgenden regel. - Zucht en zwoegt. Vglk. II, vers 436. - Met onvermogend (in 't Fransch impuissant) zwellen. De borst van den dichter moet zwellen, wil hy op den vereischten toon zingen. Vglk. I, vers 74.

426. De boezem... knellen, dat is, drukken, bezwaren, en derhalve zyne veêrkracht benemen, dusdanig dat hy zich niet uitzetten kan, maer zich afmat in onvermogend zwellen. Vglk. I, vers 157 en de aenteekening. De Zanger mag van zorg en rampen spreken, want hy heeft er vele en groote beproefd op zyne lange levensreis. Doch hetgeen anderen ter neêr gedrukt en lust en moed benomen zou hebben, heeft in tegendeel meêgewerkt om hem den grootsten dichter zyner eeuw te maken, al beklaegt hy zich dikwyls dat de tegenspoed hem in zynen dichterlyken loop gestuit heeft.

[p. 318]

 

Hel hart ontsteekt zich; maar verbeelding zwaait en waalt,^427.

 

Als de ongewisse hulk, verstoken van de naald,^428.

 

Vermoeit en put zich uit in valsche barensnooden,^429.

430

En grijpt naar schaduwen, de grijpende arm' ontvloden.^430.

 

Zoo woedt een Pentheus, door Lyéüs wraak ontroerd,^431.

427. Het hart ontsteekt zich, of wordt ontstoken door het dichtvuer. - Maar de verbeelding, door zorg en rampen vooringenomen en verbysterd, zwaait, wordt heen en weêr geslingerd, en waalt. Vglk. II, vers 431 en de aenteekening

428. Even als de ongewisse hulk. Vglk. II, vers 19. Ongewis beteekent onzeker, hier, in 't wild varend, niet wetend waerheen, in welken zin het fransche incertain insgelyks gebruikt wordt. - Verstoken, of beroofd. Vglk. II, vers 309. - Van de naald, namelyk de kompasnaeld, in 't Fransch boussole.

429. Vermoeit zich en put zich uit. De weglating van het eerste zich loont alweêr dat Bilderdijk met de tael doet wat hy wil. - In valsche barensnooden. Versta in poogingen zonder uitkomst, gelyk aen die der vrouw in arbeid gaende vóór het uer der verlossing. Het is alsdan een valsche barensnood en kan meermaels plaets hebben, maer de ware is eenig. Het woord is byzonder dichterlyk, en de vergelyking treffend.

430. De grijpende arm' ontvloden. Versta, die aen de grypende armen ontvlieden; want dat hier de singularis per apocopen voor den pluralis gebruikt is, kan niet geloochend worden. Het is echter zonderling genoeg, en in den tegenwoordigen slaet der tael niet na te volgen. Maer Bilderdijk veroorloofde zich soms vryheden die alleen door het oude gebruik te wettigen zyn, en tot dat slag behoort welligt die, welke wy in dit vers ontmoeten. De Lezer zie wat Prof. Bormans in zyne aenteekeningen op het Leven van Sinte Kerstinen over den onverbogen pluralis aengemerkt heeft, bl. 183 en 261. Hy zie mede Clignett's Bydragen tot de oude Nederl. Letterkunde, bl. 183-86, en Jonckbloet, Over middennederl. Epischen versbouw, bl. 111.

431. Zoo woedt een Pentheus. De man van dien naem was zoon van Echion en Agave, en koning van Theben in Beotië. Hy loochende de godheid van Bacchus, en verbood, om goede redenen, diens feesten te vieren. Doch daerom kwam hy in den haet van den beleedigden god, die hem met dolheid strafte. - Door Lyéüs wraak ontroerd, dat is, uitzinnig gemaekt. Lyéüs is een der bynamen van Bacchus, in 't Grieksch Λυαῖος, die de zorgen verdryft, of die de tong los maekt, van λύω, solvo. Zie Ovidius, Metam. IV, v. 11.

[p. 319]

 

Of Moederslachtig kroost op 't hoog tooneel gevoerd,^432.

 

Wen zon, en vaderstad, en zeven torentransen,^433.

 

Verdubbeld, in de lucht voor scheemrende oogen dansen,^434.

432. Of Moederslachtig kroost. Hiermede bedoelt de Dichter Orestes, zoon van Agamemnon en Clytemnestra, welke laetste hy te Mycene met zyn eigene handen vermoordde. Op den zelfden stond werd hy van de helsche Furiën bezeten, die hem rust nog duer lieten. Moederslagtig beteekent schuldig aen moederslagt, in 't Latyn matricidium. Zoo zegt men ook vaderslagt. - Op 't hoog tooneel gevoerd. Namelyk Euripides heeft beider lot voorgesteld en beider woede vertoond in twee zyner treurspelen, ΒΑΚΧΑΙ en ΟΡΕΣΤΗΣ. De Tragoedia wordt zeer gepast aengeduid door de woorden het hoog tooneel. Virgilius heeft den griekschen treurspeldichter in zyne Aeneïs, IV, v. 469-72, nagevolgd, en het zyn die verzen welke Bilderdijk hier op zyne beurt, doch met nieuwe schoonheden verrykt, wedergeeft:

Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus,
Et solem geminum, et duplices se ostendere Thebas;
Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes:
Armatam facibus matrem et serpentibus atris
Quum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae.

433. Wen, of wanneer zon, en vaderstad. Theben namelyk, waer hy geboren was en die zyn vader had helpen stichten. - En zeven torentransen. Zinspeling op de zeven torens of poorten van Theben dat, om die byzonderheid, by Homerus ἐπτάπυλος Θήβη genoemd wordt. Iliad. IV, v. 406. Men vindt de zeven poorten by Statius opgenoemd, Thebaïd. VIII, v. 353, sqq. en vermeld by Juvenalis, Satyr. XIII, v. 26-27. - Torentransen staet synecdochicè voor torens. Vglk. I, vers 147 en de aenteekening.

434. Verdubbeld. Dit wordt gezegd van zon en vaderstad en hare torentransen, die Pentheus, in zyn woede, tweemael waende te zien, als het vers van Virgilius zegt, en gelyk hy zelf spreekt by Euripides, Bacch. v. 916-17. - Voor scheemrende oogen, dat is, verdraeide en kwalyk ziende, kortom eene hoogst dichterlyke en gepaste metonymie voor scheelziende, als eigen is aen bezetenen en dronkaerts. Vglk. boven, vers 3 en de aenteek.

[p. 320]

435

Of toorts en slangenzweep den moorder drijft en prest,^435.

 

Daar 't Schrikgodinnendom zich op den drempel vest,^436.

 

En de angst, de druipende angst hem afgolft van de kaken:^437.

 

Of Tyrus koningin, van minnewoên aan 't blaken,^438.

435. Of wanneer toorts en slangenzweep, de gewoone wapenen der Eumeniden. Zie II, vers 489 en de aenteekening. - Den moorder drijft en prest. Het is de navolging van het vers van Virgilius, Armatam facibus, enz. Namelyk Orestes sedert zyn misdryf, zag steeds zyne dreigende moeder, met toortsen en slangen gewapend, voor de oogen. Dat gezigt drijft hem, versta jaegt hem op de vlugt, en prest hem, dat is, zit den vlugteling op de hielen. In het vers van Bilderdijk wordt Clytemnestra niet vermeld; maer het zinspeelt toch op haer. De schynbare wanorde die in deze dichtregels heerscht is het werk der kunst.

436. Daar, of terwyl, 't Schrikgodinnendom. Dit woord vertaelt de Dirae van Virgilius. Het is een der verschillende namen der Eumeniden, die op aerde Harpyiae genoemd werden, in de het Furiae, en in den hemel, alwaer zy by Jupiters troon zaten, en zyne wraekbevelen ontvongen, Dirae. Men ziet dus dat het woord van onzen Dichter goed gekozen is. - Zich op den drempel. By Virgilius, in limine. Namelyk Orestes was Apollo in diens vermaerden tempel te Delphi gaen raedplegen, om van de Furiën verlost te worden; maer als hy wilde uitgaen, vond hy ze daer weêr op den drempel. - Vest, dat is, zich vestigt, of stand houdt, weshalve de vlugteling zyne straf niet ontloopen kan. Vglk. boven, vers 124. Geheel het tafereel van Orestes woede is in schrikkelyke verzen geschetst door Euripides, in eene tweespraek tusschen den moorder en zyne zuster Electra, vers 210-315.

437. En terwyl de angst, de druipende angst hem in heete zweetdroppelen afgolft van de kaken. Het 220^ste vers van Euripides, hier nagevolgd, spreekt van schuim dat Orestes op de lippen en aen de oogen hangt; maer Bilderdijk heeft daer iets anders van gemaekt, en zyn gezegde moet zeker voor dat van den griekschen zanger niet wyken.
In de volgende verzen schildert de Dichter de woede van Dido, andermael Virgilius navolgende, ofschoon maer van verre en niet in alles.

438. Of. Versta hierby, om de aenvangende periode aen 't voorgaende te verbinden, de woorden zoo woedt van vers 431. - Tyruskoningin. Dido was dochter van Belus, koning van Tyrus in Phoenicië. Zy trouwde Sichaeus, die door haren broeder Pygmalion vermoord werd, waerna de ontroostbare weduwe met een handvol Tyriërs wegvlugtte en, op de kusten van Afrika aengeland zynde, Carthago stichtte. Zy was koningin, ja; niet van Tyrus, maer van Carthago, weshalve het bygevoegde woord als adjectief op te vatten is, alsof er stond de Tyrische koningin, even als Virgilius haer noemt sidonia Dido. Aen. I, v. 446. Zie verder Justinus, Historiar. XVIII, cap. 4-5. - Van minnewoên aan 't blaken. Ter oorzake van het vertrek van Aeneas, op wien zy verliefd was. De reden waerom de Dichter niet minnewoede, maer minnewoên (verkort uit minnewoeden) geschreven heeft, kan anders niet zyn dan omdat het hier gezegde afhangt van woedt dat in vers 431 voorkomt, en waer minnewoede te veel gelykheid zou meê hebben. Vglk. I, vers 380.

[p. 321]

 

Wanneer ze in naren nacht, 't gestoorde metselwerk

440

Van poort en walgang, en pas aangelegde kerk^439-40.

439-40. Wanneer ze in naren of akeligen nacht. Vglk. II, vers 429 en 436. - 't Gestoorde metselwerk van poort en walgang. Deze denkbeelden komen by Virgilius voor, Aen. IV, v. 86, sqq. alwaer het luidt:

Non coeptae adsurgunt turres; non arma juventus
Exercet; portusve aut propugnacula bello
Tuta parant: pendent opera interrupta, minaeque
Murorum ingentes, etc.

Ovidius, Metam.) XIV, v. 82, spreekt ook van de nova moenia van Carthago, en in den zevenden brief zyner Heroïdes, v. 122, doet hy Dido zeggen:

Vixque rudes portas urbis et arma paro.

Alles is dus ligt te verklaren. Het metselwerk is gestoord door de ramp van Dido, die geen' moed meer heeft om het begonnen voort te zetten, zoodat het half gemaekt blyft steken. Walgang is een woord van den vestingbouw, in 't Fransch terre-plein. - En pas, dat is, even, onlangs aangelegde, ontworpen of begonnen kerk. Dit gezegde zinspeelt op het volgend vers van Virgilius, Aen. IV, 457:

Praeterea fuit in tectis de marmore templum
Conjugis antiqui.

Namelyk het was by de Ouden de gewoonte van in hunne huizen, althans in groote paleizen, een dusgenaemd sacellum te hebben, aen hunne afgestorven vrienden toegewyd, niet zelden versierd met de beeldtenis van dien men betreurde en vereerde.
By Ovidius, Heroïd. Ep. VII, v. 99, zegt Dido:
Est mihi marmorea sacratus in aede Sichaeus.
Hier beteekent de sacratus Sichaeus het standbeeld van Dido's gemael.

[p. 322]

 

Doorwandelt als een schim, en, smoorende in haar zuchten,^441.

 

Hier voor Sichéus weg -, daar Troje na wil vluchten,^442.

 

Hier, wijn in bloed verkeerd, dat langs heur outers vliedt,^443.

 

Daar, 't wierook in heur hand der vlam zich weigren ziet.^444.

441. Doorwandelt als een schim. Het zy in haren droom, het zy met der daed en in hare woede. Zie Virgilius, Aen. IV, v. 466-68. - En, smoorende, of verstikkende in haar. zuchten. Vglk. II, vers 246 en de aenteek.

442. Hier. Versta dit hier en het volgend daar in den zin van nu en dan. Vglk. IV, vers 425. - Voor Sichéus of zyn beeld weg wil vlugten, uit schaemte namelyk, omdat zy diens gedachtenis onteerd heeft, met een anderen te beminnen. - Daar Troje. Versta Aeneas die Troje, dat is de laetste overblyfsels der vernielde stad, naer Italië voerde. - Na wil vluchten, en haer ontrouwen minnaer volgen.

443. Hier, wijn in bloed verkeerd. Dit laetste is een participium afhankelyk van het werkwoord ziet, dat in den volgenden regel uitgedrukt is. Deze plaets is nagevolgd op de verzen van Virgilius, sprekende van de kwade voorteekens door Dido opgemerkt, en die haer te meer ontstellen (Aen. IV, v. 453, sqq.):

Vidit, turicremis quum dona imponeret aris,
(Horrendum dictu) latices nigrescere sacros,
Fusaque in obscenum se vertere vina cruorem.

- Dat langs heur outers vliedt. Daer staet vliedt en niet vliet. Het eerste beteekent wyken, weg vlugten, s'échapper, en maekt dus de zaek nog schrikkelyker, want het schynt een vrywillig vlieten des bloeds te zyn. Langs is zoo veel als het fransche le long de.

444. Daar, 't wierook in heur hand. Versta, dat zy in haer hand heeft en op het outer strooit. - Der vlam zich weigren ziet. Zy ziet namelyk dat het geen vuer wil vatten, dat het weigert te branden. Der vlam staet in dativo.
Met deze schitterende hypotyposis breekt de periode plotseling af, en de Dichter sluit met eene correctio die alles wat voorgaet nog schooner maekt.

[p. 323]

445

Ach! heet dit zingen, dit! of zijn het ijdle galmen,^445.

 

Die 't bruischen van den storm door rietscheut jaagt en halmen?^446.

 

 

 

Neen, Zangster, 't is te veel! Leg neêr de schorre Lier;^447.

 

Haar matte zangtoon heeft noch nadruk meer, noch zwier.^448.

 

Geef snaar en boezem rust. Mijn moede leden trillen;^449.

445. Ach! heet dit zingen, dit! Neen, wil hy zeggen, dat is geen zang, dat is geen poëzy. Maer och of onze nieuwerwetsche poëten, zy die van geen' Euripides, van geen' Virgilius hooren willen, uit vrees van voor slaefsche navolgers door te gaen, ons zulke verzen opdischten! Dat ware het beste middel om het classicismus te doen vergeten, en het zoogezegde romantismus in eere te brengen. Maer zoo lang zy met hun zin- en zoutloos geschryf de tael rabraken, de gezonde rede honen en den goeden smaek kwetsen, houden wy ons aen de schoonheden der Oudheid die de proef der eeuwen hebben doorgestaen; wy bewonderen de navolgers der Grieken en Latynen, die, als Bilderdijk, nieuwe schatten weten te verzamelen op het afgeloopen veld der classieke Litteratuer, en laten den origineelen rimram der huidige rymelaers en ongerymde broddelaers door den stroom der vergetelheid meêvoeren. - Of zijn het ijdle galmen, een ydel geruisch.

446. Die 't bruischen van den stormwind door de scheuten en de halmen van het riet jaagt? Vglk. II, vers 480.

447. 't Is te veel. Gy kunt niet meer. - De schorre Lier. Vglk. I, v. 68. De gewoone constructie vraegt het bywoord neêr op het einde van 't vers. Daer mag men in poëzy wel eens van afwyken, doch zeldzaem.

448. Haar matte zangtoon. Mat is synoniem van moede, maer sterker van beteekenis. Vglk. I, vers 295. - Heeft noch nadruk meer. Het woord nadruk brengt hier het denkbeeld meê van het fransche expression, in de toonkunst gebruikelyk. - Noch zwier, dat is bevalligheid, afgeleid van het laten zwieren en slingeren der kleederen om zich bevallig voor te doen.

449. Geef snaar en boezem rust. De boezem die zingt, en de snaren die zyn' zang begeleiden. Zie onze aenmerking op vers 101 van den tweeden Zang. - Mijn moede leden trillen, of beven. Vglk. I, vers 327.

[p. 324]

450

Ik voel 't geschokte hart in borst en aders lillen;^450.

 

Geef artsenyen, ô Beschermgeest! stut mijn kracht!^451.

 

Of 'k zinke in onmacht; neen, in d'eindeloozen nacht.^452.

450. Ik voel 't geschokte hart. Het epitheton is zinryk, en beteekent hier een hart dat door al te hevige aendoeningen ontsteld is, in 't Fransch agité. - In borst en aders lillen. Door lillen, zegt Weiland, verstaet men de beweging der spieren in een geopend slagtbeest, of de uiterste kracht des levens, zich door trekkingen en bevingen openbarende in het ingewand der zieltogende dieren. In dien zelfden zin, maer eenigzins gewyzigd, is het woord hier gebruikt. Daer staet in borst en aders, welk laetste zinspeelt op eene koortsachtige beving die zich werkelyk in de aders doet gevoelen; weshalve de Dichter zeer gepast byvoegt:

451. Geef artsenyen. Vglk. I, vers 261 en 352. - ô Beschermgeest der dichters. In 't Fransch zegt men génie tutélaire. Zie boven, vers 233 en de aenteek. - Stut, dat is, steun of onderschraeg mijn kracht! Vglk. IV, vers 275.

452. Of 'k zinke, dat is, ik valle, maer sterker van beteekenis. Men mag het werkwoord houden voor een praesens subjonctivi, als de daed niet stellig uitdrukkende, maer met een zekeren twyfel en als met een soort van vrees. - In onmacht, dat is, in bezwyming, gelyk de Franschen zeggen tomber en défaillance. - Neen, in geene oogenblikkelyke, voorbygaende onmagt, maer in d'eindeloozen nacht des doods!
En zoo is dan deze Zang, waer zeker geen andere Zang uit gansch de Nederlandsche Litteratuer meê vergeleken kan worden, voleindigd, zonder dat wy eene enkele zwakke plaets hebben aengetroffen, ja nauwelyks een vers dat den stempel niet drage van een grooten Meester.