Liefde en ballingschap. Brieven 1795-1797

Brieven 1795-1797

Bilderdijk aan zijn vrouw. Hamburg, 1-2 oktober 1795

De poging van Willem v om met troepen die hij in Osnabrück verzameld heeft onder aanvoering van prins Frederik Holland binnen te vallen, is mislukt. De koning van Pruisen, Frederik Willem 11, heeft uit angst voor oorlog vrede met Frankrijk gesloten. Het Rassemblement wordt ontbonden. Ook de inval van Franse emigrés uit Engeland in Frankrijk, die ondersteunend had moeten werken, is zonder succes verlopen. Bilderdijk is opnieuw werkeloos.

Lieve!

Zie daar ben ik weer in Hamburg. Bij mijn aankomst vond ik je brief van ... (hij is alweer zonder dagtekening) met die van mevrouw O'Sullivan en De Mikker, en de koffer en doos die juist op de dag van mijn vertrek aangekomen waren.⁸² Ik heb het een en ander goed aangetroffen en dank je voor de bezorging. Maar de beschuit is door het schudden uit de bus en overal tussen de kleren en boeken geraakt, zodat ik alles heb moeten uitslaan en uitborstelen. Heel aangenaam is mij de aalbessengelei, temeer omdat ik het hele jaar geen aalbessen (je weet hoeveel ik daarvan hou) gegeten heb, en er steeds naar verlangd heb. Ze komen hier weinig voor en zijn dan slecht en er wordt weinig om gegeven. Ik heb ze nergens aangetroffen. Je hebt me elf deeltjes van de kleine editie van Metastasio gestuurd, maar het zijn er twaalf: het negende deeltje ontbreekt.⁸³ Probeer me dat bij gelegenheid ook over te sturen, want nu is die incompleet. In hetzelfde formaat en bandje is er een boekje getiteld Imitatio Christi van Thomas à Kempis, zie dat je dat erbij doet en als het kan de twee deeltjes Poésies van Voltaire, ook in dat formaat en bandje.⁸⁴

Geen vaatje haring (dat mij alleraangenaamst geweest zou zijn,

82 Catharina's laatste brief moet er een zijn die omstreeks 10 september geschreven is. De brieven van de klerk De Mikker en de vrouw van een Engelse majoor in Nederlandse dienst (O'Sullivan) zijn niet bewaard gebleven.

83 De achttiende-eeuwse Italiaanse dichter en toneelschrijver Pietro Metastasio was in zijn tijd een beroemdheid vanwege zijn classicistische, aristocratische werk. Bilderdijks editie is in Londen gedrukt (1784).

84 Omdat boeken vroeger ongebonden afgeleverd werden, liet de eigenaar ze door een eigen boekbinder van een band voorzien, en vaak koos hij dan voor eenzelfde uitvoering voor zijn hele bibliotheek. Overigens is de combinatie van Voltaire als godloochenaar en Thomas à Kempis, de navolger van Christus, wel opmerkelijk.

[p. 80]

want wij kunnen die hier ook niet krijgen) is bij mij aangekomen, evenmin als bij iemand van mijn kennissen. De goede Pronk heeft zijn goede hart getoond en daar ben ik hem erkentelijk voor, maar het moet onderweg gestolen zijn.⁸⁵

Je hebt er goed aan gedaan niet te reageren op het vragen om reisgeld.⁸⁶ Het waren misschien listen om je in het ongeluk te storten. En zelfs wanneer die mensen eerlijk waren, dan zou men nog oneindig veel risico nemen, want ze vertellen dat dan bij hun aankomst in Osnabrück, Nienburg of elders en het is overal vol revolutionaire spionnen, die meteen alles doorgeven. Op die manier is de jood Wolff in de Gevangenpoort gekomen. Een Hollander prees de man voor een daad waar veel betrokkenheid en dapperheid voor nodig waren, en dat is de bron van zijn ongeluk. De hele wereld is overstroomd met revolutionairen, ze zijn overal ongemerkt en zonder dat men het weet ingedrongen, zien en weten alles, hebben overal de hand in en breiden zich wijd en zijd aan alle kanten uit. In Engeland schijnt er geen gevaar voor een revolutie te zijn zolang deze koning in leven is, maar als de prins van Wales op de troon komt, dan is het daar ook gedaan, vrees ik.⁸⁷

Verder werkt alles eraan mee om voor de Franse wapens en leerstellingen de hele wereld in te ruimen. - De koning van Pruisen heeft onze troepen uit de Kreits verjaagd, verspreid en gedeeltelijk bij de zijne ingelijfd. De Keizer gaat het keizerrijk verlaten om zijn oostelijke erflanden te verdedigen, namelijk Bohemen en Hongarije.⁸⁸ De staten van Hannover hebben de nieuwe wervingen die de koning van Engeland als keurvorst van dat land daar liet uitvoeren, met geweld verstoord, doen stoppen en de wervers weggejaagd.⁸⁹ Men zegt dat ze een afzonderlijke vrede met de Fransen gaan sluiten zonder de keurvorst daarin te kennen. De Fransen zetten ondertussen hun tochten voort. Ze zijn over het Pruisische gebied heen gemarcheerd en bevinden zich nu in het Nassause gebied. - Engeland kan de last van de oorlog niet langer en vooral niet als enige dragen. Rusland zal elders de handen vol krijgen (n.b. ik heb de Russische vloot voor Tessel zien liggen).⁹⁰

Wat bewijst dit nu allemaal? Zeker dat het ogenschijnlijk met Europa gedaan is en alle heerschappij en macht te gronde zullen gaan. Wij naderen het uur waarop de koninkrijken der aarde van de

85 De vishandelaar Pronk, een van Bilderdijks crediteuren, had aan hem een vaatje haring gestuurd, zoals in Catharina's brief van circa 10 september gemeld werd.

86 Catharina schreef dat zij naar aanleiding van de geruchten dat Bilderdijk in Duitsland een leger aan het vormen was, talrijke mensen aan huis kreeg die om reisgeld kwamen vragen.

87 Koning van Engeland was sinds 1760 George 111, een absoluut monarch. Zijn oudste zoon, de latere George iv, was een losbol die grote schulden maakte.

88 De keizer van Oostenrijk, Franz i, voerde met afwisselende intensiteit oorlog tegen Frankrijk.

89 Hannover was een zelfstandige staat. Door erfopvolging was de keurvorst van Hannover koning van Engeland geworden in het begin van de achttiende eeuw. Hannover kreeg toen een eigen adellijk college als bestuur. Er was veel onvrede over de politiek van de Engelse vorst, die Hannoverse soldaten voor zijn eigen belangen inzette.

90 Catharina de Grote van Rusland had een kleine vloot afgestaan aan Engeland, maar wenste zich verder buiten de oorlog met Frankrijk te houden. Zij had haar handen vol aan een oorlog tegen Perzië.

[p. 81]

Heer Jezus zullen zijn. Bidden wij dagelijks met de apostel Johannes: O Heer Jezus kom spoedig!⁹¹

In Engeland is een profeet opgestaan genaamd Richard Brothers, die zegt een afstammeling van Jakobus, de broer van de Messias, te zijn. Hij zou de man zijn die de joden binnenkort in hun land terugbrengen moet. Zijn verklaringen van sommige teksten lijken op het eerste gezicht niet te kloppen, maar bij nader inzien zijn ze toch aannemelijker dan ze lijken. Hij houdt net als Swedenborg heel sterk vast aan de vereenzelviging van God en Jezus en hij past op zichzelf een aantal plaatsen toe die tot dusverre op de Messias toegepast werden. Hij is het (zegt hij) die als stadhouder van Jezus de aarde in Jezus' naam duizend jaren regeren zal. Hij is de tweede Mozes, het lam dat Johannes voor de troon zag staan alsof het geslacht was, dat betekent niet werkelijk geslacht, maar mishandeld.⁹² Hij is door de regering opgesloten als geschift in zijn hoofd, nadat hij zijn gevangenneming voorspeld had. En het begin van zijn mishandelingen viel juist op de dag van het doden van het paaslam bij de uittocht van de joden uit Egypte. Zijn aanhangers zien hierin een bevestiging van de voorspelling van zijn verklaring en van de waarheid van zijn boodschap en openbaring.

Sinds de twee, drie dagen dat ik hier weer terug ben, ben ik behoorlijk ziek. In Engeland was ik zo gezond! Misschien moet ik alweer op reis, mogelijk naar Rusland. Ik heb nu een wonderlijk leven. - Mijn adres blijft altijd hetzelfde als eerst in Hamburg.

Ik heb een zeer verdrietige overtocht uit Engeland gehad, ben zes dagen op zee geweest, in een kleine pakketboot, zoals van Dover naar Calais placht te varen en die de helft kleiner is dan die op Hellevoetsluis. Ik was daar ingepakt tussen ongeveer vijftig mensen, onder wie veertien vrouwen met hun kinderen, die de hele reis zonder ophouden gebraakt hebben. Ik kan je niet zeggen wat die bedorven lucht me allemaal heeft doen uitstaan in een vertrekje van twaalf voet vierkant.

Prins Frederik is nu in Nienburg en verzamelt daar zijn troepen. De erfprins is in Berlijn en is van plan naar Petersburg te gaan.⁹³ God geve dat er iets goeds uit voortkomt! Maar omdat alles tot dusverre mislukt is, durf ik nergens op te rekenen.

't Moet wel zo zijn dat de Fransen die in Holland liggen goed

91 Vgl. Openbaring 11:15 en 22:20.

92 Toespelingen op Openbaring 20:4, waarin staat dat de goede mensen na het einde der tijden duizend jaar zullen heersen als koningen. Over het lam spreekt Johannes in Openbaring 5:6: ‘ik zag [...] een lam, staande als geslacht, hebbende zeven hoornen, en zeven oogen; welke zijn de zeven Geesten Gods, die uitgezonden zijn in alle landen.’

93 Prins Willem, de erfprins, getrouwd met Frederika Louisa Wilhelmina van Pruisen, streed tegen de Fransen met een Oostenrijks leger. Na de vlucht naar Engeland vestigde hij zich in Berlijn voor studie, en vervolgens in Silezië, waar hij omvangrijke landgoederen aangekocht had. In Petersburg zetelde Catharina de Grote, die zich buiten de oorlog met Frankrijk hield. Zij weerde alle revolutionairen uit Rusland.

[p. 82]

oranje zijn, want ze hebben verschillende Hollanders, soldaten en andere, paspoorten gegeven met de uitdrukking ‘om zich naar het stadhouderlijk leger te begeven’.

De mislukking van de landing op de zeekust van Frankrijk heeft Engeland voor dergelijke pogingen erg wrevelig gemaakt en ik heb voor ons land niets kunnen bereiken.

Vaarwel, mijn dierbare, houd goede moed en heb vertrouwen en hou van mij.

Hamburg 1 oktober 1795.

p.s. Ik schreef deze gisteren, maar vandaag heb ik zo'n hevige reumatiek door het hele lichaam, met onbeweeglijke stijve nek en lendenen, dat ik mij twee à drie uur lang de rug heb moeten laten masseren om er enige beweging in te krijgen. Dat heeft de goede mevrouw Hartsinck met ongelooflijke goedwilligheid en gedienstigheid voor mij gedaan. Sindsdien is de pijn ook wat minder.

Ik had verwacht dat je bij mijn kleren vooral mijn bontmantel niet vergeten zou hebben, die in dit jaargetijde hier goed van pas komt, vooral als ik nog verder noordwaarts moet. Wil toch de eerste de beste gelegenheid nemen om hem mij te sturen. Vaarwel!

Uit de brief van mevrouw O'S. moet ik opmaken dat die en dus ook die van jou waarin die bijgesloten was, op 9, 10 of 11 september verzonden moet zijn. Ze zijn echter niet eerder in Hamburg aangekomen dan verleden vrijdagavond. Wat een lange tijd! Hoe is dat mogelijk? - Vaarwel, nogmaals, vaarwel!

Wanneer je me de bontjas sturen zou, kijk dan of je er één of twee paar beddenlakens bij doet, want de smerigheid van het beddengoed is hier en daar niet te verdragen als je reist. - Vaarwel.