De kunst der poëzy

(1995)–Willem Bilderdijk– rechtenstatus



[pagina 65]
De kunst der poëzy uitgesproken in de maatschappy felix meritis, te Amsterdam
[pagina 66]
De eerste titelpagina van het handschrift.
[pagina 67]

De kunst der poezy They draw Pride's curtain o'er the noontide ray, Spike up their inch of reason on the point Of Philosophic wit, call'd argument, And then exulting in their taper, cry: ‘Behold the Sun, and, Indian-like, adore!’ YoungGa naar voetnoot*
[pagina 68]
Natuur, in rijpe jeugd, ging menig' leeftijd zwanger, Eer ze één' homerus schiep, één' waar', één' roemrijk' zanger!Ga naar voetnoot1-2 En, zoo ze in 't gunstigst uur, na langgerekte dracht, Dat wonder van heel de aard in 't eind te voorschijn bracht, 5[regelnummer] 't Was eenig; en zy-zelv, in d' arbeid als bezweken,Ga naar voetnoot5 Behoefde een wareldtijd om nieuwe kracht te kweken, Eer ze andermaal 't Heelal zijn weêrga toonen kon.Ga naar voetnoot1-7 't Gestarnt' verving de plaats van de uitgedoofde Zon, Om, met ontleenden glans of flaauwe vonkelstralen, 10[regelnummer] De duisterheid der nacht te danken voor zijn pralen.Ga naar voetnoot10 Zoo is, zoo was Virgyl, zoo 't gantsche Dichtrendom,Ga naar voetnoot11 Dat, na Homerus eeuw, aan Pindus hemel glom.Ga naar voetnoot12 Wie is homerus dan? dat treffendste aller wonderen! Wien eeuwen achter een met dartle stoutheid plonderen,Ga naar voetnoot14 15[regelnummer] Daar echter, rijk van kracht en eigen Godlijk schoon,Ga naar voetnoot15 Geen stervling hem ontkleedt, noch bystreeft in zijn' toon!Ga naar voetnoot16 Homerus! Dichter! ja, waarachtig, eenig Dichter: Men rooft den adelaar zijn bliksempijlen lichterGa naar voetnoot18 In 't zwavelzwangre zwerk, dan U de kunstpalet,Ga naar voetnoot19 20[regelnummer] Wier verven, vlammen zijn, van dampen onbesmet; Dan U dat fix penceel, wiens gadeloos vermogenGa naar voetnoot21 Niet schildert, niet verbeeldt, maar schept voor menschlijke oogen,Ga naar voetnoot22 En met gewisser slag de ontroerde harten treft, Dan zelfs uw Jupiter, als hy zijn donders heft. 25[regelnummer] Homeer, gewijde naam, de roem der Zanggodinnen! Natuur heeft hart aan hart gevormd om u te minnen, Verwierp die U versmaadt. De hemel lacht hem aan, Die op uw' Heldentoon verrukt ten rei kan gaan;Ga naar voetnoot28
[pagina 70]
Vergoodt, die voor u knielt, en aan uw tooverzangen 30[regelnummer] Met opgetogen oor, en ziel, en zin, blijft hangen;Ga naar voetnoot30 En wijst ons de eeuwigheid of't graf der glorie toe, Naar 't wierook dat ons hart uw grafzuil rooken doe.Ga naar voetnoot31-32 Drijf zedig in uw' kring, ô 's aardrijks Wachteresse, ô Teedre Cynthia, wier zilvren nachtkalesse 35[regelnummer] Van Febus ondergang dit wentlend vlak vertroost!Ga naar voetnoot33-35 Ga naar voetnoot35 Uw luister is zijn roem, wanneer 't verbruinend OostGa naar voetnoot36 U moedig rijzen ziet, en hem in U herschijnen. Aurore strooit voor U geen parels en robijnenGa naar voetnoot38 Of gloênden chryzolieth op 't zwijgend hemelpad 40[regelnummer] Dat ge optreedt, noch verspilt der wareld morgenschatGa naar voetnoot40 Aan 't tooien van uw koets, of hutselt akoleien En rozen, om uw' voet een frisch tapeet te spreien; - De boschtoon groet u met geen welkoom van om laag; -Ga naar voetnoot43 Daag echter, toorts der nacht, gewenschte Febe, daag! 45[regelnummer] Wij aâmen in uw licht een zacht, een teêr genoegen:Ga naar voetnoot45 Uw scheemring doet het hart met sombre wellust zwoegen;Ga naar voetnoot46 En geeft aan 't leven een verwissling van genot.Ga naar voetnoot47 Maar steiger niet verwaand den fieren zonnegod In 't aanzicht, als hy blaakt! - Gy, Febus gunstelingen,Ga naar voetnoot48-49 Ga naar voetnoot49 50[regelnummer] Ook U waardeeren wy, ook ons verrukt uw zingen! Ons hart schept in uw' toon genoegen, 't zij uw lied Door 't kabblend stroomgeruisch of 't bladerritslen schiet; Het zij gy de elpen Luit verliefde boezemzuchtenGa naar voetnoot53 Ontperst, of tranen lokt nog zoeter dan genuchten;Ga naar voetnoot54 55[regelnummer] Het zij uw snarengreep de donders raatlen doet, De velden overplascht met rookend menschenbloed, En Helden kransen deelt uit Pindus lauwerbosschen: Het zij het U behaagt, het Choorkleed aan te dosschen,Ga naar voetnoot58 En 't heilige gewelf te vullen met den galm 60[regelnummer] Der Harpen, overdekt met Idumeesche palm.Ga naar voetnoot60 Zingt, Zangers, zingt! ons hart vereent zich met uw klanken! Of, wilt gy, siert de Lier met Bacchus wijngaardranken,Ga naar voetnoot62 En wapent Melpomeen met stijfbebloede dolk!Ga naar voetnoot63 Ontsluit den Hemel ons, of de Acherontsche kolk;Ga naar voetnoot51-64 Ga naar voetnoot64 65[regelnummer] Wy volgen, en, gedwee, gedwee in uw geleide, Gaan we op de starrenbaan of zwarte Styx ter weide,Ga naar voetnoot66 Gelukkig in den dwalm van uwen tooverzang.Ga naar voetnoot67
[pagina 72]
Dan, wie zijn recht beweert, betwist' geen hooger rang!Ga naar voetnoot68 Geen riethalm in de kreek, wanneer de winden zuizen, 70[regelnummer] Vermeet zich 't stroomgegolf aan de Echo toe te bruizen;Ga naar voetnoot70 Geen Dichter steek Homeer baldadig naar de kroon!Ga naar voetnoot71 Onheiligen, staat af, hy spreekt de taal der Goôn!Ga naar voetnoot72 ô Gy, die, Oceaan en Vader aller vlieten,Ga naar voetnoot73 Die Hella, Latium, bewaatren en doorschieten,Ga naar voetnoot74 75[regelnummer] Geheel Europa, in barbaarschheid lang versmacht, Gedrenkt hebt uit uw bron, en leven toegebracht! Homerus, (want aan U, aan U is 't, dat ons Noorden Het edelst voorrecht dankt van zachter wereldoorden: Dat zacht, dat teêr gevoel, waar door men 't schoone smaakt, 80[regelnummer] Het dierlijk stof verheft, tot God en Engel maakt,Ga naar voetnoot80 En in een' hooger kring dan 't nietig slijk mag zweven!)Ga naar voetnoot81 ô Leer my, wat uw snaar zoo krachtig heeft gesteven,Ga naar voetnoot82 Uw ziel die helderheid, uw' geest die kracht geteeld,Ga naar voetnoot83 Die door uw trekken, door uw flaauwste kleuren speelt?Ga naar voetnoot84 85[regelnummer] Meld, meld die kunstgreep my, waardoor gy 't hart zoo roerde;Ga naar voetnoot85 Geen voorwerp ons beschreeft, maar levend voor ons voerde;Ga naar voetnoot86 De driften, als een' zwerm, op uwen wenk gereed,Ga naar voetnoot87 Door 't menschelijk gemoed bij beurten weemlen deedt;Ga naar voetnoot88 Ga naar voetnoot87-88 En 't hart als wasch versmolt, vervormde, en om kost kneden? 90[regelnummer] Wy, zangers, dwalen rond in nare onzekerheden, En grijpen snaren, maar wier wanklank de ooren tergt, Daar de onbedreven hand gegladde tonen vergt.Ga naar voetnoot92 Wy vinden maat, en taal, en denkbeeld, wederstrevig,Ga naar voetnoot93 En worden flaauw voor zacht, en stijf en hard, voor stevig: 95[regelnummer] Koom, schenk me uw lessen, gy, voortreflijkste, en gedoog Dat eens eens stervlings zang uw' zang gelijken moog!Ga naar voetnoot96 Vergeefs, vergeefs gesmeekt! Die tijd is lang vervlogen, Die harten bruischen zag van 't ware dichtvermogen!
[pagina 74]
Vergeefs daalde in een wolk Homeer aan Febus zij', 100[regelnummer] En toonde ons d'echten greep der Hemelmelody:Ga naar voetnoot100 Wie zou 't verduisterd oog der doffe ziel verklaren?Ga naar voetnoot101 Wie leerde ons, hoe 't gevoel zich meêdeelt aan de snaren? Wie leerde 't aardrijk ons vergeten, en den waan Die 't wroetende verstand omnevelt, af te staan?Ga naar voetnoot104 105[regelnummer] Wie, eindlijk, van het vuur der hooger transen blaken,Ga naar voetnoot105 En valsche wetenschap met Heldenmoed verzaken?Ga naar voetnoot99-106 Verwijfde weekheid, in gevoelloosheid ontaard, Nam heel die veêrkracht weg, die ware grootheid baart. Verbeelding werd gekweekt, maar, in heur vrije sprongen,Ga naar voetnoot109 110[regelnummer] Door teugels van 't verstand aan alle kant bedwongen. Door teugels van 't verstand! En welk verstand, helaas! - In harsenschimmen wijs; in waarheên, eindloos dwaas! Natuur, die 't menschlijk lot, zoo aaklig op deze aarde,Ga naar voetnoot113 De balsems voor het leed met moederteêrheid gaârde,Ga naar voetnoot114 115[regelnummer] Weefde in 't gewrocht van 't hart de stikziende eigenminGa naar voetnoot115 Met wondre mengelstof van bonte draden in.Ga naar voetnoot116 Dat weefsel dekt voor ons het innigst van dat harte, Verbergt ons wond en buil, al kwijnt men van de smarte, En streelt ons met een' schijn, waarin de ziel zich vleit,Ga naar voetnoot119 120[regelnummer] In 't midden van den poel der diepste onwetendheid. Dan bidt men d'Afgod aan, dien 't waanziek brein zich smeedde, En wierookt aan den damp, en noemt den waanzin, rede; Dan heet het, Wijsgeer zijn, voor 't heldre daglicht blind, Te tasten met de hand, of ze ergens schemer vind'.Ga naar voetnoot123-124 125[regelnummer] En echter waagt men dan, om by dit waanbeschouwen, En oorzaak en gewrocht op Godspraakstoon te ontvouwen;Ga naar voetnoot126 Verbijstert door zijn taal, wie twijfelt of gelooft;Ga naar voetnoot127 Legt zwijgen op aan 't hart, en dringt zich in in 't hoofd. ô Wijsheid, die om hoog der dingen toomen vierend,Ga naar voetnoot129 130[regelnummer] De hulk van 't groot Heelal naar vasten haven stierend,Ga naar voetnoot130 Met wind en stroomen lacht, hoe lucht en onweêr kraakt, En wat u weêrstand biedt, uw eigen werktuig maakt. Ziet, ziet ge op menschen neêr, die daar ze in holen duiken, Zich weigren aan uw licht, en dan uw' naam misbruiken,Ga naar voetnoot134 135[regelnummer] ô Wijt hun d' overmoed dier trotsche dwaasheid niet, Die zich 't gezicht ontrukt, op dat ze u-zelv doorziet!Ga naar voetnoot133-136
[pagina 76]
't Is eigen aan de ziel, de gronden na te sporen Waar door 't geen is, bestaat. Ons-aller boezems glorenGa naar voetnoot138 Van wellust, op 't besef van 't bovenmenschlijk lot,Ga naar voetnoot139 140[regelnummer] 't Gewrocht in de oorzaak-zelv te aanschouwen als een God.Ga naar voetnoot140 ô Zalig, die het mocht! De woestheid dezer aarde,Ga naar voetnoot140-141 Ga naar voetnoot141 En wat ooit sterflijk oog als meest verward ontwaarde, - 't Gezaaide firmament, met vonken overspat, - 't Ontstuimig golfgebruisch van 't onafmeetlijk nat, - 145[regelnummer] De giften van 't geval, dat scepters, bedelstaven,Ga naar voetnoot145 En kroon, en kluister deelt, en vorsten vormt en slaven, -Ga naar voetnoot146 De dood, wiens felle zeis de buigende air versmaadt,Ga naar voetnoot147 En d' ongevulden halm in 't opgaan nederslaat, - De boosheên zelfs van 't hart, - de dwaasheên onzer droomen, -Ga naar voetnoot149 150[regelnummer] 't Zou alles orde zijn, en eenheid, en volkomen; 't Zou alles waardig aan die wijsheid zijn, die 't dacht,Ga naar voetnoot151 En, in dat denken-zelf, volmaakt te voorschijn bracht.Ga naar voetnoot152 Doch anders is 't bestemd, zoo lang wy, stervelingen, Uit hooger sfeer gebonsd in dees bekrompen kringen,Ga naar voetnoot154 155[regelnummer] Of, door dit enge perk tot ruimer voorbereid,Ga naar voetnoot155 Hier smachten naar 't genot der zaalge onsterflijkheid. Ons is op dit tooneel van warring en ellende, Die weetlust, zoo geroemd, die zucht naar 't onbekende, Een prikkel, die, gesmeed aan d' ijzren molenstang,Ga naar voetnoot159 160[regelnummer] Ons eeuwig rond doet gaan, met onweêrstaanbren dwang. ô Stervling, leer uw' staat, uw' stand, u-zelven kennen! Geen wieken voert uw rug om door de lucht te rennen; Verstout u tot een' sprong; maar waan geen arendsvlucht,Ga naar voetnoot163 Wanneer gy nederstort en naar uw' adem zucht! 165[regelnummer] Waar, waartoe dan, verdwaasd, met uitgedachte vonden,Ga naar voetnoot165 Gebouwen, in de lucht, op 't ijdel ruim te gronden?Ga naar voetnoot166 Waar toe Natuur de wet met lijnen afgepaald,Ga naar voetnoot167 En, voor 't volzeekre hoe, in 't waarom afgedwaald?Ga naar voetnoot168 Is 't niets voor 't dorstend hart, een' zuivren teug te leppen,Ga naar voetnoot169 170[regelnummer] Ten zij men 't water-zelf de Godheid na kan scheppen?Ga naar voetnoot170 Is 't reedlijk hart ontbloot van de inspraak van Gods wet, Ten zij men de Almacht-zelv haar eigen voorschrift zett'?Ga naar voetnoot172 Of zal de wareldbol niet om zijn aspunt zwaaien, Ten zij ik-zelf bestemm' wat kracht hem dwing' te draaien?
[pagina 78]
175[regelnummer] Rampzalig dan de mensch, zoo nietig, zoo omperkt,Ga naar voetnoot175 Die, wat zijn vinger tast, noch waarneemt noch bemerkt, Dan valt het scheppingswerk met krak op krak in duigen, Zoo hy het reeglen moet, en naar zijn inzicht buigen! Doch, Wijsgeer, delf vrij op, en stel uw stelsels voor. 180[regelnummer] 'k Vergun U, dat gy doolt op 't ons verbijstrend spoor.Ga naar voetnoot180 't Geluste U, op dien weg uw krachten af te matten!Ga naar voetnoot181 Gy moogt hem met uw zweet, uw hartebloed, bespatten, Zijn dorens strekken U voor bloem en kruidery!Ga naar voetnoot183 Maar, laat ons 't lieflijk pad der fraaie kunsten vrij!Ga naar voetnoot184 185[regelnummer] Doch neen: ook hier, ook hier vermat ge u, op te treden Als meesters; werpt ge u op als Staatsliên van de reden,Ga naar voetnoot186 En zet u in 't gestoelt' van d' ingebeelden waan, Waar uit ge uw wetten geeft. - ô Pindus lauwerblaân, Wat wordt ge! - Een nieuwe Apol staat thands den Zanggodinnen 190[regelnummer] Aan 't hoofd. Buig, Zangberg, buig, en slecht uw hooge tinnen,Ga naar voetnoot190 Nog onbereikbaar voor den stervling, en zijn' voet Verboden! Geef thands plaats aan d' ongeschoren' stoetGa naar voetnoot192 Dier Wijsheidkrameren, die Staten, Vorsten, kronen, Regeeren, en geen kunst, geen wetenschap, verschoonen!Ga naar voetnoot194 195[regelnummer] Buk, Dichtkunst, voor 't gezag, dat al wat is, omvat! Het schoone ontleent zijn schoon van hun Orakelblad.Ga naar voetnoot196 Gelooft gy 't, Dichters? Gy, tot hooger vlucht geboren, Beheerschers onzer ziel! zult gy hun wartaal hooren? Neemt gy hun ketens aan; of kent gy daar gy zweeft,Ga naar voetnoot199 200[regelnummer] Een' andren gids dan 't bloed, dat door uwe aders streeft! Laat gy uw stoute wiek, die de ochtend by 't ontgloeien In 't blozende aanschijn vliegt, door 't vedermes besnoeien. En gy, ô harten, die, gevoelig voor zijn lied, In 't hemelambrozijn dat u de zanger biedt 205[regelnummer] Die godenwellust smaakt, die zorgen af kan koelen, Bereidt ge u, naar hun wet, of vreugde, of smart, te voelen?Ga naar voetnoot206 Gaat, vraagt uw Platoos eerst, eer ge u bewegen laat,Ga naar voetnoot207 Of 't vrijsta, dat een traan uw' boezemschok verraadt? Of 't lachjen van uw' mond zich onbeschroomd durf toonen? 210[regelnummer] En beeft, de hooge wet der Rechtbank ooit te honen!
[pagina 80]
Gevoel, en smaak, en schoon, 't hangt alles aan heur' mond;Ga naar voetnoot211 En, wee! die, 't geen zy wijst, niet onweêrstreefbaar vond!Ga naar voetnoot212 Zoo zag ik menigwerv' een aantal waanpoëeten, Op rijm en maat gespitst, ten rechterstoel gezeten, 215[regelnummer] Als Rhadamanthen, met gerimpeld aangezichtGa naar voetnoot215 Hun hart verschansen voor den indruk van 't gedicht. Gewapend met een' wal van monens, zewels, stijlen,Ga naar voetnoot217 De handen toegerust met liksteen, schaaf, en vijlen,Ga naar voetnoot218 Het hoofd met wind vervuld, ziedaar den kring vergaârd! 220[regelnummer] Hier voert gerechtigheid het onmeêdoogend zwaard, Den looden evenaar, den blinddoek voor hare oogen,Ga naar voetnoot221 En grabbelt, of de schaal moet dalen of verhoogen.Ga naar voetnoot222 Megera staat er by, en zwaait, voor de ongeltoorts,Ga naar voetnoot223 Het schrapmes in de vuist, en gloeit van wrevelkoorts.Ga naar voetnoot224 225[regelnummer] Geen deernis, geen genâ, voor 't minste rijmverbreken!Ga naar voetnoot225 Het vonnis van die Styx zal ieder vrijheid wreken.Ga naar voetnoot226 Wat zeg ik, vrijheid? neen! ja, ieder valsche wet, Die 't kinderlijk begrip aan taal en reden zet;Ga naar voetnoot227-228 En elke schoonheid wordt, hoe edel, hoe verheven, 230[regelnummer] Gevoel en smaak ter spijt, gedoemd en uitgewreven!Ga naar voetnoot230 Ach, Orfeus! voor dien throon had nooit uw wonderkracht De dierbre Euridice naar 't daglicht weêrgebracht.Ga naar voetnoot231-232
[pagina 82]
Hier zag ik van der waals, hier bellamys bezwijken!Ga naar voetnoot233 Hier, verzen uitgewischt, meer waard dan Koninkrijken, 235[regelnummer] En, om een taalwet, of een' klanktoon, nooit verstaan,Ga naar voetnoot235 Den doem des onverstands en 't moordtuig ondergaan. Daar trad Prokrustes schim uit de onderaardsche holenGa naar voetnoot237 In purpren laarzenpraal met zevendubble zolen,Ga naar voetnoot238 En sloeg zijn bedsponde op, en bezigde axt of wind',Ga naar voetnoot239 240[regelnummer] Op al wat aan zijn maat zich ongelijk bevindt. Geen Theseus schoot tot hulp der schuldelooze woorden. De steelbijl hieuw in 't wild; meêdoogenlooze koorden Verrekten vers, en stijl, en denkbeeld, en, ai my! Ter gunst' dier regelmaat, verdween de poëzy. 245[regelnummer] Gelooft niet dat ik boert, mijn Vrienden, of de kleuren Wat aanzette, om het beeld te beter op te beuren.Ga naar voetnoot246 Neen: 'k heb in vroege jeugd, bij 't optreên van mijn baan,Ga naar voetnoot247 Als arme zondaar, meê die Vierschaar uitgestaan: Wat zeg ik? in die Orde ook zelf mijn plaats genomen! 250[regelnummer] Nooit Konzul was zoo fier in 't oppermachtig Romen; Geen Manlius zoo doof voor de inspraak van het bloed.Ga naar voetnoot251 'k Heb zelf met dezen bijl op eigen kroost gewoed, En (ô mijn eerste werk! ô droeve marteljaren, In beuzelen verspild met zoo veel beuzelaren!) 255[regelnummer] Wat kapte ik, en verlamde, en wrong, en rekte ik uit! Wat dwong ik my 't gehoor naar 't platte klepgeluid! - Mijn oor, verstand, gevoel, weêrstonden. 'k Deed ze zwichten. 't Was eenmaal ingezet: ‘Die knutslary is dichten’!Ga naar voetnoot258 't Moest proza zijn in maat; en welk een maat, helaas! 260[regelnummer] Tuttik, tuttik, tuttak, was 't eeuwig slofgeraas.Ga naar voetnoot260 En, bleek er, dat een plaats in stouter toonval vloeide; Of was een beeld gekleurd van 't vuur waarvan men gloeide; Of, kwam 't Poëtisch waar met koel begrip in bots;Ga naar voetnoot263 Of kraakte een fiere broos door 't daaglijksch klompgeklots;Ga naar voetnoot264 265[regelnummer] ô Jammer! 't moest er uit. 't Was snoeien, 't was verzachten,Ga naar voetnoot265 Verandren overal, verbrokklen, en verkrachten. Doch zoo de hartstocht sprak, de Dichter waarlijk zong, De kluisters afschudde, en den letterkooi ontsprong, Waarin het domme rot van koning Midas spruiten,Ga naar voetnoot269
[pagina 84]
270[regelnummer] 't Gezond verstand ten spijt, de reden op wil sluiten;Ga naar voetnoot270 De laffe bindseltjens der koude taal versmeed;Ga naar voetnoot271 Gevoel voor woorden gaf, naar stijve vorm gekneed;Ga naar voetnoot272 En 't vaars van uit het hart, en niet door 't hoofd liet vlieten; Dan vloog de banvloek los der waanwijze Abderieten!Ga naar voetnoot274 275[regelnummer] Dan was de vrije vlucht der geestdrift, hoog verraad, En, ware Poëzy, de afgrijslijkste euveldaad! Ja, om te zekerder by 't droomwerk in te slapen, Werd echte melody tot wanklank omgeschapen; En 't arme Dichtstuk, eerst zoo rustig op de been, 280[regelnummer] Kroop met een hangend hoofd, en schuw voor 't daglicht, heen! Die dagen zijn voorby, die vijl is afgesleten!Ga naar voetnoot281 De vrije Dichtkunst wrong haar leden uit die keten, En heerscht, gelijk 't haar voegt. Zy mint gekuischte spraak,Ga naar voetnoot283 Maar zwoer die bentleus af van 't snaatrend eendgekwaakGa naar voetnoot284 285[regelnummer] Dier Ziftren, wien de taal geen sprank is van de reden,Ga naar voetnoot285 Maar dwaze willekeur, die schoolpedanten smeedden. Doch is dan 't menschdom steeds, is 't menschelijk verstand, Ten speelpop aan den gril van 's aardrijks dwingeland?Ga naar voetnoot288 Wil, onder 't woest geschreeuw van recht- en vrijheidkrenken,Ga naar voetnoot289 290[regelnummer] Geen stervling, vrij van ziel, en zonder voorschrift, denken? Moet de eene of de andre dwaas, of (wil men 't?) filozoof, Steeds heerschen op den geest door neevlig bygeloof? Moet zede, godsdienst, smaak, steeds valsche meesters eeren, Om wat Natuur gebiedt, spitsvondig af te leeren? 295[regelnummer] Slaat zelfs de Poezy haar wieken niet meer uit, Of't moet gewettigd zijn door 's Wijsgeers raadsbesluit? Dit, dit beklagen wy, mijn Vrienden! dit betreuren, Wier ziel zich-zelv gevoelt. Die banden los te scheuren Is plicht! - Geen Zanger ooit, die 't menschdom hooger voert, 300[regelnummer] Zoo lang hem 't vreemd gareel aan valsche stelsels snoert!Ga naar voetnoot300 Uw hart, uw zelfgevoel, ô Dichters, is uw regel! Dat prent in elken trek het echt, het Godenzegel;Ga naar voetnoot302 Het kenmerk, dat uw ziel uit geenen slijkhoop stamt,Ga naar voetnoot303 Maar uit die bron van 't licht, die om Gods zetel vlamt,Ga naar voetnoot304 305[regelnummer] Die in uw' adem bruischt, die uitvloeit uit uwe aderen, En, wat uw klanken vangt, der Goden sfeer doet naderen, Met wellust overstelpt die aard noch schepsel maalt,Ga naar voetnoot307
[pagina 86]
Dan, waar de Godheid-zelv de menschlijkheid doorstraalt!Ga naar voetnoot306-308 Ga naar voetnoot308 'k Eerbiedig, ja, uw recht, ik kniel voor uwen drempel 310[regelnummer] ô Wijsheid, die, verhuld in nevels, uwen tempel Aan 't kwijnende verstand ter toevlucht openzet,Ga naar voetnoot311 De reden wapens schenkt, en 't glippende oordeel wet!Ga naar voetnoot312 'k Heb meê (en dank zij 't lot!) als Priester, uw altarenGa naar voetnoot313 Geöfferd, in den sleep der stijve choorsamaren;Ga naar voetnoot314 315[regelnummer] Uw ommegangen nagetrippeld op de maat; En 't voorhoofd meê geplooid naar 't staatlijk pleeggewaad.Ga naar voetnoot316 Ik drong in 't diepst trezoor van uwe duisterheden,Ga naar voetnoot317 En leerde 't waarheidslicht ontwikklen en ontleden;Ga naar voetnoot318 'k Zag waarheid, als een straal, van 's priesters borstkarkantGa naar voetnoot319 320[regelnummer] Afstuitend, en een vonk ontstekend in 't verstand; Maar - 'k zag die flaauwe vonk verdwijnen, en verrooken In dampen, die door 't brein als zwarte schimmen, spoken, En 't ware licht der ziel verduistren door hun mist; En adem, ziel, en kracht, aan ijdlen waan verkwist! 325[regelnummer] Mijn boezem zuchtte en zwoegde, en had noch lust noch leven: 'k Greep naar de schaduw rond, die om my scheen te zweven; Maar vatte eene ijdle lucht en lichaamloozen schijn: 'k Besloot, geen Wijsgeer meer, maar waarlijk mensch te zijn. Nu zonk dat blaauw verschiet van bergen zonder toppen,Ga naar voetnoot329 330[regelnummer] Van wolken, rijk in glans, maar dor van regendroppen!Ga naar voetnoot330 'k Bleef in my-zelv' bepaald, doorzocht mijn eigen ziel,Ga naar voetnoot331 En vond de waarheid daar, die zich verscholen hiel. 'k Zag alles opgelost in 't eenig zelfgevoelen;Ga naar voetnoot333 Dit, grondslag van mijn zijn, bewustheid, en bedoelen; 335[regelnummer] Wat is, betreklijk tot mijn wezen, en niets meer;Ga naar voetnoot334-335 Ja, 'k gaf de waarheid op, maar vond haar glansrijk weêr.Ga naar voetnoot336 Van toen was Dichtkunst my geen spel meer van verbeelding.Ga naar voetnoot337 Mijn hart ontschoot den slaap der zwijmzucht, der vereelding;Ga naar voetnoot338 Het was zich-zelv' gevoel, en breidde in HemelgloedGa naar voetnoot339 340[regelnummer] Zich tot die polen uit, waar ijs en winter woedt; Omvademde Oost en West, en peilde zee en starren. De Hemel daalde om laag, en de Aarde ontschoot heur harren;Ga naar voetnoot342 Een nieuw Heelal ontlook, gelijk de bladerkroon Der frissche lenteroos haar nog verborgen schoon 345[regelnummer] Uit groene zwachtels drijft, voor daauw, en morgenstralen,
[pagina 88]
En Zefirkusjes, en verliefde nachtegalen. Toen zweefde ik, als de bie van Hybla, over 't kruid;Ga naar voetnoot347 Toen breidde ik door 't Heelal mijn stoute vlerken uit, En waagde 't, adelaars die in de wolken hangen,Ga naar voetnoot347-349 350[regelnummer] Te trotsen, en de lucht al steigrend saam te prangen;Ga naar voetnoot350 Ja, in dat licht te zien, waar Dirces fiere zwaanGa naar voetnoot351 In spiegelt, daar hy drijft langs de onbezochte baan, En donders, onverwrikt, rondom zich heen hoort klateren:Ga naar voetnoot353 Ik dacht om Ikarus, noch ongenoemde wateren, 355[regelnummer] Wier vloed wellicht een' naam ontleende van mijn' val.Ga naar voetnoot354-355 Ik hoorde in zuivrer stroom der Heemlen maatgeschal, De morgenstarren, die in 't wandlen op hun paden Door d' ether zuizen als de sprinkhaan door de bladen, Of blaauwende haagdis, die door de doornen glipt. 360[regelnummer] Ik zag geen' hemel meer, met vonklend goud bestipt; 'k Zag leven, 'k zag gevoel; 'k zag geesten, meer verheven, Maar aan mijn' geest verwant, door de ijdle vlakte zwevenGa naar voetnoot362 En 't al bevolken, 't al bezielen met hun heir.Ga naar voetnoot361-363 Ik daalde op 't veldgebloemt' in mijn betoovring neêr, 365[regelnummer] En zag gevoel en zin, zag liefde en zelfgenoegen De schepping, waar zy gaapte, in banden samenvoegen, Wier knoop mijn hart omvatte, en alle heil omsloot.Ga naar voetnoot365-367 Toen kende ik 't leven eerst, en wist dat ik 't genoot:
[pagina 90]
Toen leerde ik in my-zelv' mijn' gantschen wensch besluiten:Ga naar voetnoot369 370[regelnummer] Toen zong ik, en geen boei kon mijn verheffing stuiten: 'k Was doof voor d' ijdlen wind die lof en laster fluit,Ga naar voetnoot371 En ademde in mijn' zang mijn' eigen' boezem uit. Mijn Vrienden, laat wien 't lust, hier andre gronden stichten!Ga naar voetnoot373 My is 't gevoel, de bron; by my, 't gevoelen, dichten. 375[regelnummer] Neen, geen verbeelding, dan ontstoken door 't gevoel, Is Dichtkunst; geen geweld van ijdel klankgejoel Dat dondert, loeit, en bromt, en ooren doof doet zuizen; Geen vinding van 't vernuft, geen smaakloos letterpluizen;Ga naar voetnoot378 Geen dweepzucht, die den geest, in logge kou' verstijfd,Ga naar voetnoot379 380[regelnummer] Met geessels opzweept, en in duizling ommedrijft; Neen, zacht, neen, teêr gevoel, dat niet in woeste wielingGa naar voetnoot381 Heromzwiert, maar 't gemoed steeds uitstort in bezieling, Zich meêdeelt, zich verliest in 't voorwerp dat men zingt, En geen' gevergden toon zich ooit van 't harte dringt.Ga naar voetnoot384 385[regelnummer] Van hier dan 't dwaas geklap van valsche Theoristen!Ga naar voetnoot385 De Dichtkunst des poëets, de Godsdienst van den christen, Is één: Geen pijniging, die hersens tergt en prangt;Ga naar voetnoot387 Uitstorting van 't gevoel, dat heel Gods rijk omvangt. Weg, ijdle kluisters van 't verhardend letterblokken!Ga naar voetnoot389 390[regelnummer] De vleugels van de ziel, den vuurgloed aangetrokken,Ga naar voetnoot390 Waar in de Liefde zweeft, en ómgrijpt wat zy vindt,Ga naar voetnoot391 En 't stoflijk van het stof in 't stoflijk stof verslindt!Ga naar voetnoot392 Neen, Dichtkunst is gevoel; gevoel, den band ontsprongen; Behoefte van 't gevoel, door geen geweld bedwongen.Ga naar voetnoot394 395[regelnummer] Geen Dichter, die het vers of navorscht of gebiedt! Maar, wien het uit den stroom van 't bruischend harte schiet!Ga naar voetnoot395-396 Wat wilt ge, ô Stagyriet? Is Dichtkunst louter malen?Ga naar voetnoot397 Natuur haar voorbeeld? zelfs in 't schoonst der Idealen?Ga naar voetnoot398 Ga, gloei uw koude ziel aan 't Dichterlijk gevoel, 400[regelnummer] En ken in 't werk van 't hart, behoefte zonder doel.Ga naar voetnoot400 Neen, 't snikken van de borst, het hol en angstig kermen Des weemoeds, heeft geen wit, geen uitzicht op ontfermen;Ga naar voetnoot402 Het hupplen van het rund in 't frissche klavergroen, Beoogt niet, wien 't aanschouwt, genoegen aan te doen. 405[regelnummer] De pijn, de vreugde spreekt, en eischt zich uit te gieten: 't Gevoel wil doortocht, ja! in lijden en genieten.
[pagina 92]
Het hart wordt overstelpt, de ziel moet uitgebreid, En vraagt niet, wie ons hoort, en met ons juicht of schreit? Bedwing het, Dichter! ja, niets hoeft dien stroom te nopen,Ga naar voetnoot409 410[regelnummer] Die in uw' boezem welt. Hy barst zijn sluizen open. Uw borst verwijdt zich, en uw ingewand wordt vuur.Ga naar voetnoot411 Uw wezen breidt zich uit door d' omvang der Natuur.Ga naar voetnoot412 Uw bloed stijgt kokend op, en klemt den stroeven gorgel,Ga naar voetnoot413 En de adem neemt voor spraak den toonklank aan van 't orgel.Ga naar voetnoot414 415[regelnummer] Verbeelding vliegt in vlam, en spiegelt, beeld voor beeld, De zielsbeweging af die door uw aders speelt. Nu zingt ge, en 't is muzyk; 't zijn beelden, die als schimmen, Door tooverkracht gedaagd, uit donkre nevels klimmen,Ga naar voetnoot418 Maar blinkend, schittringvol, en door hun eigen licht. 420[regelnummer] Ga, Wijsgeer! leer ons thands den kunstgreep van 't Gedicht! Leer, leer den samenhang dier onopnoembre trekken,Ga naar voetnoot421 Die, tot in 't minste deel, des Dichters ziel ontdekken!Ga naar voetnoot422 Spoor in 't bewerktuigd hoofd het fijne weefsel naar;Ga naar voetnoot423 Wat beelden voortbreng', vorm', en op hunn' hoefslag schaar';Ga naar voetnoot424 425[regelnummer] Wat toets de ziel ontzette, en wat haar dring' tot weenen!Ga naar voetnoot425 Ik volg u, 'k zal uw les gewillige ooren leenen. 'k Zal met u, in dat Dicht des menschen ziel bespiên, Den God, uit wien ik stam, in dees mijn schepping zien; Maar leer door koude kunst geen Dichtkunst samenstellen, 430[regelnummer] Die uit de ontroerde ziel onleerbaar op moet wellen! Noch knabbel, als de geit de dartle wijnloot af,Ga naar voetnoot431 Die, spaarde uw tand haar rank, den eêlsten nektar gaf! Neen, Bacchus! laat dat bloed op uw altaren vloeien, Dat de eedle muskadel haar wasdom durft besnoeien!Ga naar voetnoot433-434 Ga naar voetnoot434 435[regelnummer] Neen, Febus! grijp uw pijl, en wreek uw heiligdom! Zie hier die Kelten weêr, wier woedende oorlogsdrom,Ga naar voetnoot436 Het Noorden afgezakt, en harder dan hun Noorden, Uw outers overvalt met plondren, blaken, moorden.Ga naar voetnoot438 Zend hier uw bliksems, hier uw hagelsteenen weêrGa naar voetnoot439 440[regelnummer] Op 't heiligschennend, op het schrikbaar leger neêr! En gy, ô Soter! gy, ô Dicht- en Kunstenkweker,Ga naar voetnoot441 Herrijs! - Maar neen, ô neen, hun dwaasheid eischt geen' wreker: In eigen rag verward, waait de eerste morgenluchtGa naar voetnoot443 Met rups- en keverwolk, hun wijsheid op de vlucht!Ga naar voetnoot433-444
[pagina 94]
445[regelnummer] ô Plato, zoo vergood! en Platoos volgelingen,Ga naar voetnoot445 Die de eeuwen bezig hieldt met beurtelings verdringen Van stelsels, rij aan rij, voorby - en afgegaan,Ga naar voetnoot447 En al uw wijsheid steeds verandren zaagt in waan! Het menschdom werd vermoeid van met uw redentwisten 450[regelnummer] Hun leven, bloed, en ziel, en hoogst belang, te kwisten:Ga naar voetnoot450 Men streed, nu tegen u, dan voor u, even blind, En 't Wijsgeerlieverei veranderde als de wind.Ga naar voetnoot452 Geen leeftijd, of, vertuit aan de eene of andre dwaling,Ga naar voetnoot453 Die waarheid heeten moest en nieuwe lichtbestraling!Ga naar voetnoot454 455[regelnummer] Gaat, weest eerst duurzaam, eerst bevestigd, eer ge u vleit,Ga naar voetnoot455 Dat Dichtkunst zwichten moet voor uw vermetelheid! Ze is eeuwig, als Natuur, en zal geen wetten eeren, Dan die heel 't stoflijk, beide, en 't stoffeloos, regeeren.Ga naar voetnoot458 Of waant gy 't, dat deze aard, als zy haar kring beschrijft, 460[regelnummer] Uw les ten richtsnoer neemt, en naar uw voorschrift drijft? De Maan haar stand bewaart om uw gezag te erkennen? Of tij en jaarsaizoen in uw gareelen rennen? Neen, Wijsgeer! zoo uw vlijt die kunstkracht heeft doorzien,Ga naar voetnoot463 't Is tuige en leerling zijn, geen meesterlijk gebiên.Ga naar voetnoot464 465[regelnummer] Ook Dichtkunst is Natuur: Doorzoek heur rijke schatten! Leer, wat zy edelst, wat zy Godlijks heeft, bevatten! Beschouw haar in haar werk, wanneer zy harten streelt,Ga naar voetnoot467 Aan liefde en tederheid, aan schrik en angst beveelt!Ga naar voetnoot468 Doorzie haar tuighuis! tel heur wapens en sieraden,Ga naar voetnoot469 470[regelnummer] Als gy die starren telt die 's hemels kap beladen!Ga naar voetnoot470 Maar waan, indien uw zorg den Dichter kennen doet, De Leeraar niet te zijn, dien ze immer volgen moet.Ga naar voetnoot459-472 Ga naar voetnoot471-472 Neen, hebt ge in 't groot Heelal geheimen aan te bidden, Ook hier versuft uw brein: Kniel neder in ons midden!Ga naar voetnoot473-474 Ga naar voetnoot474 475[regelnummer] De Dichter voelt in 't hart, wat uw besef ontduikt, En wee hem, wien uw band de vrije vlerken fnuikt! Hy is geen Dichter meer. Als de opgeschoten ceder, Ziet Dichtkunst op uw school als op de veldrijs neder,Ga naar voetnoot478 Of lichten rietscheut, die een teder plantjen bindt,Ga naar voetnoot479 480[regelnummer] Maar, voor geen kruin bestemd, die worstelt met den wind. Zy, Leermeestres der taal, zy, aller Wijsheid voedster, Behoeft niet, dat uw schoot haar fiere rijpheid koester';
[pagina 96]
Zy staat onkantelbaar, onschokbaar, als de zuil Van Hermes, in 't geraas van 't daavrend hondgehuil.Ga naar voetnoot483-484 485[regelnummer] Uw zuilspits waggelt steeds, en, telkens omgesmeten, Verbouwd, en weêr herbouwd, met gapingen en reten, Heeft vastheid, steun, noch rust. Daar staat zy, fier in top, En heft voor de eeuwigheid haar trotsche machtspreuk op: Een leeftijd gaat niet om; haar hoekkanteelen breken,Ga naar voetnoot489 490[regelnummer] En 't gantsch gevaarte ligt door eigen last bezweken. Neen, Dichtkunst, gy, gy leeft, onsterflijk als Homeer! Blaas me aan, gevoel derkunst! ik wil geen meesters meer. Speel het fluitjen vink of sijsjen Kunstmuzyk en zangspel voor!Ga naar voetnoot493-494 495[regelnummer] 't Went aan 't voorgepiepte wijsjen Ongevoelig hart en oor.Ga naar voetnoot496 't Leert het spoedig na te gorgelen,Ga naar voetnoot497 En vermaakt zich in dien toon; Maar, waar blijft hun kunstloos orgelen?Ga naar voetnoot499 500[regelnummer] Waar het hartdoordringend schoon? Zangeres der loovrenzalen, Die in 't luistrend woud gebiedt;Ga naar voetnoot501-502 En gy, Pindus nachtegalen,Ga naar voetnoot503 ô Verzaakt u-zelven niet!Ga naar voetnoot504 505[regelnummer] Laat, wien 't lust, vrij noten zetten;Ga naar voetnoot505 Geef hy regels naar zijn' waan; U te binden aan zijn wetten, Waar, Natuur voor 't voorhoofd slaan.Ga naar voetnoot508 'k Spreek tot U, ô ware Zangeren, 510[regelnummer] Die, als 't Dichtvuur u bevangt, Aan geen ijdel hoofdbezwangeren,Ga naar voetnoot511 Maar aan 't hart uw vaerzen dankt! U, die in uw vrije tonen Nog Homerus schaduw schetst,Ga naar voetnoot514 515[regelnummer] Al zijn kunst en lauwerkronenGa naar voetnoot515 Door verval der eeuw verfletscht!Ga naar voetnoot516
[pagina 98]
Ja, uw kunstkracht is gevoelen,Ga naar voetnoot517 juist gevoelen, met een hart,Ga naar voetnoot518 Dat, wat drift het door moog woelen,Ga naar voetnoot519 520[regelnummer] Nooit het helder brein verwart. Dat, in vollen gloed aan 't vlammen, Met zijn vlam verbeelding ziedt, Dat zy dijk doorbruischt en dammen,Ga naar voetnoot522-523 En door star en melkweg schiet! 525[regelnummer] Schiet dan uit, geroerde zielen!Ga naar voetnoot525 Schiet in louter vuurgloed uit! Vaart den Dagvorst in zijn wielen!Ga naar voetnoot527 Maakt den Donderwagen buit! Dwingt die Thetis in uw armen, 530[regelnummer] Die voor niemand heeft gebukt, Dat haar kniën u verwarmen Als gy haar de heupen drukt!Ga naar voetnoot529-532 Dan zal 't Egis der AaloudheidGa naar voetnoot533 Bliksemoogen van uw Lier! 535[regelnummer] Alles buigen voor uw stoutheid! Alles branden van uw vier!Ga naar voetnoot536 Ja, dan zult, dan zult gy ZINGEN, En uw zang zal waarheid zijn, Waarheid uit de hemelkringen; 540[regelnummer] En des Wijsgeers wijsheid, schijn. 1809.	voetnoot* Motto. De aangehaalde regels zijn afkomstig uit het indertijd zeer beroemde dichtwerk The complaint: or, Night-thoughts on life, death, & immortality (1742-45) van Edward Young, en wel uit de vierde nacht, tegen het einde. De in het citaat gesmade ‘they’ zijn ‘These pompous Sons of Reason Idoliz'd' die in hun vergoding van de rede blind zijn voor de Waarheid: “While Love of Truth thro” all their Camp resounds, / They draw Pride's Curtain’ etc. In de Nederlandse vertaling van Joannes Lublink: ‘Terwyl liefde tot waarheid het veldgeschrei is van hun gantsche leger, trekken zy het gordyn van hunnen hoogmoed voor de heldere middagstraalen; zy ontsteeken het lichtje hunner Reden op de spits van filosofisch vernuft, het geen zy bewys noemen, en dan, opgetogen met hun kaars, schreeuwen zy: “Zie hier de Zon”! en vallen 'er, gelyk de Indiaanen, eerbiedig voor neder’ (Nachtgedachten, van den heer Eduard Young, dl. 2, pp. 82-83). Het uitroepteken en de aanhalingstekens na adore horen achter Sun. voetnoot1-2 Natuur ... schiep: r. 1 en 2 herinneren aan de eerste regels van het gedicht ‘De waare verëischten in een' dichter’ van Simon van der Waal (Vis, ‘Denken en doen’, nt. 13): Natuur gaat menigwerf een eeuw met moeite zwanger, Eer 't haar gelukk', datze een' onsterfelijken Zanger Het vrolijk levenslicht in 't jammerdal doe zien. (Proeven van poëtische mengelstoffen door het dichtlievend kunstgenootschap onder de spreuk: ‘Kunstliefde Spaart Geen Vlijt’ (Leyden [1774]) pp. 275-287.) In r. 233 stelt Bilderdijk Van der Waal voor als een slachtoffer van de dichtgenootschappelijke rigiditeit. voetnoot5 eenig: uniek. arbeid: barensnood. voetnoot1-7 Het feit dat de Natuur (in de zin van kosmische creatieve kracht) in staat was een genie als Homerus voort te brengen, was, zo impliceert de beeldspraak, te danken aan het feit dat zij toen - ‘in rijpe jeugd’ - op het toppunt van haar creatieve vitaliteit stond. En nóg was er een incubatietijd van vele menselijke generaties - ‘menig’ leeftijd' - voor nodig om dit wonder tot stand te brengen. De gedachte dat de Natuur in de oudheid haar beste krachten had gegeven en sindsdien min of meer was uitgeput, is al te vinden bij Lucretius (De rerum natura II, 1150-52, V, 826-827) en keert later geregeld terug bij verdedigers van de superioriteit van de klassieken. Overigens impliceren Bilderdijks regels 6 en 7 dat na aeonen (‘wareldtijd’) van herstel de Natuur opnieuw een dergelijke prestatie zou kunnen leveren. Het gedicht geeft echter geen enkele indicatie wie die nieuwe Homerus zou kunnen zijn; ook de gedachte dat hij zichzelf als zodanig zou zien vindt geen steun in de tekst. R. 7 zal dan ook als potentialis moeten worden gelezen: ‘zou kunnen tonen’. voetnoot10 De duisterheid ... pralen: m.a.w. de sterren dankten de nachtelijke duisternis ervoor dat die hen in de gelegenheid stelde met hun bescheiden glans te schitteren. voetnoot11 Virgyl: Virgilius, Latijns episch dichter, navolger van Homerus. voetnoot12 Pindus hemel: het dichtersfirmament. De Pindus (een ontoegankelijke bergrug tussen Epirus en Thessalië) gold traditioneel als een aan Apollo en de muzen gewijde plaats. voetnoot14 dartle stoutheid: overmoedige aanmatiging. voetnoot15 Daar: terwijl. voetnoot16 ontkleedt: berooft (nl. van zijn dichterlijke rijkdom). bystreeft in zijn' toon: evenaart in zijn dichterlijke zegging. voetnoot18 den adelaar: toespeling op de adelaar als de bliksemdragende vogel van Jupiter. voetnoot19 zwavelzwangre zwerk: tot in de negentiende eeuw werd onweer toegeschreven aan de ontbranding van door de aarde uitgedampte zwavel- en salpetergassen. voetnoot21 fix: fiks, ferm. gadeloos: weergaloos. voetnoot22 Niet schildert, niet verbeeldt, maar schept: antithese. Homerus is geen kunstenaar die het bestaande getrouw weergeeft, afbeeldt, maar een die als het ware een nieuwe werkelijkheid creëert. voetnoot28 Heldentoon: de verheven toon van het heldendicht. ten rei kan gaan: aan de reidans mee kan doen. voetnoot30 zin: bevattingsvermogen (?) voetnoot31-32 En wijst ons ... rooken doe: m.a.w. de hemel verschaft ons eeuwige roem dan wel doet onze glorie teniet, al naar gelang wij wel of niet hulde aan de nagedachtenis van Homerus brengen. voetnoot33-35 Drijf zedig ... vertroost: Cynthia, ook Febe (r. 44) of Artemis geheten, is de kuise maangodin, die met haar nachtkalesse (nachtkoets) 's nachts de baan volgt die overdag Febus (of Apollo) met de zonnekoets heeft afgelegd. voetnoot35 dit wentlend vlak: (de bewoners van) het aardoppervlak. voetnoot36 Uw luister is zijn roem: nl. omdat de maanglans te danken is aan de zon. 't verbruinend Oost: het donker wordend Oosten. voetnoot38 Aurore: godin van de dageraad. voetnoot40 der wareld morgenschat: de ochtendlijke heerlijkheden van de aarde. voetnoot43 boschtoon: vogelzang. voetnoot45 aâmen: ademen. voetnoot46 wellust: genot. voetnoot47 een verwissling van genot: een andersoortig genot (dan overdag). voetnoot48-49 Maar steiger niet ... In 't aanzicht: maar stel u niet verwaand op gelijke hoogte met... voetnoot49 Febus gunstelingen: dichters. Febus (Apollo) was ook de god der dichters. voetnoot53 elpen Luit: ivoren luit, evenals de lier (r. 62) traditioneel attribuut van de (lyrische) dichter. voetnoot54 genuchten: genietingen. voetnoot58 Choorkleed: het bij de priesterlijke reidans gedragen gewaad. aan te dosschen: aan te trekken (m.b.t. plechtige kledij). voetnoot60 Harpen: toespeling op de oudtestamentische harpspeler en psalmdichter koning David. Idumeesche: Idumea, een landschap in Palestina ten zuiden van Judea, was beroemd om haar palmwouden. Virgilius (Georgica iii, 12) spreekt reeds van de Idumese overwinningspalm. voetnoot62 Bacchus: Griekse god van de drank en daarmee van de uitbundigheid. voetnoot63 Melpomeen: Melpomene, muze van het treurspel. voetnoot51-64 In deze passage passeren de verschillende dichtsoorten de revue: de natuurlyriek, de lieflijke dan wel tragische liefdeslyriek, het heldendicht, de gewijde poëzie, drinkliederen, het treurspel. voetnoot64 Acherontsche kolk: de hellepoel. De Acheron is in de Griekse mythologie een rivier in de onderwereld. voetnoot66 Gaan we ... ter weide: vinden we genot. Styx: de rivier die in de Griekse mythologie de onderwereld omsluit. voetnoot67 in den dwalm van: bedwelmd door. voetnoot68 beweert: beschermt, verdedigt. betwist' ... rang: vecht niet de hogere rang (van een ander) aan. voetnoot70 Vermeet zich: pretendeert. (Of: Vermeet' zich: pretendere?) 't stroomgegolf ... toe te bruizen: de (wilde) golven van de bruisende grote rivier... te verkondigen. M.a.w. de riethalm kent zijn plaats. voetnoot71 baldadig: onbeschaamd. voetnoot72 staat af: laat (die pretentie) varen. voetnoot73 Gy: Homerus (r. 77); die leidt een bijzin in die pas na de bijstelling Oceaan ... doorschieten wordt vervolgd. Oceaan en Vader aller vlieten: zoals in de Griekse mythologie de god Okeanos wordt voorgesteld als de vader van alle rivieren, zo wordt hier Homerus gezien als de vader van alle dichters. De vergelijking is ontleend aan Quintilianus x, 1, 46. voetnoot74 Hella: Hellas, Griekenland. (Als nevenvorm ongebruikelijk; ter wille van de welluidendheid?) Latium: Italië (eigenlijk het gebied rond Rome). voetnoot80 dierlijk stof: dierlijke materie, d.w.z. de ongecultiveerde mens in zijn oerstaat. voetnoot81 't nietig slijk: de nietswaardige wereld. voetnoot82 gesteven: gespannen. M.a.w. leer mij wat uw dichtwerk zo krachtig, bezield maakt. voetnoot83 geteeld: verwekt. voetnoot84 Die door ... speelt: die (zelfs) waar u (enkel) contouren geeft, (zelfs) in uw flauwste kleuren doorstraalt. speelt?: het vraagteken heeft betrekking op de afhankelijke vraagzin. voetnoot85 kunstgreep: bij Bilderdijk doorgaans niet ‘truc’ maar veeleer iets als ‘artistiek geheim’. voetnoot86 Geen voorwerp ... voerde: dit is een traditionele tegenstelling die in de achttiende eeuw actualiteitswaarde had gekregen door de opkomst van de zogenaamde beschrijvende dichtkunst. Op grond van zijn credo van de gevoelsexpressie had Bilderdijk weinig affiniteit met dit soort poëzie. voetnoot87 driften: hartstochten. voetnoot88 weemlen deedt: in beweging bracht. bij beurten: beurtelings, om de beurt. voetnoot87-88 De driften ... weemlen deedt: m.a.w. de poëzie van Homerus roept een complex samenstel van de hartstochten bij de lezer wakker. voetnoot92 Daar: terwijl toch. gegladde: zoetvloeiende. vergt: zoekt, nastreeft. voetnoot93 wederstrevig: weerspannig. voetnoot96 Dat eens: dat voor één keer. voetnoot100 greep: nl. aan de snaren van de dichtlier. voetnoot101 't verduisterd oog der doffe ziel: m.a.w. de matte ziel van de huidige dichters ‘ziet’ niet meer. verklaren: verhelderen, de troebelheid ervan wegnemen. voetnoot104 af te staan: te laten varen. voetnoot105 der hooger transen: van de bovenaardse regionen. Dus: wie (zou ons leren) in vuur en vlam te staan voor het hogere? voetnoot99-106 daalde... toonde... leerde...: gelezen als indicatief, betekenen deze regels dat de lessen van Homerus vergeefs zijn geweest. Aantrekkelijker, mede op grond van r. 101, vinden wij de mogelijkheid om een irrealis te lezen: zou dalen etc. De betekenis wordt dan: Al zou ook Homerus tijdelijk uit het hiernamaals terugkeren om ons het ware dichterschap voor te houden, dan zou er in het huidige tijdvak van geestelijke verdwaling niemand te vinden zijn die ontvankelijkheid voor diens dichterschap zou weten te bewerkstelligen. voetnoot109 Verbeelding werd gekweekt: (de) verbeelding werd (weliswaar) gecultiveerd. voetnoot113 e.v.: Bilderdijk ontwikkelt hier de gedachte dat de ‘eigenmin’ (r. 115), met behulp van de ‘rede’, de mens van nature geneigd zou doen zijn een waansysteem op te bouwen waarin hij zijn diepste tekortkomingen en onkunde negeert, en pretendeert de waarheid te doorgronden. Hij stelt deze neiging voor als een barmhartige gift van de natuur, ter verzachting van het anders al te wrede bestaan. voetnoot114 gaârde: verzamelde. voetnoot115 stikziende: bijziende, kortzichtige. voetnoot116 mengelstof: verstrengeling. voetnoot119 vleit: vlijt, koestert. voetnoot123-124 Dan heet ... schemer vind': dan heet blind te zijn voor het heldere daglicht en op de tast op zoek te zijn naar schemer: wijsgeer zijn. Vgl. het aan Young ontleende motto. voetnoot126 En oorzaak en gewrocht: zowel oorzaak als resultaat. voetnoot127 Verbijstert: brengt op dwaalsporen. wie twijfelt of gelooft: zowel de twijfelaar als wie zeker is van zijn zaak. voetnoot129 Wijsheid: als indirecte aanspreking van God. der dingen toomen vierend: wordt hiermee bedoeld dat God niet krampachtig maar met soeverein gemak de teugels van het heelal in handen houdt? voetnoot130 vasten: betrouwbare. voetnoot134 Zich weigren aan: zich onttrekken aan. voetnoot133-136 De dwaasheid berooft zichzelf van het gezicht op het goddelijk licht. Zij meent God te kunnen doorgronden door middel van het verstand, maar duikt daarmee in feite in duistere holen. voetnoot138 gloren: gloeien. voetnoot139 op 't besef: bij 't idee. lot: bestemming. voetnoot140 't Gewrocht ... als een God: om als een God het geschapene te zien in zijn oorzakelijke verband. voetnoot140-141 Dit lijkt een echo van een uitspraak van Virgilius met betrekking tot de rationalistische wijsgeer Lucretius: ‘Felix qui potuit rerum cognoscere causas’: Gelukkig hij die de oorzaken der dingen heeft leren inzien (Georgica 11, 490). voetnoot141 mocht: vermocht. voetnoot145 geval: toeval. voetnoot146 deelt: toedeelt. voetnoot147 de buigende air: de (in volle rijpheid) buigende korenaar, d.w.z. de volwassene. voetnoot149 boosheên: verdorven neigingen. voetnoot151 't Zou alles ... dacht: d.w.z. al wat nu als ongerijmd in de schepping wordt ervaren, zou dan worden begrepen als strokend met de goddelijke wijsheid die het uitdacht. voetnoot152 En, in dat denken ... bracht: en het in de act van dat denken zelf, volmaakt gestalte gaf. voetnoot154 Uit hooger ... kringen: verwijzing naar de zondeval, waarbij de mens uit een verhevener staat verstoten zou zijn. voetnoot155 Of ... voorbereid: in Bilderdijks visie bezit de mens van nature het besef van zijn onvolkomenheid en ligt zijn bestemming in het haken naar een grotere volkomenheid. Dit besef maakt hem vatbaar voor goddelijke invloed. voetnoot159 prikkel ... molenstang: deze zucht tot weten drijft ons voort in een kringloop zoals het paard in de rosmolen wordt voortgedreven door een aan de molenas gesmede puntige stok. voetnoot163 waan geen arendsvlucht: verbeeld u niet dat het een arendsvlucht was. voetnoot165 uitgedachte vonden: spitsvondigheden. voetnoot166 ijdel ruim: lege ruimte. voetnoot167 Waar toe ... afgepaald: waartoe gepoogd de natuur te vangen in wetten. voetnoot168 voor: in plaats van. voetnoot169 leppen: (met kleine slokjes) drinken. voetnoot170 de Godheid na kan scheppen: net als God zelf kan scheppen. voetnoot172 zett': zou opleggen. voetnoot175 omperkt: beperkt. voetnoot180 verbijstrend: misleidend. voetnoot181 't Geluste U: het moge u believen. voetnoot183 strekken: concessief: laten zijn doorns voor u dienen als... voetnoot184 fraaie kunsten: schone kunsten, in het bijzonder de beeldende kunst en de letterkunde. voetnoot186 reden: rede (Bilderdijk zou pas in de jaren '20 een systematisch onderscheid gaan maken tussen rede = verstand en reden = spraak). voetnoot190 slecht uw hooge tinnen: breek uw hoge toppen af. voetnoot192 ongeschoren' stoet: de wijsgeren. Met de ruige baarden van de filosofen wordt door de Romeinse hekeldichters meermalen gespot. voetnoot194 verschoonen: ontzien. voetnoot196 Het schoone ... Orakelblad: het schone mag pas schoon heten als het in overeenstemming is met hun machtspreuken. voetnoot199 of: of drukt hier evident geen tegenstelling uit: het antwoord op beide retorische vragen moet immers ontkennend luiden. daar: al waar. voetnoot206 Bereidt ge u: maakt u zich gereed. voetnoot207 bewegen: emotioneel raken, movere. voetnoot211 't hangt alles aan heur' mond: 't is alles afhankelijk van haar uitspraak (vonnis). voetnoot212 wijst: als vonnis velt. voetnoot215 Rhadamanthen: evenbeelden van Rhadamanthys, de mythische koning-wetgeverrechter op Kreta. Op grond van zijn onkreukbaarheid en rechtvaardigheid is hij bij Homerus en Pindarus heerser over het Elysium. Plato noemt hem als een van de rechters over de onderwereld. voetnoot217 wal: te weten van boeken. monens, zewels, stijlen: Bilderdijk achtte het kenmerkend voor de onpoëtische geest in de dichtgenootschappen dat gedichten er in de eerste plaats beoordeeld werden op hun taalkundige correctheid, met een beroep bovendien op twijfelachtige autoriteiten als de drie hier genoemden. Arnold Moonen (1644-1711), predikant en dichter, auteur van Nederduytsche spraekkunst. Dit in 1706 verschenen werk behield de hele achttiende eeuw groot gezag. Willem Séwel (1654-1720), taal- en geschiedkundige, publiceerde in 1708 zijn in de loop van de eeuw herhaaldelijk herdrukte Nederduytsche spraakkonst. Klaas Stijl was de auteur van een schoolgrammatica: Beknopte aanleiding tot de kennis der spelling, spraakdeelen en zinteekenen van de Nederduitsche taal (1776). De belangrijkste taalkundige autoriteit blijft hier overigens ongenoemd, te weten Balthasar Huydecoper. Voor diens Proeve van taal- en dichtkunde (1730) had Bilderdijk wel respect. voetnoot218 liksteen: gladde steen waarmee men door draaiende bewegingen ruwe oppervlakken polijst. voetnoot221 evenaar: balans (eigenlijk de naald daarvan). In dichterlijke taal was gouden evenaar een topicale combinatie, waarmee het fijne registrerende vermogen van een (figuurlijke) weegschaal werd aangeduid. In het karikaturale beeld dat Bilderdijk hier van de dichtgenootschappelijke Vrouwe Justitia geeft, zijn uiteraard ook het ‘onmeêdoogend zwaard’ en de blinddoek dubbelzinnige attributen geworden. voetnoot222 grabbelt: zoekt op de tast (dus lukraak). voetnoot223 Megera: in de Griekse mythologie een van de wraakgodinnen, wier taak het was de boosdoeners met brandende fakkels te geselen. voor: in plaats van. ongeltoorts: slecht brandende fakkel van dierlijk vet. voetnoot224 wrevelkoorts: wraakzucht. voetnoot225 rijmverbreken: zonde tegen het rijm. voetnoot226 Styx: hier metonymisch voor het dichtgenootschappelijke obscurantisme en voor de onverbiddelijkheid van de vonnissen. voetnoot227-228 ja, ieder ... reden zet: de zelfcorrectie blijft ons duister. Bedoeld wordt misschien dat het nog niet eens echte vrijheden hoeven te zijn waarover de kunstrechters de staf breken: zij straffen elke inbreuk op hun willekeurige regelgeving af. voetnoot230 ter spijt: in weerwil van. voetnoot231-232 Orfeus ... weêrgebracht: in de meest gangbare versie van het Orpheus-verhaal in de klassieke oudheid slaagde Orpheus erin Euridice vrij te krijgen. voetnoot233 Van der Waals: Simon van der Waal (1756-1781), een weinig bekend dichter, met wie Bilderdijk bevriend was geweest. Op verscheidene plaatsen in zijn werken en zijn correspondentie spreekt Bilderdijk met groot respect over Van der Waal. Deze zag driemaal een door hem ingezonden prijsvers door een dichtgenootschap bekroond. Over ingrepen in zijn werk door de kunstrechters is niets bekend. Bellamys: de bekende dichter Jacobus Bellamy (1757-1786) had zich in toenemende mate geërgerd aan de betuttelingen die hij zich als lid van het Haagse dichtgenootschap Kunstliefde Spaart Geen Vlijt moest laten welgevallen. In 1784 kwam het tot een openlijke breuk. Hij kwalificeerde de genootschappen eens als ‘poëtische gasthuizen’. voetnoot235 taalwet ... klanktoon: in de dichtgenootschappen werd zeer nauwlettend aandacht besteed aan grammaticale correctheid en aan zoetvloeiendheid en welluidendheid. nooit verstaan: te verbinden met verzen (?) voetnoot237 Prokrustes: in de Griekse mythologie een rover die uiteindelijk door de held Theseus (zie r. 241) werd gedood. Prokrustes had voor zijn gasten twee bedden, een groot en een klein. Lange reizigers legde hij in het kleine, waarna hij het uitstekende stuk van hun benen afhakte; korte moesten gaan liggen in het grote en werden vervolgens met behulp van een lier opgerekt tot zij ‘pasten’. voetnoot238 In purpren ... zolen: in de Griekse tragedie droegen de acteurs dikgezoolde toneellaarzen, cothurnen, om meer indruk te maken. Het pompeuze optreden van de kunstrechters, zo impliceert het hier gegeven beeld, is tekenend voor hun opgeblazen arrogantie. voetnoot239 axt: aks, groot soort bijl. wind': winde, lier (als trekwerktuig). voetnoot246 op te beuren: sprekender te maken. voetnoot247 e.v.: reeds jong was Bilderdijk een actief en gevierd lid van de belangrijkste dichtgenootschappen: Kunst Wordt Door Arbeid Verkreegen te Leiden, Kunstliefde Spaart Geen Vlijt te Den Haag en Studium Scientiarum Genetrix te Rotterdam. Prijsverzen van zijn hand zijn in de jaren '70 en begin jaren '80 verscheidene malen met goud of zilver bekroond. voetnoot251 Geen Manlius ... bloed: de uiterst principiële Romeinse veldheer Titus Manlius Torquatus (4de eeuw v. Chr.) liet zijn eigen zoon, die zich in een gewapend treffen met de provocerende vijand had begeven zonder daartoe opdracht te hebben gekregen, vanwege deze ongehoorzaamheid executeren ondanks diens zege. voetnoot258 ingezet: verordend. voetnoot260 slofgeraas: slome dreun (nl. van de volstrekt glad gepolijste jamben). voetnoot263 't Poëtisch waar: met deze technische term werden dichterlijke vrijheden ten aanzien van de fysische realiteit gelegitimeerd (bijv. de zonnegloed die geblust wordt door de oceaan). voetnoot264 broos: toneellaars (hier metaforisch voor een verheven beeld). voetnoot265 Jammer: rampspoed. voetnoot269 koning Midas spruiten: nakomelingen van koning Midas. Deze legendarische koning van Phrygië was het prototype van de incompetente kunstbeoordelaar: bij een muzikale tweestrijd tussen de bosgod Pan en Apollo sprak hij zich uit voor Pan. Tot straf liet Apollo Midas' oren uitgroeien tot ezelsoren. voetnoot270 reden: taalgebruik. voetnoot271 bindseltjens: vulwoordjes, stoplappen. versmeed: lees: versmeet; wegsmeet. voetnoot272 naar stijve vorm gekneed: bepaling bij woorden. Indien dus de hartstocht de taal van het gevoel gaf in plaats van naar kunstregels gemodelleerde taal. voetnoot274 Abderieten: bewoners van de Thracische stad Abdera. Zij gingen door voor dom en pedant. voetnoot281 Die dagen ... afgesleten: tegen 1800 waren de dichtgenootschappen duidelijk over hun hoogtepunt heen. Voor zover ze bleven bestaan hield men zich er niet meer bezig met poëtische fijnslijperijen maar met de organisatie van dichterlijke voordrachten en literaire verhandelingen. voetnoot283 gekuischte spraak: gezuiverde taal. voetnoot284 bentleus: kreet van de kliek. voetnoot285 sprank: vonk. reden: hier in de betekenis van ken- en denkvermogen. Volgens Bilderdijk was de taal een manifestatie van de door God gegeven en door Gods kracht werkzame rede. In de taal van de ware dichters openbaarde zich deze goddelijke herkomst. (Dit wordt uitgewerkt in r. 297 e.v.) Fel bestreed hij dan ook de mening dat de taal op een willekeurig conventiesysteem zou berusten (r. 286). voetnoot288 's aardrijks dwingeland: deze tiran is, zoals uit de volgende regels blijkt, de filosoof of wijsgeer die meent de schepping te doorgronden en naar zijn hand te kunnen zetten. voetnoot289 onder 't woest ... krenken: bij al het wild geschreeuw over het gekrenkt worden van recht en vrijheid. voetnoot300 vreemd: wezensvreemd, oneigenlijk. voetnoot302 trek: te weten van uw poëzie. voetnoot303 slijkhoop: d.w.z. aardse materie. Bilderdijk keert zich hiermee tegen de filosofie van het materialisme. voetnoot304 die bron ... vlamt: in zijn poëticale terminologie neemt Bilderdijk - zoals ook dit gedicht laat zien - keer op keer zijn toevlucht tot lichtmetaforen. In licht zijn voor hem connotaties verenigd als goddelijkheid, immaterialiteit, zuiverheid en transparantie; het is in alle opzichten het tegendeel van de aardse ‘slijkhoop’. voetnoot307 die ... maalt: (wellust) die noch door de aarde, noch door welk schepsel ook wordt afgebeeld, met andere woorden: waarvan op aarde geen pendant wordt gevonden. (Wij lezen het syntactisch ambigue die dus als object.) voetnoot306-308 Bilderdijk maakt het aan het slot van deze syntactische stapelconstructie (die in feite al begint in r. 301) de lezer niet gemakkelijk, om nog maar te zwijgen van de oorspronkelijke toehoorders. Wij interpreteren wat uw klanken vangt als: alles wat in uw dichttaal wordt gevangen. In deze regels wordt dan uitgesproken dat de dichter aan het aardse en menselijke in zijn poëzie een metafysische allure weet te geven. voetnoot308 Dan, waar: behalve daar waar. voetnoot311 kwijnende: matte, trage. voetnoot312 glippende: onvaste. wet: scherpt. voetnoot313 dank zij 't lot: omdat hij door deze afdwaling, waarin hij de beperkte wijsheid (die hij op zichzelf zegt te respecteren) verabsoluteerde, tot de hogere wijsheid raakte, zoals uit r. 328 blijkt. uw altaren: hier als zinnebeeld van de wijsheid zelf. (Syntactisch is het meewerkend voorwerp.) voetnoot314 sleep: stoet. choorsamaren: kazuifels, priesterkleden. voetnoot316 pleeggewaad: statiegewaad. voetnoot317 trezoor: schatkamer. voetnoot318 ontwikklen: van zijn wikkels ontdoen. voetnoot319 borstkarkant: op de borst gedragen sieraad met een in goud gevatte edelsteen. Kollewijn ziet in zijn editie van de KdP hierin een verwijzing naar de urim en thummin van de oudtestamentische joodse hogepriesters; ons lijkt deze verklaring wat gezocht en weinig verhelderend, maar we zijn niet in staat een bevredigender uitleg te geven. voetnoot329 bergen zonder toppen: omdat de toppen door nevels aan het oog waren onttrokken of omdat de speculaties van de wijsgeren zich in het oneindige verliezen? voetnoot330 dor van: arm aan. voetnoot331 'k Bleef in my-zelv' bepaald: ik zocht het niet buiten mijzelf. voetnoot333 opgelost ... zelfgevoelen: m.a.w. in het zelfgevoel (cf. r. 298) is de ‘ware mens’ zich bewust het goddelijke deelachtig te zijn. voetnoot334-335 Dit, grondslag ... niets meer: syntactisch is de constructie waarschijnlijk: ik zag dit, namelijk dit zelfgevoel, als grondslag van mijn zijn, van mijn bewustheid en mijn bedoelen; ik zag al wat is uitsluitend als gerelateerd aan mijn wezen, en niets daarbuiten. voetnoot336 Ja, 'k gaf ... glansrijk weêr: de prijsgegeven waarheid is die van de wijsgeren; teruggevonden is de glansrijke werkelijke waarheid. voetnoot337 Van toen was ... verbeelding: deze voorstelling van zaken suggereert dat er een duidelijk breekpunt in Bilderdijks dichtopvattingen zou zijn aan te wijzen. In zijn werk is dat niet terug te vinden. Wel legt zijn produktie van de periode onmiddellijk na zijn terugkeer in Holland (1806), met name de wijsgerige leerdichten, er getuigenis van af dat zijn levens- en kunstbeschouwing fundamenteel waren gewijzigd. voetnoot338 zwijmzucht: geestelijke inertie. vereelding: vereelting, afstomping. voetnoot339 Het was zich-zelv' gevoel: m.a.w. het ontwaakte hart was meer dan de traditionele zetel van het gevoel - het ervoer zich als het gevoel zelf en kon (zoals het vervolg aangeeft) als zodanig het hele universum omvatten. voetnoot342 ontschoot heur harren: raakte uit haar voegen. voetnoot347 de bie van Hybla: de stad Hybla op Sicilië was in de oudheid befaamd om haar honing. 't kruid: het gewas. voetnoot347-349 de bie ... adelaars: toespeling op Horatius' zgn. Pindarus-ode (Carmina IV, 2). Horatius vergelijkt quasibescheiden zijn eigen dichterschap met het laag boven de aarde rondzweven van de bij en dat van Pindarus met de hoge vlucht van de zwaan (Schrijvers, Buiten de perken, pp. 8-9). Blijkens het vervolg vliegt Bilderdijk op álle niveaus: vanaf de pastorale lyriek tot de hoge ode. voetnoot350 trotsen: naar de kroon steken. saam te prangen: (onder mijn vleugels?) samen te persen. voetnoot351 Dirces fiere zwaan: Pindarus, zo aangeduid naar de bron Dirce bij zijn geboorteplaats Thebe. Zwaan is een traditioneel beeld voor de dichter. voetnoot353 onverwrikt: onaangedaan. De regel roept het populaire beeld op van de dichter die op Olympische hoogten niet beroerd wordt door de donders waarvoor de gewone stervelingen beneden zo beducht zijn. voetnoot354-355 ongenoemde wateren ... naam: zoals de Icarische Zee haar naam te danken had aan Icarus, zou een val van de dichter wellicht een nu nog naamloos water een naam bezorgen. In zijn zojuist ter sprake gebrachte Pindarus-ode vergelijkt Horatius de dichter die Pindarus poogt voorbij te streven met de al te vermetele Icarus. voetnoot362 ijdle vlakte: lege ruimte. voetnoot361-363 'k Zag leven ... met hun heir: de hier verwoorde ervaring past geheel in het visionaire wereldbeeld dat Bilderdijk korte tijd later, in 1811, zou ontwikkelen in het leerdicht De geestenwareld (zie ook Buijnsters, ‘Willem Bilderdijk en De geestenwareld’). De essentie hiervan is dat het heelal niet leeg en dood is maar bevolkt door geesten. Gedeeltelijk zijn dit engelen, gedeeltelijk de zielen van de gestorvenen. Zij zijn voortdurend in beweging, als een soort (voor de mens niet waarneembare) lichtstromen. Zij ervaren de hemelse vreugde waardoor het heelal als het ware van gevoel vervuld is. Voor zover de geesten uit de mensen zijn voortgekomen kunnen ze door de mens inderdaad ‘meer verheven, Maar aan mijn' geest verwant’ worden genoemd. Voor enkele uitverkorenen gaat de relatie - aldus nog steeds De geestenwareld - verder: af en toe vóelen zij in contact te staan met de geesten en op zulke momenten hebben zij dus - indirect en onvolmaakt - deel aan het goddelijke. Dit geldt met name de dichter. voetnoot365-367 En zag gevoel ... heil omsloot: de opvatting dat het zijnde zou bestaan uit twee door een fundamentele kloof gescheiden delen, namelijk het aardse en het hemelse, was voor Bilderdijk een onaanvaardbare gedachte. Met zijn postulaat dat het voor de mens in beginsel mogelijk was de menselijke begrenzingen te overstijgen (niet naar het hemelse maar naar de met het hemelse verbonden tussenwereld van de geesten) herstelde hij het grote verband. In de hier geschilderde kosmische sensatie ervaart de dichter dit continuüm van al het zijnde en voelt hij zichzelf onlosmakelijk in dit goddelijke geheel opgenomen. Daarmee heeft zijn bestaan betekenis gekregen en is het zinloos zijn heil ergens anders te zoeken. Hij ziet dan gevoel (als manifestatie van het wezenlijke in de mens), zin (zingeving, samenhang), liefde (als samenbindend vermogen) en zelfgenoegen (in de zin van: de waarheid in het eigen zelf vindend) als unificerende krachten. voetnoot369 leerde ik ... besluiten: zag ik in dat ik alles waarnaar ik op zoek was in mijzelf, in het eigen gevoel kon vinden. voetnoot371 d' ijdlen wind ... fluit: nl. het vergankelijke commentaar op zijn werk. voetnoot373 andre gronden stichten: op andere fundamenten bouwen. voetnoot378 vinding van 't vernuft: produkt van het intellect. Poëzie komt niet tot stand door het verstand aan het werk te zetten. Vinding en vernuft waren sleutelbegrippen in de oudere poëticale beschouwingen. Vinding was de gangbare vertaling van het begrip inventio uit de retorica, het uitdenken van de stof. Het vernuft (ingenium), in de betekenis van ‘verstand’, gold als de instantie die de dichterlijke creativiteit in goede banen moest leiden. voetnoot379 dweepzucht: het dwepen staat bij Bilderdijk als onecht, geforceerd gevoel tegenover de ware, bezielde dichterlijke geestdrift. voetnoot381 wieling: kolking. voetnoot384 gevergden: geforceerde. voetnoot385 Van hier dan: weg daarom met. geklap: geklets. voetnoot387 tergt: afpijnigt. prangt: benauwt. voetnoot389 verhardend: afstompend. letterblokken: zwoegen op de voorschriften van de theoretici. voetnoot390 aangetrokken: verleden deelwoord als gebiedende wijs. De vuurgloed waarmee de dichter zich dient te bekleden is, zoals uit de volgende regels blijkt, het goddelijk licht waarover in r. 304 e.v. is gesproken. voetnoot391 ómgrijpt: in weerwil van het accent zal de betekenis omgríjpt zijn (zie de Aanmerking betreffende deze plaats in wnt x, 250). voetnoot392 't stoflijk van ... verslindt: misschien als volgt te parafraseren: De alomvattende goddelijke Liefde ontneemt aan de dingen van deze stoffelijke wereld als het ware hun materialiteit. De regel lijkt daarmee min of meer hetzelfde uit te drukken als r. 307-308. In Bilderdijks christelijk-idealistische levensbeschouwing is het stoffelijke enkel een uiterlijke verschijningsvorm van de essentie en bestaat alleen het onstoffelijke. Slechts de dichter die zich met de vuurgloed van de goddelijke Liefde heeft bekleed, kan doordringen tot de essentie der dingen in plaats van hun aardse schijngestalte. voetnoot394 geweld: macht. voetnoot395-396 Geen Dichter, die ... Maar, wien...: hij is geen dichter die het vers intellectueel benadert of het zijn wil oplegt. Maar hij is het, bij wie... voetnoot397 Stagyriet: Aristoteles (geboren te Stagira in Macedonië). malen: schilderen, afbeelden. Verwijst naar de mimetische kunstopvatting van Aristoteles. voetnoot398 in 't schoonst der Idealen: in kunstwerken waarin het ideaal op de schoonste wijze gestalte heeft gekregen. voetnoot400 ken: leer ... kennen. voetnoot402 wit: oogmerk. geen uitzicht op ontfermen: is niet bedoeld om medelijden op te wekken. voetnoot409 Bedwing het: probeer het maar eens te bedwingen! nopen: aansporen, aanjagen. voetnoot411 ingewand: binnenste. voetnoot412 door d' omvang der Natuur: door de hele schepping heen. voetnoot413 gorgel: keel. voetnoot414 de adem ... orgel: de adem neemt om te spreken (of: in plaats van de spraak) de sonoriteit van het orgel aan. voetnoot418 gedaagd: opgeroepen. voetnoot421 onopnoembre trekken: ontelbare en/of onbenoembare facetten. (Opnoemen kan zowel ‘opsommen’ als ‘benoemen’ betekenen.) voetnoot422 ontdekken: blootleggen. voetnoot423 in 't bewerktuigd hoofd: in het met gevoelige organen uitgeruste hoofd (van de dichter). het fijne weefsel: het subtiele samenstel. voetnoot424 op hunn' hoefslag schaar': op de bestemde plaats opstelt. De zin is dus: [onderzoek] het vermogen om beelden voort te brengen, ze te vormen en ze te pas te brengen. voetnoot425 toets: touche, penseelstreek. voetnoot431 dartle: speelse, overmoedige. voetnoot433-434 dat bloed ... besnoeien: bij de Bacchanalia werden inderdaad bokken geofferd. Bilderdijk suggereert hier dat dat gebeurde omdat ze de wijngaard vernielden. voetnoot434 muskadel: muskadeldruif, fijne soort wijndruif. voetnoot436 die Kelten: de Galliërs, die in 279 v. Chr. Griekenland waren binnengevallen en in Delphi verwoestingen hadden aangericht. voetnoot438 blaken: in brand steken. voetnoot439 bliksems ... hagelsteenen: volgens de overlevering had Apollo zelf zijn heiligdom verdedigd en de barbaren met donder, kou en sneeuw verjaagd. voetnoot441 Soter: (Grieks) redder, beschermer; bijnaam van verscheidene goden, hier van Apollo. Na in r. 435 e.v. een beroep te hebben gedaan op diens martiale eigenschappen, roept de dichter hem nu als beschermer der kunsten aan. voetnoot443 In eigen rag verward: grammaticaal is deze beknopte bijzin moeilijk te verantwoorden: de ‘verwarden’ moeten wel de ‘rups- en keverwolk’, dus de arrogante filosofen zijn. voetnoot433-444 Het betoog neemt hier een wat elliptische wending. De waarschuwing aan de wijsgeer om niet te zijn als de geit die de beste wijnloten afknabbelt, leidt tot de associatie met Bacchus, die wordt aangespoord om zulk soort schadelijk vee opnieuw te verdelgen. Vervolgens wordt ook Apollo tot herhaling van een vroegere wraakoefening aangezet: de pseudowijsgeren zijn een even grote bedreiging voor de kunst als indertijd de barbaren. De tournure kan dan worden afgesloten met een lofzang op Apollo als beschermgod van de kunst. voetnoot445 Platoos volgelingen: blijkens het volgende wordt hiermee gedoeld op de filosofen in het algemeen. voetnoot447 afgegaan: verdwenen. voetnoot450 Hun: strikt genomen: zijn (nl. van het mensdom). kwisten: verspillen. voetnoot452 lieverei: livrei; hier overdrachtelijk uniform van een filosofische school. voetnoot453 of, vertuit: of (zij was) verknocht. voetnoot454 lichtbestraling: opzettelijke woordkeus: de sneer geldt de waanwijsgeren in het algemeen maar treft de Verlichtingsfilosofen in het bijzonder. voetnoot455 bevestigd: algemeen aanvaard. voetnoot458 heel 't stoflijk, beide, en 't stoffeloos: de totaliteit van zowel het materiële als het immateriële. voetnoot463 die kunstkracht: de kracht die dit kunstwerk (nl. de kosmos) regeert. voetnoot464 tuige: getuige, hier in de zin van waarnemer. voetnoot467 in haar werk: als ze haar uitwerking laat gelden. voetnoot468 Aan ... beveelt: met andere woorden: de dichtkunst is soeverein in staat de gevoelens en hartstochten van de lezer/toehoorder te mobiliseren. voetnoot469 Doorzie: beschouw grondig, verwerf inzicht in. voetnoot470 Als: zoals. De wetenschap der poëzie dient principieel descriptief te zijn, niet anders dan de astronomie. die starren: meer voor de hand zou liggen de. Voor te dragen met een gebaar naar de hemel? Onwaarschijnlijk lijkt de theoretische mogelijkheid dat hier de aangesproken persoon verandert: u wijsgeren, doet zoals u astronomen, die... Bilderdijk plaatst in dergelijke gevallen steeds een komma na gy. voetnoot459-472 De wetten van de Dichtkunst zijn als die van de Natuur: eeuwig en onveranderlijk. De wijsgeer moet zich ten aanzien van deze terreinen dan ook niet verbeelden dat hij prescriptieve mogelijkheden heeft; hij kan slechts aard en werking proberen bloot te leggen. voetnoot471-472 Maar ... volgen moet: maar matig u niet aan dat, indien de moeite die u zich getroost leidt tot inzicht in het dichterschap, u daarmee de leraar zou zijn geworden die zij (de dichtkunst) steeds zou moeten volgen. voetnoot473-474 Anders gezegd: nee, zoals u met betrekking tot het heelal slechts kunt neerknielen voor mysteries, zo ervaart u ook hier, ten aanzien van de dichtkunst, dat de ratio tekort schiet. Kniel dus ootmoedig met ons neer. voetnoot474 versuft: staat verstomd. voetnoot478 school: in de zin van: schoolse benadering. veldrijs: paardebloem. voetnoot479 rietscheut: bamboestengel (als steunstokje). voetnoot483-484 de zuil van Hermes: doelt Bilderdijk op een specifieke zuil? Of op de zgn. Hermai, vierkante zuilen met het borstbeeld van Hermes, te Athene op straat opgesteld? Deze ontlenen hun bekendheid echter vooral aan het feit dat ze op een nacht alle omver waren gegooid. Een verlegenheidsverklaring is: Bilderdijk is in de war met de zuil(en) van Hercules (de rots van Gibraltar). In dat laatste geval zou hondgehuil geen deel uitmaken van de toespeling, maar betrekking hebben op het luidruchtige commentaar van de wijsgeren. voetnoot489 Een leeftijd gaat niet om: (maar) er gaat nog geen generatie voorbij of... voetnoot493-494 Speel ... voor: laat het fluitje aan vink of sijsje muziekstukjes en operadeuntjes voorspelen. voetnoot496 Ongevoelig: ongemerkt. voetnoot497 gorgelen: rollend kwelen. voetnoot499 Kunstloos: ongekunsteld, natuurlijk. orgelen: helder zingen. voetnoot501-502 Zangeres ... gebiedt: de hier aangesproken boskoningin is traditioneel de nachtegaal. voetnoot503 Pindus nachtegalen: zangers van de Pindus, dichters. voetnoot504 Verzaakt u-zelven niet: wordt niet ontrouw aan uzelf. voetnoot505 noten zetten: de partituur voorschrijven. voetnoot508 Waar: ware, zou gelijk staan met. voetnoot511 hoofdbezwangeren: hersenteelt, het kweken van pseudogeleerdheid. voetnoot514 Nog ... schetst: nog de schim van Homerus oproept. voetnoot515 Al zijn: ook al zijn (thans). voetnoot516 verval der eeuw: het verval der tijden. voetnoot517 uw kunstkracht: de kracht die aan uw kunst ten grondslag ligt. voetnoot518 juist: zuiver, oprecht, ongekunsteld. voetnoot519 wat drift: welke hartstocht ook (onderwerp van woelen). voetnoot522-523 ziedt, Dat zy: zodanig tot het kookpunt brengt dat zij (nl. de verbeelding). voetnoot525 geroerde zielen: nl. van de dichters. voetnoot527 Vaart ... wielen: rijd de zonnewagen in de wielen, dus: zet het universum naar uw hand. voetnoot529-532 Dwingt ... heupen drukt: toespeling op een verhaal uit de Griekse mythologie, waarin een sterveling een godheid weet te bedwingen. Zeus had aan Peleus de zeegodin Thetis als vrouw toegezegd, naar wier gunsten hij zelf vergeefs had gedongen. Thetis voelde al evenmin voor een verbintenis met Peleus en vluchtte in diverse gedaantewisselingen. Ten slotte moest zij zich toch aan hem gewonnen geven. voetnoot533 't Egis der Aaloudheid: het schild van Minerva waarop het hoofd van Medusa was geplaatst. De aanblik hiervan veranderde de toeschouwer in steen. Blijkbaar bedoelt Bilderdijk hier te zeggen dat de geïnspireerde dichter met zijn lier een even grote macht kan uitoefenen als Minerva met haar schild. Mogelijk speelt ook de uitdrukking mee ‘onder de aegis (= bescherming) van’. voetnoot536 vier: vuur.

Vorige Volgende

De kunst der poëzy

De
kunst der poëzy
uitgesproken in de maatschappy
felix meritis,
te Amsterdam

De kunst der poezy

Over het gehele werk

auteurs

De kunst der poëzy uitgesproken in de maatschappy felix meritis, te Amsterdam

De kunst der poezy

Over het gehele werk

auteurs

De
kunst der poëzy
uitgesproken in de maatschappy
felix meritis,
te Amsterdam