Floris de Vijfde

[p. 112]

Vierde bedrijf.

Eerste tooneel.

gijsbrecht van amstel, alleen, op en neêr wandelende voor den ingang van des Graven slaapsalet.

 

Gy rust, verraden Vorst! Gy ligt in zachte rozen,⁺

 

En voelt de doorne niet die 't hart doorpriemt des bozen;⁺

 

Gelukkig door uw hart, en 't onweêr onbewust⁺,⁺

 

Dat uitbarst op uw hoofd. - ô Smaak die dierbre rust!⁺

1035

U stort de fulpen slaap zijn hemelsche verkwikking,⁺

 

De wroegende angsten vreemd, de ontembre zielsverschrikking⁺,⁺

 

Des snoodaarts, die in 't net de Staatsverraads bekneld,⁺

 

Hier wacht houdt aan uw sponde en de oogenblikken telt.

 

ô Mocht ik ze in één' wenk doen stilstaan! doen verspringen!⁺

1040

Den breidel in den muil der zonnerossen wringen!⁺

 

Den dag verbrijzlen eer hy afhelt! en de nacht⁺

 

Verdagen uit de koets waar zy haar morgen wacht!⁺

 

Ach! ijdle wensch van 't hart, dat, daar zijn boeiens nijpen,⁺

 

Verlossing, redding smeekt, die 't zelf niet aan durft grijpen,⁺

1045

De plicht nogaanstaart, ja; maar met den traan in 't oog.⁺

 

Als eene ontrouwe Vrouw die uit zijne armen vloog!⁺

 

Helaas! daar is, daar is te rug- noch wederkeeren.⁺

 

Neen, Amstel, 't is vergeefsch, gy kunt den slag niet weeren.

 

Maar - sterf dan voor uw' Vorst! - Dat sterven koomt te laat;⁺

+ Vs. 1031. B. gebruikt verraden herhaaldelijk in den zin van: trouweloos, verraderlijk tegenover iemand handelen of iemand het verderf bereiden.
‘Gy ligt enz.’ d.w.z. gij geniet een heerlijke rust.

+ Vs. 1032. ‘de doorne’ d.i. de wroeging. Meestal gebruikt B. 't woord doorn vrouwelijk, ofschoon hij 't ook als mannelijk opgeeft in zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. (dl. I, blz. 158).

+ Vs. 1033. ‘Gelukkig door.... hoofd’ is een bepaling van gesteldheid bij ‘Gy’ (vs. 1031) met de secundaire kracht van een bepaling van oorzaak.

+ Vs. 1033. Het van onbewust afhangend object wordt gewoonlijk voorafgegaan door van (vroeger stond 't in den genitief), Bild. echter gebruikt 't meermalen in den accusatief; Vgl. Dichtw. dl. X, blz. 180: ‘In de ochtendstond, de Lente van het leven, Praalt frissche jeugd, zich-zelv nog onbewust.’

+ Vs. 1034. dierbre = heerlijke. In dezen zin is 't woord thans verouderd; vgl. Willem v. Hildegaersberch (Bisschop-Verwijs), blz. 17 vs. 158: ‘Dierbaer spise ende edelen wijn sachmen daer ter tafel draghen.’

+ Vs. 1035. fulpen = (fluweelen) zachte, zoete.
stort = stort in.

+ Vs. 1036-1038. Deze drie verzen vormen een bepaling van gesteldheid bij ‘U’ (vs. 1035) met de kracht van een bepaling van oorzaak.

+ Vs. 1036. De zin is: Vrij van de wroegende angsten en de ontembre zielsverschrikking des snoodaarts enz.
‘De wroegende angsten’ d.i. de angsten der wroeging.
‘De wroegende angsten’ staat in den accusatief (vroeger genitief).

+ Vs. 1037. Staatsverraad = samenzwering tegen 't gezag. Zie vs. 1366.
‘De snoodaart’ is Amstel zelf.

+ Vs. 1039. ‘ze’ d.z. ‘de oogenblikken’ (vs. 1038).
‘doen verspringen’ d.i. snel doen voortgaan.

+ Vs. 1040. Het beeld door den dichter hier gebruikt is aan de Grieksche mythologie ontleend; Helios, (Phoibos) de zonnegod voerde den met vier paarden bespannen zonnewagen langs den hemel.

+ Vs. 1041. afhelt = daalt. De zin is: De dag doen ophouden, voor dat de zon gedaald is beneden den horizon.
nacht - Zie over 't geslacht van dit woord de aanteekening bij vs. 234.

+ Vs. 1042. Verdagen = oproepen, te voorschijn roepen; vgl. Bild. Elius (ed. Kat) blz. 40: ‘'t Is volbracht, Waar 't lot my toe verdaagde!’ Zoo ook Vondel, Lucifer, vs. 1331: ‘'k Verdaegh u, als Gezant van Godt en zynen stoel, nu daetlyck op te trecken.’
koets = bed. Zie vs. 268.

+ Vs. 1043. boeiens - Ook vs. 1206; voorts o.a. Dichtw., dl. VIII, blz. 178: ‘Dien moed, die boeiens breekt.’ Deze, ook bij andere schrijvers voorkomende, vorm is volgens Bilderdijk (Verkl. Geslachtsl. enz. I, 88) het meervoud van een enkelvoud boeien; deze bewering van Bild. is, evenals zoo vele andere op taalkundig gebied, onjuist; er heeft geen substantief boeien (= boei) bestaan en de vorm boeiens moet op een lijn gesteld worden met dubbele meervoudsvormen als: begeertens, ziektens, groentens enz., die vroeger herhaaldelijk voorkwamen en in de volkstaal nog gebruikt worden.
‘daar zijn boeiens nijpen’ d.i. daar het zich benauwd voelt door den eed, die medeplichtig maakt aan de misdaad, die gepleegd zal worden.

+ Vs. 1044. ‘redding..., die 't zelf niet aan durft grijpen,’ nl. door het plan der eedgenooten te verraden.

+ Vs. 1045. De plicht - Meermalen (o a. ook vs. 269) gebruikt B. dit woord vrouwelijk, ofschoon hij zelf zegt (Verkl. Geslachtsl. enz. II, 356), dat 't meestal mannelijk voorkomt.
‘De plicht nog aanstaart’ d.i. wel aan dien plicht denkt, maar dien niet durft vervullen.

+ Vs. 1046. ‘zijne’ nl. van haar echtgenoot.

+ Vs. 1047. De bedoeling is: Ik kan noch her- noch derwaarts.

+ Vs. 1049. koomt - Zie voor dezen vorm vs. 7, vs. 142 enz. Vgl. voor den zin vs. 86-90.

[p. 113]

1050

Dat baat niet noch herstelt voor 't hem gepleegd verraad. -⁺

 

Ontdekken, daar hy rijst - my werpen aan zijn voeten -⁺

 

Met tranen, met berouw, mijn zwak-, mijn lafheid boeten -⁺

 

Hem smeeken, dat hy-zelf (helaas! door welk besluit!)⁺

 

In 't uiterste oogenblik den vloekbren gruwel stuit';⁺

1055

Lafhartig worde om my, om laffen moordenaren⁺

 

Te wettigen! om my een gruweldaad te sparen!...⁺

 

Neen, 't is te dwaas gewenscht: geen Floris buigt voor dwang;⁺

 

Hy bukt niet voor 't geweld dan met zijn' ondergang!⁺

 

Wat dan, wat vordert de eer? - Ach! eer eens eedverbrekers!

1060

Dus dondert me door 't hart de ontwaakte stem des wrekers⁺

 

Die voorzit in 't gemoed. - Ja, eerlooze Amstel, ja,⁺

 

Die stem vervolgt me alom, en rust niet, waar ik ga!

 

Ik hoopte op Machteld. Ach! waar toeft zy? - Zal zy spreken? -

 

Ook dit is ijdle hoop. - Licht is zy reeds geweken:⁺

1065

Verwierp zy niet met schrik mijn voorstel? - En - zy kwam!⁺

 

Bewogen voor den Graaf, door de eerzucht voor haar stam!⁺

 

Zou dan die Floris nog voor 't traangejammer bukken,⁺

 

Die Vorstlijk 't edel hart haar liefde wist te ontrukken?⁺

 

Neen, Amstel, hoe men 't wend', daar is geene uitkomst aan!⁺

1070

Geen tijd van redden meer; geen kiezen; geen beraân!

 

De weêrstand ware onnut, en zou zijn bloed doen stroomen!⁺

 

Verrassing is 't alleen die 't moorden voor kan komen.⁺

 

't Wordt plicht te zwijgen, of, by Floris fieren moed,⁺

 

Bezoedel ik mijn ziel met zijn vergoten bloed.

+ Vs. 1050. Verkeerde constructie; de bedoeling is: Dat baat niet voor, noch herstelt 't hem gepleegd verraad.
herstelt = maakt goed, doet te niet.
‘hem’ is datief.

+ Vs. 1051. De zin is: Zou ik hem 't geheim ontdekken enz., zou ik mij werpen aan zijn voeten enz.
daar = terwijl, als. Bij Bild. vrij algemeen; vgl. ook Hild., Camera Obscura blz. 325: ‘En nu, daar hij lang op de zee staart, herhaalt zich het visioen.’ Zoo ook in Vondels Gijsbr. v. Aemstel, vs. 795.

+ Vs. 1052. mijn zwak-, mijn lafheid - Zie de aanteekening bij vs. 301.

+ Vs. 1053. ‘door welk besluit’ nl. door vrijwillig afstand te doen van 't gezag. Vgl. vs. 981-982, vs. 1015, vs. 1018.

+ Vs. 1054. vloekbren = gevloekten, vloekwaardigen.

+ Vs. 1055. ‘om laffe(n) moordenaren te wettigen’ d.i. om de bedoelingen van laffe moordenaren te billijken, goed te keuren.
(Ook de 2^de druk (1828) heeft laffen, ofschoon Bilderdijk in zijn Nederl. Spraakleer blz. 97-98 zegt: ‘Wij zullen hier wederom door de buiging geene verandering zien voortgebracht dan (den Genitivus daar latende) de bijvoeging van de n in den Dativus, voor zoo verre Lidwoord en Adjectief aangaat.’)

+ Vs. 1056. ‘een gruweldaad’ nl. het meedoen aan de samenzwering.

+ Vs. 1057. ‘geen Floris buigt’ d.i. een man als Floris buigt niet.

+ Vs. 1058. met = door.

+ Vs. 1060. ‘des wrekers, die voor zit in 't gemoed’ d.i. van het geweten.
wreker = straffer; vgl. Maerlants Alexanders Geesten (V, 145), waar de duivel genoemd wordt: ‘Vader ende wreker vanden sonden’. Bilderdijk noemt hier zeer juist 't geweten een straffer (wreker), omdat de stem van dat geweten wroeging veroorzaakt over de bedreven misdaad en die wroeging is dus de eerste, natuurlijke straf op dat misdrijf.

+ Vs. 1061. voorzit in = beheerscht.

+ Vs. 1064. geweken = vertrokken.

+ Vs. 1065. Zie vs. 990 en vlgg.

+ Vs. 1066. Dat is: Daartoe gedreven door liefde voor den graaf en tevens door de zucht om op die wijze de eer van haar geslacht hoog te houden.

+ Vs. 1067. traangejammer = geween en gejammer ('t Is een door B. gevormd woord.

+ Vs. 1068. ‘Die’ d.i. ‘die Floris’ (vs. 1067).
Vorstlijk = mannelijk, fier, krachtig, als een echt vorst.
‘'t edel hart’ d.i. zijn eigen hart (datief.)
‘haar liefde’ d.i. zijn liefde voor haar (Machteld.)
De zin van dezen regel is: Die zijn vroegere liefde voor Machteld op fiere, mannelijke wijze wist te bedwingen. (Vgl. vs. 431-438).

+ Vs. 1069. De zin is: Hoe men 't keeren of wenden moge, er is niet aan te ontkomen: de aanslag moet uitgevoerd worden.

+ Vs. 1071. onnut = nutteloos. Zoo ook Dichtw., dl. VI, blz. 383: ‘Dan zelfs is weêrstand niet ontijdig, niet onnut.’
Ook Statenbijbel, Jeremia 49 vs. 7: ‘Is haerlieder wijsheyt onnut geworden.’
De zin is: Tegenstand zou niet alleen nutteloos zijn, maar voor de saamgezworenen zelfs aanleiding worden, om den vorst te vermoorden.

+ Vs. 1072. voor kan komen = kan voorkomen. Zie vs. 736 en vs. 979.

+ Vs. 1073-'74. moed = gemoed. De zin is: Ik mòet zwijgen, anders toch zal ik, daar Floris te fier is, om vrijwillig afstand te doen, oorzaak worden, dat bij vermoord wordt.

[p. 114]

1075

Neen, hopen we op dat Lot, dat al het aardsche regelt,⁺

 

Dat Floris val, naar 't schijnt, bestemd heeft en bezegeld,⁺

 

Dat dit zijn leven spare, en - hem den band ontslaak,⁺

 

Zoo 't mooglijk is, herstelle, en voor zijn welzijn waak.⁺

 

En gy, mijn hart, zwijg stil, dat ik mijn kracht vergader'!⁺

1080

Ik hoor gerucht, men komt - Hoe, Kuik! - hy-zelf! -

+ Vs. 1075. Zie voor de constructie vs. 291 (met aanteekening), vs. 275, vs. 914, vs. 1075 enz.

+ Vs. 1076. bestemd = vastgesteld, bepaald. Zoo ook Dichtw., dl. VIII blz. 115: ‘Zijn wil-alleen bestemt mijn lot.’ Vgl. Statenbijbel, Spreuken 7 vs. 20: ‘Ten bestemden dage sal hy na sijn huys komen.’

+ Vs. 1077. ‘dit’ d.i. ‘dat Lot’ (vs. 1075).
‘hem’ (= Floris) is datief.
ontslaak = slake, los make. Vgl. Bogaers, De Dooi: ‘Met ijvrige handen, Ontslaakt hij de banden, Om beemden en bergen gesmeed door de vorst.’
De zin is: Hem weder verlosse.

+ Vs. 1078.‘herstelle’ nl. in zijn macht en gezag.

+ Vs. 1079. Volgde hij den drang van zijn hart, dan zou hij dadelijk alles aan Floris mededeelen.

Tweede tooneel.

gijsbrecht van amstel, de Heer van kuik, met drift opkomende.

 

amstel.

(Hem weêrhoudende).

 

Niet nader!

 

De Graaf....

 

kuik.

 

Ga, wek hem.

 

amstel.

 

Gy, gy-zelf, in dezen muur?

 

kuik.

 

Gy ziet het. - 'k Moet hem zien voor 't hem noodlottig uur.⁺

 

Ik wil niet, dat mijn naam verdacht zij van verraden.⁺

 

Ik schiet niet als de slang, van onder rozenbladen.

1085

Hy kenn' me als vijand eer ik 't Oorlogszwaard ontbloot!

 

Ik heul met roovers niet, maar steun mijn' bondgenoot.⁺

 

amstel.

 

Wien? Eduard?

+ Vs. 1082. ‘hem’ d.i. Floris.

+ Vs. 1083. ‘mijn naam’ = ik. Bild. gebruikt hier naam voor den persoon zelf (metonymia); in de taal van den bijbel is dit zeer algemeen b.v. Psalm 33 vs. 21: ‘Want ons hart is in Hem verblijd, omdat wij op den naam zijner heiligheid (d.i. God) vertrouwen.’
verraden = verraderlijk optreden. Zie vs. 1031.

+ Vs. 1086. ‘roovers’ d.w.z. de eedgenooten, die hem verraderlijk, als roovers, zullen aanvallen.

[p. 115]

 

kuik.

 

Ja hem. Hy moge 't zich vergeven!⁺

 

Ik heb geen Eedgespan met Velzens onderschreven:⁺

 

Ik weet niet of Graaf Jan in 't opzet aandeel nam:⁺

1090

Maar 'k kom als vijand hier, en waardig aan mijn' stam.⁺

 

Ik eisch alleen gehoor om 't Leen hem op te geven,⁺

 

Op 't Oorlogsrecht gerust; en dan moog Floris beven!⁺

 

amstel.

 

Ik weet, men wachtte op u eer de aanslag werken mocht.⁺

 

kuik.

 

Dit eischte ik. 't Was mijn plicht, aan 't Leenmanschap verknocht.⁺

1095

'k Ben Leenman!⁺

 

amstel.

 

En gy deelt in 't algemeen bezwaren?

 

kuik.

 

De mijnen zal ik hem naar 't Wapenrecht verklaren.⁺,⁺

 

De stugge Woerden wrokt, en Velzen ademt wraak.⁺

 

Ik deel met geen' van hun, in hun byzondre zaak,⁺

 

Maar voer mijn' eigen' krijg. Hy moge 't rot bedwingen.⁺

1100

Dat in zijn' eigen' eed hunn' meester durft bespringen;⁺

 

My gaat die zorg niet aan, zoo dra ik 't Leen hergaf.

 

Tot zóólang keere ik 't staal van zijnen boezem af.

 

amstel.

 

En ik, rechtschapen Kuik -!⁺

+ Vs. 1087. Zie de aanteekening bij vs. 637.
‘Hy moge 't zich vergeven’ d.w.z. 't is te hopen, dat hij er nooit spijt van zal hebben. De bedoeling van K. is: Hij moet zelf maar verantwoorden, waarom hij met de edelen is saamgezworen en hij moet zelf maar weten, wat hij verder doen wil, ik bekommer mij daarover niet.

+ Vs. 1088. Eedgespan - Zie vs. 90 met de aanteekening.
‘Velzens’ d.w.z. Velzen en zijn genooten.
De zin is: Ik ben nooit toegetreden tot een samenzwering enz.

+ Vs. 1089. opzet = boos plan. Vgl. vs. 128-130 met de aanteekening (laatste gedeelte).

+ Vs. 1090. ‘waardig aan mijn stam’ d.i. zooals ik dat aan de eer van mijn geslacht verplicht ben.
waardig aan - Voorheen regeerde waardig een genitief (vgl. boven vs. 136); B. vervangt dezen genitief nog al eens door 't substantief voorafgegaan door aan b.v. Bild., Treurspelen dl. I blz. 102: ‘Waardig aan uw bloed.’ ('t Fransch heeft digne de.)

+ Vs. 1091. op te geven = terug te geven (met de uitgesproken bedoeling, om het in een eerlijken strijd terug te winnen als eigen goed. Vgl. vs. 1169-1172.)

+ Vs. 1092. gerust op = steunend op.

+ Vs. 1093. werken = plaats hebben.

+ Vs. 1094. De zin is: Als leenman was ik door een eed aan hem verbonden; om mijn eer niet te bezoedelen, was ik dus verplicht, hem dien leeneed op te zeggen, voor ik tegen hem optrad.

+ Vs. 1095. Dat is: Gij hebt dezelfde bezwaren tegen Floris' optreden, als de andere heeren?
bezwaren - Zie de aanteekening bij vs. 555.

+ Vs. 1096. ‘Demijnen’ d.i. mijn bezwaren; het bezittelijk voornaamw. slaat hier dus niet terug op een vooraf genoemd substantief, maar op een zelfstandig naamw., waarvan de zin opgesloten ligt in een voorafgaanden infinitief (bezwaren). Zulke zelfstandige bezittelijke voornaamwoorden krijgen bij Bilderdijk meestal in 't meervoud in alle naamvallen een n; vgl. boven vs. 747 (de uwen).

+ Vs. 1096. Wapenrecht = oorlogsrecht. De zin is dus: Mijn bezwaren zal ik hem kenbaar maken, zooals 't oorlogsrecht dit eischt.

+ Vs. 1097. wrokt - Zie de aanteekening bij vs. 27.
ademt wraak = is geheel en al door wraakzucht bezield. Zoo ook Bild., Dichtw., dl. II. blz. 209: ‘Agamemnon ademt wraak en dood.’ (Het Woordenb. der Ned. Taal omschrijft de beteekenis van ademen in dit verband aldus: ‘Iets, t.w. eene gezindheid of begeerte, waarvan men vervuld is, onophoudelijk openbaren, zoodat alles wat men uit, elke ademtocht als 't ware, er de blijken van draagt.’)

+ Vs. 1098. van hun - Zie de aanteekening bij vs. 68.

+ Vs. 1099. ‘Hy’ d.i. Floris.
‘'t rot’ (= de bende) d.w.z. de samenzweerders.

+ Vs. 1100. ‘in zijn' eigen' eed’ d.i. ofschoon door een eed aan hem verbonden.
hunn' Zie de aanteekening bij vs. 37,

+ Vs. 1103. rechtschapen Kuik - Vgl. vs. 641-642.
En gij (= ik) moogt (mag) toezien voor u-zelven (my-zelven).

[p. 116]

 

kuik.

 

Moogt toezien voor u-zelven.

 

My lust het niet, in 't hart van andren in te delven.⁺

1105

Ik verg van u geen dienst dan 't wekken van uw' Heer

 

En 't vordren van gehoor.

 

amstel.

(Met een' zucht).

 

Welaan dan!

 

kuik.

(Zich omwendende en vertrekkende.)

 

Nu niets meer.

(Amstel gaat naar het slaapsalet, waar uit Floris, als ontwakende, hem te gemoet treedt.)

+ Vs. 1104. in 't hart van andren in te delven d.i. door te dringen tot in de hartsgeheimen van een ander.

Derde tooneel.

floris, gijsbrecht van amstel. Hierna, de edelknaap van het Tweede Bedrijf.

 

floris.

 

Ja, Amstel, 'k ben ontwaakt. - Ik heb te lang geslapen,

 

Maar lieflijker dan ooit! - Ga, roep mijne Edelknapen.

 

Men breng me een' frisschen dronk; en dan - den Krijgsheraut!⁺

1110

Het voegt niet, dat men 't zwaard eens vijands werkloos houd'.

(Men brengt een' beker met wijn.)

 

de edelknaap, neerknielende.

 

Doorluchte Koningszoon!

+ Vs. 1109. ‘den Krijgsheraut’ nl. van Kuik. (Zie vs. 631 (vlgg.)

[p. 117]

 

floris.

 

Wat wilt gy?

 

de edelknaap.

 

Zie mijn tranen!

 

floris.

 

Uw bede?

 

de edelknaap.

 

Dierbre Vorst, en lust der onderdanen!

 

Red, red u! - Zie dit schrift. - Daar broeit verraad op 't Slot.⁺

 

Schuw Woerden! - 'k Weet niets meer: maar vlucht het moordrenrot!⁺

 

floris.

1115

Hoe nu! - Wat wil dit blad?⁺

 

de edelknaap.

 

Ik vond het op de wallen.

 

'k Trad Woerden wandlend na, en 't is zijn hand ontvallen.

 

floris.

 

Ontvallen?

 

de edelknaap.

 

Mijmrende, en vol onrust, naar het scheen.⁺

 

Nu, gloeiende om het hoofd; dan, bleek als marmersteen.

+ Vs. 1113. dit schrift - Dit geschrift (vs. 798 en vlg.) is door Machteld aan haar echtgenoot gegeven; Velzen heeft 't aan Woerden ter hand gesteld (vs. 867) en deze heeft 't verloren (vs. 1117).

+ Vs. 1114. vlucht (met datief) = ontvlucht. Zoo ook bij Vondel (ed. v. Lennep) V, 245: ‘Wien vlught ghy?’ en bij Alberdingk Thijm, Willem van Oranje: ‘Daar vluchten vier andren zijn doodlijken zwaarde.’

+ Vs. 1115. wil = beteekent. Zoo ook vs. 1549 en Willem v. Holland (4^de bedrijf, vs. 3)’. ‘Wat wil dit?’ Vgl. Vondel, Leeuwendalers, vs. 173-174: ‘Wat wil de Wildeman, de Jongeling, en 't geen ick niet begrijpen kan?’

+ Vs. 1117. ‘Mymrende enz.’ is bepaling van gesteldheid bij Woerden (vs. 1116).

[p. 118]

 

Hy mompelde in zich-zelv', maar grijnzende als verbolgen. -⁺

1120

Een innige achterdocht deed my zijn schreden volgen.⁺

 

floris.

 

Een blad, dat Woerden raakt, behoort my niet. - Neem weêr!

 

En leer wat de inspraak zegt der onverbasterde eer!⁺

 

Verbleekt gy?

 

de edelknaap.

 

Dierbre Vorst - uw leven -!

 

floris.

 

IJdel beven!⁺

 

Door geene oneedle daad behield ik my het leven.⁺

1125

Maar ga: ik ben gerust in 't midden van mijn Hof,

 

En Woerden is mijn Vriend. Daar is geen vreezensstof.⁺

+ Vs. 1119. Bild. gebruikt grijnzen hier ‘met betrekking tot eene valschaardige of boosaardige vertrekking van het gelaat’ (Woordenb. der Ned. Taal, V, 730).

+ Vs. 1120. innige = diepe, sterke.

+ Vs. 1122. eer = eergevoel. Floris bedoelt: Gij bezoedelt uw eer, als ge u toeëigent, wat een ander toebehoort.

+ Vs. 1123. IJdel = nutteloos, noodeloos.

+ Vs. 1124. ‘oneedle daad’ nl. achterdocht voeden tegenover een zijner gunstelingen (Woerden).

+ Vs. 1126. vreezensstof = oorzaak of aanleiding tot vreezen. Vgl. Vondels Lucifer, vs. 682: ‘Ick wensch geen schooner stof, Noch zaet tot muitery.’

Vierde tooneel.

floris, gijsbrecht van amstel.

 

floris.

 

Mijn Amstel! 'k zie uw ziel van droefheid ingenomen!⁺

 

Of zoudt gy vatbaar zijn voor zulk lichtvaardig schroomen?⁺

 

Ik weet, gy zijt het niet. Rampzalig ware een Vorst,⁺

1130

Die in zijn eigen Hof zich niet vertrouwen dorst.⁺

 

amstel.

 

Denk echter, dierbre Vorst....!

+ Vs. 1127. ingenomen van = vol van. Zie vs. 172.

+ Vs. 1128. ‘zulk’ nl. zooals die edelknaap.
lichtvaardig = zonder oorzaak.

+ Vs. 1129. ‘het’ d.i. vatbaar (vs. 1128).

+ Vs. 1130. zich vertrouwen = zich veilig rekenen.

[p. 119]

 

floris.

 

En wat toch zoude ik denken?

 

Mijn Vrienden in hun eer door valsch vermoeden krenken?

 

Verdiende ik dan hunn' haat? en, al te teedre Vriend.

 

Heeft Woerden, hebt gy-zelf, mijne achterdocht verdiend?

 

amstel.

1135

Gy weet de schrikbre les, door Jesses zoon gegeven:⁺

 

Die tegen my den hiel...!⁺

 

floris.

 

.... den hiel heeft opgeheven,

 

Is aan mijn' disch gespijsd.

 

amstel.

 

Is met mijn brood gevoed!

 

Ach! Graaf -

 

floris.

 

Geen achterdocht heeft Vorsten ooit behoed. -

 

En, zoo er monsters zijn, zoo gruwzaam, zoo wreedaardig,⁺

1140

Gy rest me, en 'k steun op u - U ken ik mijner waardig!⁺

 

Aanvaard dees beker, kom, en laat dees eedle wijn⁺

 

U tolk zijn van mijn hart, my tolk van 't uwe zijn.⁺

(Hem den beker toereikende, na dat hy er een' teug uit gedronken heeft.)

 

Aanvaard! - Wat beeft uw hand -! Geef acht om niet te plengen.⁺

+ Vs. 1135. weet = kent. Vroeger werd weten meermalen gebruikt, waar wij thans kennen bezigen. Vgl. ‘Hier en binnen so rees een nyën coninc die Joseph niet en wiste’ (Uit den ‘Delfschen Bijbel’ aangehaald bij Verdam, Middeln. Handwoordenboek.)
schrikbre = verschrikkelijke. Zie de aanteekening bij vs. 1008.
Jesses zoon = David.

+ Vs. 1136-1137. Psalm 41 vs. 10: ‘Zelfs de man mijns vredes, op wien ik vertrouwde, die mijn brood at, heeft de verzenen tegen mij grootelijks verheven.’
Wat Bilderdijk hier door Amstel laat-zeggen, schijnt in werkelijkheid door een vrouw te Haarlem aan Floris geschreven te zijn. Zie hieromtrent de aanteekening bij vs. 798a.

+ Vs. 1139. ‘zoo gruwzaam’ nl. als waarvan in den aangehaalden psalm sprake is.

+ Vs. 1140. steun = vertrouw.
mijner waardig = 't vertrouwen, dat ik in u stel, waardig ('t Is een bep. v. gesteldh. bij ‘U’)

+ Vs. 1141. Melis Stoke (Rijmkroniek IV., vs. 1422-1429) verhaalt dit aldus: ‘De Grave ne bleef niet stille. Hi seide: Heer Ghisebrecht hier inne sal ic u sinte Gherden minne geven, eer wi hene riden. Men brochte wijn ten selven tiden.
De Grave biet (= beval te) scinken den wijn, ende seide: Drinct vander hant mijn Sinte Gherden minne, ende vaert wel enz.’ (‘St. Geerden minne was een dronk van afscheid of behouden reis’ B.)

+ Vs. 1142. De zin is: Laat deze dronk een bewijs zijn van mijn genegenheid tot en mijn vertrouwen in u en ook van uw trouw en verknochtheid aan mij.

+ Vs. 1143. ‘Geef acht om enz.’ d.i. let op, opdat gij den wijn niet uitstort.

[p. 120]

 

Wat voorspook zoudt ge ons niet door zulk een weekheid brengen!⁺

1145

Nu drink!⁺

 

amstel.

(ter zijde.)

 

Verplet me, ô Gy die donders voert! Verplet

 

Den booswicht, dien Gy kent -! En, red de braafheid, red! -⁺

 

God! Machteld!

(Hij zet den beker neêr, terwijl de Graaf omziet.)

+ Vs. 1144. voorspook = voorteeken. Zie ook vs. 880.

+ Vs. 1145. ‘Gy die donders voert!’ d.i. Gij, die den donder als een wapen in de hand houdt. Zoo ook Da Costa, Vijf en twintig jaren, vs. 29: ‘En nog later zong Juda, daar 't balling, zijn staf voert’. (Vgl. ook de uitdrukking: wapenen voeren).

+ Vs. 1146. ‘de braafheid’ d.i. Floris.

Vijfde tooneel.

floris, gijsbrecht van amstel, machteld van velzen.

 

floris.

 

Gy, Mevrouw!

 

machteld.

 

Ja, Vorst; mijn hart moet spreken:

 

't Is plicht, onschendbre plicht -⁺

 

floris.

 

't Is alles my gebleken.

 

Ik weet het, wat gy vreest, en tevens wat gy lijdt;

1150

Maar, denk, rechtschapen ziel, dat gy my dierbaar zijt.⁺

 

'k Heb lang genoeg geduld, uw zuivre deugd zien honen,⁺

 

My-zelv' geweld gedaan, om u ontzag te toonen!⁺

 

Maar eindlijk, na 't schandaal waar dit paleis van waagt...⁺

+ Vs. 1148. onschendbre = die niet geschonden mag worden.
‘'t - alles’ nl. waarvoor gij vreest.

+ Vs. 1149. ‘wat gy lijdt’ nl. van de zijde van uw echtgenoot.

+ Vs. 1151. Het object bij 't werkw. dulden is niet uitgedrukt; de bedoeling is: Ik heb 't nu lang genoeg toegelaten, dat gij door Velzen op schandelijke wijze bejegend zijt.

+ Vs. 1152. ‘ontzag’ nl. voor 't huwelijk. Floris bedoelt: Ik heb u mijn eerbied willen toonen voor de wetten van 't huwelijk en u niet in opspraak willen brengen, anders zou ik Velzen reeds lang belet hebben, u op zoo onwaardige wijze te behandelen.

+ Vs. 1153. ‘'t schandaal’ d.i. de grievende behandeling, die Machteld van haar echtgenoot ondervonden heeft (Vgl. vs. 770 en vlgg.)
waagt = gewaagt. Het werkwoord wagen kwam voorheen in twee verschillende opvattingen voor, ten eerste in de beteekenis van vermelden en ten tweede in den zin van dreunen, weergalmen (b.v. Vondels Lucifer, vs. 1183: ‘De gansche hemel waeght en dreunt van uw geschillen’). Meermalen echter zijn beide opvattingen samengevloeid en wordt wagen opgevat als: luide en met veel ophef iets verkondigen. (Zie Woordenboek der Ned. Taal op gewagen). In deze laatste beteekenis heeft Bilderdijk 't woord hier gebruikt.

[p. 121]

 

machteld.

 

Wat hoor ik!

 

floris.

 

Spreek' hier 't recht, door mijn gezag geschraagd! -⁺

1155

Beef niet! Gy zult niet meer tot spot eens wreedaarts strekken,⁺

 

Niet meer, tot smaad uws stams, gevloekte dagen rekken;⁺

 

Ik zal u recht doen. Ga, mijn Amstel, leid hier in,

 

Eerst d'Oorlogsbô van Kuik, en dan, het Hofgezin.⁺

(Amstel vertrekt.)

 

machteld.

 

In 's Hemels naam, mijn Heer! ô wacht u!...

 

floris.

 

Staak dit vreezen:

1160

Gy zult het geen u voegt, en geen verworpling wezen!

 

machteld.

 

Niet mijn, mijn Vorst, niet mijn, uw welzijn voert my hier!⁺

 

De moord bedreigt uw hoofd, het oproer, 't Krijgsrapier.⁺

 

Gy hoort niet? - Red u, Graaf! - ô Hemelsch Alvermogen!

 

Waar berg ik my? - 'k Bezwijk - ô God, heb mededogen!⁺

(Op 't aannaderen van de zich opdoende personen, geeft zy zich ter zijde en verbergt zich.)

+ Vs. 1154. Dat is: 't Recht moet hier spreken. Vgl. voor deze woordschikking, die B. gaarne gebruikt bij een aanvoegende wijs, o.a. vs. 393, 472, 474 enz.
‘door mijn gezag geschraagd’ d.w.z. dat ik handhaven zal.

+ Vs. 1155. ‘eens wreedaarts’ nl. van Velzen.

+ Vs. 1156. ‘uws stams’ - De smaad, haar aangedaan, treft immers ook haar geslacht.
‘rekken’ d.i. met moeite ten einde brengen.

+ Vs. 1158. Oorlogsbo of krijgsheraut is hij, die in naam van een ander aan een derde den oorlog verklaart.
Hofgezin = hofhouding, gevolg. Zie vs. 934. Vgl. Carel ende Elegast, vs. 1185: ‘God hoede dit ghesinde, den coninc ende dat ic hier vinde.’

+ Vs. 1161. Ik kom hier niet om mìjn, maar om ùw welzijn te zoeken.

+ Vs. 1162. ‘het oproer, 't Krijgsrapier’ vormen ook 't subject van ‘bedreigt’.
Krijgsrapier = krijgswapen. (Een rapier is eig. een lange degen).

+ Vs. 1164a. (Aannaderen. - Het bijw. aan dient hier om 't begrip, dat reeds in naderen opgesloten ligt, te versterken. Vgl. Hd. annähern. Ook andere schrijvers hebben dit woord gebruikt o.a. Wolff en Deken, van der Palm.)
(geeft zich = begeeft zich. Zoo ook Dichtw. dl. II, blz. 323: ‘Toen gaven we ons te scheep.’)

[p. 122]

Zesde tooneel.

floris, gijsbrecht van amstel, de Heer van kuik, met zijnen Heraut.

 

floris.

1165

Treed toe, Heraut, treed toe. Wat kondigt gy my aan,

 

Dus plechtig?

 

kuik.

 

't Is aan my om 't u te doen verstaan.⁺

 

De Heer van 't Land van Kuik ontzegt u. - Uw verbonden⁺

 

Met Frankrijk, en 't verdrag aan Eduard geschonden,⁺

 

Zie daar zijn grieven. - 't Leen, hetgeen hy van u houdt,⁺

1170

Herstelt hy in uw macht, door dees zijn' Krijgsheraut. -⁺

 

Verwacht zijn benden thands die naar uw grenzen streven. -⁺

 

Hy roemt zich vrij van d'eed, uw goed, uw bloed, en leven!⁺

 

floris.

 

Heraut, is dit uw last?

(De Heraut buigt zich.)

 

'k Onthef hem van zijn' eed,

 

En neem den Oorlog aan. Hy make 't zwaard gereed!

1175

Vertrek.

(De Heraut buigt zich, en vertrekt.)

 

*Maar gy die hier het woord voert in 't Gezantschap,

(* Tegen Kuik.)

 

Wie zijt ge?

 

kuik.

 

Aan Kuik verknocht door meer dan Bloedverwantschap.

+ Vs. 1166. doen verstaan = mededeelen. Zie vs. 949.
't Is aan my = 't is mijn taak.

+ Vs. 1167. ontzegt u = zegt u den vrede op, verklaart u den oorlog. Zoo ook Melis Stoke, Bijmkr. IV, vs. 1255: ‘Hi (de heer van Kuik) ontseide den Grave allene.’ Vgl. ook de aanteekening bij vs. 350.

+ Vs. 1168. Zie de aanteekening bij vs. 128-130.
Het voorzetsel aan omschrijft hier den datief.
‘'t verdrag aan E. geschonden’ is een elliptische zin voor: dat gij 't verdrag aan E. geschonden hebt.

+ Vs. 1169. hetgeen. - Vgl. voor 't gebruik van hetgeen met een substantief als antecedent vs. 422, 732, 1292.
houdt = in leen heeft. In de middeleeuwen was houden 't gewone woord voor: in leen hebben, b.v. Ferguut vs. 4867: ‘Van u moet ic houden mijn goet.’

+ Vs. 1170. Zie voor de beteekenis van dezen regel de aanteekening bij vs. 1091.

+ Vs. 1171. streven = in beweging zijn. In dezen zin was 't woord vroeger zeer algemeen b.v. Hooft (ed. Stoett) I, 70: ‘Heemskerck die dwers door 't ijs, en 't ijzer dorste streven, Liet d'eer aen 't landt, hier 't lijf, voor Gibraltar het leven.’

+ Vs. 1172. De zin is: Hij beroemt er zich op, zich vrij gemaakt te hebben van den eed, dien hij u eenmaal als leenman deed, zoodat hij u thans, zonder daarmee zijn riddereer te bezoedelen, kan aantasten in uw goed, uw bloed en uw leven.

[p. 123]

 

floris.

 

Uw fierheid treft me. Ik eer uw' Ridderlijken moed.

 

Kniel neêr*, sta Ridder op.⁺

(*Hy slaat de hand aan den degen, doch haalt hem, voorgekomen door het andwoord van kuik) niet uit.)

 

kuik.

 

Ik val geen' Heer te voet.

 

floris.

 

Hoe!

 

kuik.

 

Graaf, gy kent my niet, 'k Behoef geen Ridderteeken

1180

Eens vijands. - 'k Breng u Krijg, en koom dien Krijg ontsteken

 

In 't binnenst van uw Hof.

 

floris.

 

Vermeetle, niet te hoog!

 

Wie zijt gy? 'k Eisch het.⁺

 

kuik.

 

Kuik. - Hy-zelf staat voor uw oog.

 

floris.

 

Hoe! waagt ge u, op mijn' grond...?

 

kuik.

 

't Waar edel, zoo ik 't waagde.

+ Vs. 1178. Ridder = als ridder ('t Is een bep. v. gesteldheid bij 't niet uitgedrukte subject).
(Floris slaat de hand aan den degen, om hem den ridderslag te geven).

+ Vs. 1182. ‘'k Eisch het’ - Dit is een elliptische uitdrukking voor: 'k Eisch het, dat ge me die vraag beantwoordt. In 't middeln. werd eischen meermalen aldus gebruikt vgl. Seghelijn van Jherusalem, vs. 6054: ‘Van al dat hi hadde verteert, En iesch (= eischte) hem weerdinne ofte weert’ (d.i. men vroeg hem geen betaling).

[p. 124]

 

Maar, Graaf - ik speel geen rol, noch maak hier d'on versaagde:⁺

1185

Ik waag hier niets.

 

floris.

 

Gy durft...?

 

kuik.

 

Verban die fierheid vrij.

 

Haast blijkt het, wie van ons in Holland meester zij.⁺

 

floris.

 

Rampzaalge! Ik zal my niet op de overmacht verheffen;

 

Maar wijk - of ducht de wraak!

 

kuik.

 

Die zal uw’ schedel treffen!

 

Leg af dat eerrapier! Uit naam van Eduard;⁺

1190

Ik eisch het!⁺

 

floris, den degen trekkende.

 

Booswicht, sta! het geldt uw eerloos hart.

 

kuik.

(terwijl hy desgelijks het zwaard trekt, doch wijkende.)

 

Te wapen! Wrekers der Verbonden, op! te wapen! -⁺

 

't Is tijd.

(Op dezen kreet schieten de Saamgezworenen van alle zijden toe, met het bloote zwaard in de hand, en omcingelen den Graaf.)

+ Vs. 1184. maak d'onversaagde = speel de onversaagde, stel mij aan als een onversaagde. In dezen zin kwam maken veel voor; vgl. 1 Machabeën 10 vs. 70: ‘Waerom maeckt ghy de meester (= speelt gij den meester) tegen ons in de bergen?’; en Jesus Sirach 19 vs. 25: ‘Hy buckt het aengesicht, ende maeckt den doofaert’ (= houdt zich doof); en Joh. de Brune, Banket-Werk enz. II, 10 (uitg. 1660): ‘Als God ons roept en moeten wy den dooverick niet maken’ en Bredero, Moortje, vs. 317: ‘En maackt de stomme niet, maar gheeftme doch antwoort.’ Ook in 't Fransch zegt men b.v. faire le mort (= zich dood houden).

+ Vs. 1186. Haast = spoedig, weldra. Zie vs. 191.

+ Vs. 1189. eerrapier = eeredegen.
Vgl. de aanteekening bij vs. 637.

+ Vs. 1190. Zie vs. 1348-1349 en vgl. de aanteekening bij vs. 128-130.

+ Vs. 1192. Uit het verhaal van Melis Stoke (Rijmkroniek, IV, vs. 1380-1505) weten we, dat Floris niet in, maar buiten Utrecht door de edelen gevangen genomen is. Ter wille van de eenheid van plaats echter stelt Bilderdijk 't hier voor, alsof die gevangenneming heeft plaats gehad binnen de muren van de bisschopsstad.

[p. 125]

Zevende tooneel.

floris, de Heer van kuik; herman van woerden, gerard van velzen, aan 't hoofd der Saamgezworenen, alle met ontbloot geweer, gijsbrecht van amstel.

 

floris.

 

Wat zie ik? God! hoe staat het hier geschapen?

 

Of word ik in mijn Hof verradersch aangerand?⁺

 

woerden.

 

Leg af den degen, Graaf. Leg af; gy zijt vermand.

 

floris.

1195

Vermand?

 

velzen.

 

Gevangen! ja, by de Almacht!⁺

 

floris, den degen opheffende.

 

Neen Verraderen!

 

Nog rest my 't wrekend staal, en 't Koningsbloed in de aderen.

 

Getrouwen*!

(*Omziende als naar zijn Gevolg, en dadelijk op de hem naastbystaanden inhouwende.)

 

amstel, hem in den arm vallende.

 

Graaf, laat af.

+ Vs. 1193. verradersch = verraderlijk. Ook Muis- en Kikvorschkrijg, vs. 131: ‘En boodschapt aan 't geslacht Den moord van 's konings zoon, verradersch omgebracht.’ ('t Woord komt ook voor bij Hooft; vgl. Bilderdijk, Verh. over de Geslachten, § 81.)

+ Vs. 1196. ‘Nog rest my 't Koningsbloed enz.’ d.i. ik zal mij een koningszoon toonen, door mij tot 't laatste toe te verdedigen.

[p. 126]

 

floris.

 

Hoe! gy, gy ook, mijn Zoon! -

 

ô Hemel! dan is 't uit. - Zie neder van uw' throon!⁺

(Hy werpt den degen weg.)

 

velzen.

 

Gy zult na dezen dag dien hoogen toon niet voeren,⁺

1200

Heer Meester -! 't Werd eens tijd den overmoed te snoeren.⁺

 

Gy zijt Gevangen van uw Eedlen. - Wees gedwee!⁺

 

Of - 'k klove u met dit zwaard den trotschen kop in twee.

 

floris.

 

Ontwapend -! 't Voegt aan u, gy smaad van Hollands Edelen!⁺

 

Of meent ge, dat ik 't licht van een' Verraâr zou bedelen?⁺

1205

Wat hebt ge met my voor?

 

woerden.

 

U hier in boei te slaan.

 

floris.

 

In boeiens? my, uw' Graaf! meineedig onderdaan!⁺

 

woerden.

 

Uw heerschappy heeft uit, uw recht is afgezworen.⁺,⁺

 

'k Ben Edelman als gy, en even vrij geboren.

 

Uw staf verviel.⁺

+ Vs. 1198. ‘dan’ nl. als Amstel ook bij de verraders behoort; (immers in dat geval kan hij niemand der zijnen meer vertrouwen.)
‘Zie neder van enz.’ - Hij roept God aan.

+ Vs. 1199-1201. Volgens Melis Stoke (Rijmkr. IV, vs. 1471-1475), sprak Herman van Woerden den gevangen graaf aldus toe: ‘Uwe hoghe spronghe sijn ghedaen, Ghine sult niet meer der voeren driven, (= gij zult op die wijze niet meer te werk gaan), heer meester; ghi moet bliven onse ghevanghen.’ Bilderdijk geeft hier een vrijen naklank van die woorden.

+ Vs. 1200. snoeren = aan banden leggen.

+ Vs. 1201. Gevangen = de gevangene. Zie voor de weglating van het lidwoord vs. 240 met de aanteekening. Vgl. voor den onverbogen vorm vs. 1536.

+ Vs. 1203. De zin is: Nu ik ontwapend ben, durft gij uw wapen nog tegen mij keeren! Doch ja, van een verrader, die een smaad werd van Hollands adel, kan ik niets anders verwachten!

+ Vs. 1204. licht = levenslicht, leven. Zie vs. 805 en vs. 1266.

+ Vs. 1206. boeiens - Zie de aanteekening bij vs. 1043.

+ Vs. 1207. heeft uit = is uit. Zie vs. 6.

+ Vs. 1207. ‘uw recht is afgezworen’ d.w.z. Wij hebben u afgezworen en daardoor zijn uw rechten als heer vernietigd.

+ Vs. 1209. ‘staf’ d.w.z. uw gezag, heerschappij. (De ‘staf’ is 't symbool van 't vorstelijk gezag).
verviel = ging over aan een ander.

[p. 127]

 

floris.

 

Verviel! Door 't recht der muitery?

 

woerden.

1210

Door bondbreuk, willekeur, en zucht tot Tyranny.⁺

 

In 't eind, indien gy 't vraagt, door 't recht, hem opgedragen,⁺

 

Wien erfrecht en geboorte....⁺

 

floris.

 

ô Gruwzaamste aller slagen!

 

Gerechte Hemel, hoe! - Zwijg Woerden! 'k wil niets meer.⁺

 

'k Was Vader - Vader, ach! wat geve ik om den Heer!⁺

1215

Verberg my, wat ik ducht. - Welaan, ik ben gevangen;⁺

 

Komt, haast u om my d'arm in d'ijzren ring te prangen!⁺

 

'k Begeer het. - 't Is hier meer dan disch- en gunstgenoot,⁺

 

Die 't Vaderlijke hart in Floris borst doorstoot.⁺

(Hy wordt geboeid.)

 

Men wijs me een' kerker aan in Holland. 'k Ben te vreden.

 

woerden.

1220

Waar ge op 't ontzetten hoopt van de u genegen Steden,⁺

 

En 't opgeruid geboeft van Fries- en Waterland? -⁺

 

Neen, Floris, waan u nooit ontweldigd aan den band.⁺

 

Gy waagde 't, om den voet op onzen nek te zetten;⁺

 

De veer spat eens te rug, en moest u-zelv' verpletten.⁺

1225

Uw willekeur, uw weelde, uw dartle drift...⁺

 

floris.

 

Vaar voort! -

 

Uw moedwil werd gefnuikt; de binnenkrijg gesmoord⁺

+ Vs. 1210. bondbreuk - Zie vs. 1168 en vs. 1348.

+ Vs. 1211. In 't eind = ten slotte.
‘door 't recht enz.’ = doordat we de grafelijke rechten, het vorstelijk gezag opgedragen hebben aan hem, wien enz.

+ Vs. 1212. Wien erfrecht en geboorte (aanwezen als uw wettigen opvolger.)
Gruwzaamste aller slagen - De schrikkelijkste slag is 't voor hem, dat zijn zoon mede in 't complot schijnt te zijn.

+ Vs. 1213. Gerechte = rechtvaardige. Zie vs. 848.

+ Vs. 1214. De zin is: De smart over 't verlies mijner heerschappij is niets in vergelijking met 't leed, dat ik gevoel, nu ik bemerk, dat mijn eigen zoon tegen mij samenspant.

+ Vs. 1215. ‘wat ik ducht’ nl. dat zyn zoon ook in de samenzwering is.

+ Vs. 1216. prangen = knellen, sluiten. In dezen letterlijken zin is 't woord thans verouderd. (Vgl. Kiliaen: Pranghe = numella (= halsbeugel, boei)).

+ Vs. 1217. M.a.w. 't Is mijn eigen zoon, die mij 't hart doorstoot. (Terugslag op vs. 1136-1137).

+ Vs. 1218. 't Vaderlijke hart = 't vaderhart. Meermalen hebben door -lijk afgeleide adjectieven de kracht van een genitief. Zoo ook da Costa, Hagar, vs. 44: ‘de aartsvaderlijke kniên’, enz. Zie ook vs. 1338.

+ Vs. 1220. van = door.
de u genegen Steden - Vgl. vs. 1325.

+ Vs. 1221. geboeft = landvolk. Zie ook vs. 175.

+ Vs. 1222. ontweldigd aan = met geweld verlost uit. Zie ook vs. 474. De zin is: Waan niet, dat ge ooit verlost zult worden.

+ Vs. 1223. Gy waagde - Zie de aanteekening bij vs. 704; zoo ook Da Costa, Vijf en twintig Jaren, vs. 301: ‘Terwijl Gy dobberde op de waatren enz.’ en vs. 304: ‘Het zij Ge den degen gordde voor het heldenteelend Spanje’.

+ Vs. 1224. verpletten = verpletteren. Zoo ook vs. 17. Van dit thans verouderde werkwoord (vgl. Maerlant, Der Kerken Claghe, vs. 133: ‘Hare (d.i. redene) es so swaren last geladen, daer si onder leit verplet’) is verpletteren het frequentatief.
De zin is: De druk, dien gij op den adel hebt uitgeoefend, moest de reactie teweegbrengen, die gij thans ondervindt.

+ Vs. 1225. dartle = wulpsche, onkuische. Vgl. vs. 157, 590, 852.
drift = hartstocht.

+ Vs. 1226. moedwil = geweldenarij, onbeschaamdheid, overmoed. 't Woord is thans in dien zin verouderd; vgl. Marnix, Psalm 37 vs. 1: ‘Benijd oock niet de stout' end roeckeloose, Die tot gewelt end moetwil zijn gesint.’ Zie ook beneden vs. 1327.
binnenkrijg = binnenlandsche strijd, strijd tusschen verschillende adellijke huizen.

[p. 128]

 

De rust en welvaart bloeit: zie daar de gruweldaden,⁺

 

Die Floris by zijn Volk met ketenen beladen.

 

velzen.

 

Genoeg! men sleep' hem weg! - Onkuische bloedhond, zwijg!

1230

Eer u de wraak verdelg' waar naar ik zwoege en hijg.⁺

 

Ken Velzen.

 

floris.

 

'k Ken u, ja! Onzaalge menschenkennis!⁺

 

Ach, droomde ik eindloos voort...!⁺

 

velzen.

 

In Recht- en Vrouwenschennis?

 

Neen, 't waakt verschriklijk op uit zulk een' dartlen droom.⁺

 

woerden.

 

Houdt op! men leg de tong van wederzijde in toom! -⁺

1235

Men voer den Graaf ter zijde in de Ooster Walgangtoren!

(Tegen Floris.)

 

Haast wordt u 't lot bekend, uw Dwinglandy beschoren.⁺

 

Geloof niet, dat ge u redt door ijdel moedbetoon.⁺

 

Wy staan by England voor u in.⁺

 

velzen

(Bitter).

 

En by uw' Zoon.

(Hy wordt weggeleid.)

+ Vs. 1227. Dat is: Er heerscht rust (= vrede) en de welvaart bloeit. We hebben hier een geval van zeugma m.a.w. de verbinding van een werkw. met verschillende substantieven, terwijl het slechts op één daarvan past. (Vgl. Stoett, Middeln. Spraakk. blz. 260).

+ Vs. 1230. verdelg' - De aanvoeg. wijs dient hier om een mogelijkheid uit te drukken.
zwoegen = hijgen. Thans is 't woord in dezen zin vrijwel verouderd (vgl. echter nog: een zwoegende borst.) Vgl. vs. 727.

+ Vs. 1231. Onzalig is ‘alles wat een oorzaak van verdriet en ellende is’ (Wdb. d. Ned. Taal).

+ Vs. 1232. ‘droomde ik eindloos voort’ nl. in den zoeten waan, dat gij mij een trouw dienaar waart.

+ Vs. 1233. ‘'t waakt verschriklijk op.’ - Tal van werkw. komen bij Bilderdijk onpersoonlijk voor; zoo ook Poezy, III, blz. 11 (2^de dr.): ‘Aan uw boezem âamt het zegen?’ (Vgl. uitdrukkingen als: Het rijdt hier best; het werkt hier niet gemakkelijk; het spreekt in deze zaal moeilijk; enz.)
dartlen = wellustigen. Vgl. vs. 157, 590, 1225.

+ Vs. 1234. van wederzijde = aan beide zijden.

+ Vs. 1236. Haast = weldra, spoedig. Zie vs. 191, 1186.

+ Vs. 1237. ijdel = nutteloos.

+ Vs. 1238. Dat is: Wij zijn er borg voor gebleven, uden Engelschen koning uit te leveren. (Vgl. vs. 125 en vlgg.).

[p. 129]

Achtste tooneel.

herman van woerden, gerard van velzen, gijsbrecht van amstel, de Heer van kuik, Saamgezworenen; een wapenknecht van Woerden.

 

de wapenknecht

(Tegen Woerden).

 

Geen tijdverzuim, mijn Heer! Men hoort een zuizend mompelen

1240

Voor 't plein; het volk vloeit saam. Men mocht ons overrompelen. -⁺

 

Men spreekt van Kenmers die in aantocht zijn naar 't Sticht.⁺

 

woerden.

 

Men hou den wal bezet, de stad- en veldpoort dicht,⁺

 

De wagens voor het plein beballast en ontraderd.⁺

 

De Wachter van den Dom geef seinen wat er nadert. -⁺

1245

'k Verschijn op 't oogenblik, en toon my op den muur.⁺

(De Wapenknecht vertrekt).

 

kuik.

 

Voor my, ik laat u vrij in al dit Krijgsbestuur.⁺

 

My lust niet, mijn belang aan 't uwe vast te hechten.

 

Ik ga, en dek den grens van Braband met mijn knechten.⁺

 

Dit stemde en nam ik aan.⁺

 

amstel.

 

Verzel ons, eedle Knik.

+ Vs. 1240. mocht = zou kunnen. (Mogen is hier een modaal hu lp werk w.).

+ Vs. 1241. Bilderdijk zegt (Gesch. des Vaderlands, II, 253-254): ‘'t Volk geraakte in beweging, om zijn Vorst te behouden of voor hem te sterven. De naast bijgelegene streken waren het eerst in roer. De Kennemers, Waterlanders, en Friezen vlogen naar Muiden.’ (De graaf is door de edelen naar 't slot te Muiden gevoerd; in 't stuk is hier echter geen sprake van, Bild. stelt 't, ter wille van de eenheid van plaats, voor, alsof Floris in Utrecht gevangen gehouden is).

+ Vs. 1242. hou - Zie vs. 232.

+ Vs. 1243. beballast = met ballast gevuld. Zoo ook Dichtw. dl. III, blz. 97: ‘Gelijk een zeehulk, niet beballast, onder 't varen geen zeekren streek houdt.’
ontraderd = van de raderen ontdaan. Ook Dichtw., dl. XIII, blz. 24: ‘Zijn rijtuig staat ontraderd.’

+ Vs. 1244. ‘geef seinen’ is een elliptische uitdrukking voor: geve door seinen te kennen.
(Den Dom - Aan den beroemden Utrechtschen domtoren is men pas in 1321 beginnen te bouwen; er is aan gewerkt tot 1382).

+ Vs. 1245. toon my = vertoon mij, zal aanwezig zijn.

+ Vs. 1246. Voor my = wat mij betreft. Zie vs. 53. Krijgsbestuur = toebereidselen tot den strijd.

+ Vs. 1248. den grens - In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. geeft B. dit woord op als vrouwelijk, doch met de opmerking; ‘schoon het gebruik dit veelal M. houdt als wortel van grenzen.’

+ Vs. 1249. Dit stemde ik = hierin stemde ik toe. Vgl. vs. 133.
(Boven 't 9^de Tooneel: ‘Zijnde de overigen afgedropen,’ d.w.z. Terwijl de overigen af gedropen zijn. We hebben hier te doen met een absoluten accusatief, zooals die in 't Middelnederlandsch, waarschijnlijk in navolging van 't Oud-Fransch, zeer algemeen was; b.v. Kronijk v. Vlaanderen, I, blz. 177: ‘Dese pilgrimagien ghedaen sijnde, hij quam tot den grave Robbrecht, sinen vader.’ Het Engelsch kent zulk een constructie nog b.v. He being absent, nothing could be done. Zie voorts Stoett, Middeln. Spraakk § 193 en H. Poutsma, A Grammar of late Modern Englisch I², blz. 724 vlgg.).

[p. 130]

 

kuik.

1250

'k Vertrek in 't openbaar, en morgen niet ter sluik.

 

Vaartwel, en Gy* - ziet toe!

(*Tegen Woerden en Velzen in 't byzonder).

Negende tooneel.

herman van woerden, gerard van velzen, gijsbrecht van amstel. Eenige Saamgezworenen. (Zijnde de overigen, deels met Kuik, deels reeds te voren, afgedropen).

 

woerden.

 

Welaan, mijn dierbre Vrinden!

 

Gy weet het, waar ons de eer en de eeden toe verbinden.⁺

 

Men zadelt in 't geheim de paarden tot den tocht:

 

Het vaartuig ligt gereed voorby de Muiderbocht:

1255

Het gantsche Naardingland staat veilig voor ons open:

 

Maar, alles moet ons hier tot spoed en voorzorg nopen.

 

Gy kent de zucht van 't volk voor hunn' gevangen' Heer.⁺

 

Ik ga, en breng een troep van Ruitren in 't geweer.⁺

 

Men zij (is 't nood) gedekt voor onverhoeds bespringen!⁺

1260

Men mocht ons onder weg den kostbren prooi ontwringen.⁺

 

velzen.

 

Vertrouw hem slechts aan my, en Hemel! tast men me aan,

 

'k Zal, aan dien prooi gehecht, en hy met my, vergaan.⁺

+ Vs. 1252. Vgl. Bilderdijk. Gesch. des Vaderl. II, 253: ‘Het oogmerk van Woerden was zekerlijk niet, hem te dooden, en het eedsgespan bracht dit niet mede, maar hem over te leveren.’

+ Vs. 1257. zucht = genegenheid, liefde. Zoo ook vs. 1317. Vgl. Vondel, Gebroeders vs. 665: ‘Het nijpen van de smart veroirzaeckt, dat ghe my dus scheld met onbescheed uit moederlijcke zucht tot henliên, die ghe baerde.’

+ Vs. 1258. 't geweer = de wapenen. Zie vs. 182.

+ Vs. 1259. nood = noodig. (Vgl. Van den VosRegnaerde vs. 2875: ‘Hets (= het is) di (= u) noet dattu (= dat du) hebs scoen’.)

+ Vs. 1260. mocht = zou kunnen. (Mogen is hier modaal hulpwerkwoord. Zie vs. 1240).
den prooi - Ook in zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. (II, 380) geeft B. dit woord op als mannelijk.

+ Vs. 1262. Dat is: Dan zullen we tezamen sterven.

[p. 131]

Tiende tooneel.

machteld van velzen, alleen, uit haar schuilhoek voortredende.

 

ô Hemel! 't is dan waar, en ik die 't kon weêrhouen,⁺

 

Ik doe den Vorst vergaan, rampzaligste aller vrouwen!

1265

Zijn leven hing aan my. Een opgedrongen plicht⁺,⁺

 

Weerhield me en kost den Vorst de vrijheid en het licht!⁺

 

ô Gruwel! - Machteld - neen - roep al uw krachten samen.

 

Verwin voor 't eerst den blos! Wat hebt ge u meer te schamen?⁺

 

Uw Vader, uw Gemaal...! Wat spele ik met dit woord,⁺

1270

'k Ontheilig het! vergeef 't, ô hemel die my hoort! -

 

De Woestaart, met wiens naam, wiens schandnaam als zijn Gade,⁺

 

Uw Vader u belastte in 's hemels ongenade -!⁺

 

Uw Vader, nevens dien, bezoedeld met verraad!⁺

 

Gy-zelv meêplichtig, gy! aan beider euveldaad!⁺

1275

Gy, met den vloek belaân, die by de laatste Neven⁺

 

Aan beider stam en naam vereeuwigd op zal kleven!⁺

 

Gy, in zoo vloekbare Echt, de vloek uws Echtgenoots!⁺

 

Gy, Floris liefde en zorg en oorzaak zijnes doods!

 

Wat, wat weêrhoudt u thands? wat hebt gy meer te schroomen?⁺

1280

Uw schande, uw eerloosheid voor eeuwig is volkomen. -⁺

 

Het haatlijk leven -? Ach! waar van ik ijze en gruw,⁺

 

Voor 't daglicht nu voortaan, als 't foltrendst moordtuig schuw! -⁺

 

Of beeft ge, dat ge uw eer by 't leven op zoudt offeren? -⁺

 

Dit voegde een Vrouw van eer, dit, onbesproken Jofferen! -⁺

1285

Neen, wierd mijn naam dan ook gebrandmerkt als boelin,⁺

 

Als breekster van hare Echt door wettelooze min,⁺

+ Vs. 1263. weêrhouen - Thans gebruikt men weerhouden alleen met een persoonsnaam als object; hier, met het voornaamw. 't (dat een werking aanduidt) als voorwerp, beteekent het beletten.

+ Vs. 1265. ‘Zijn leven hing aan my’ d.i. het behoud van zijn leven was in mijn hand. Zoo ook Dichtw., dl. V, blz. 145: ‘Om 't kind te groeten waar het wareldlot aan hangt.’ We hebben deze constructie als een archaïsme te beschouwen; vgl. Plantijn: ‘Het hangt al aen hem = tout pend de lui.’

+ Vs. 1265. ‘Een opgedrongen plicht’ nl. de gedwongen gehoorzaamheid aan haar echtgenoot.

+ Vs. 1266. M. was immers eerst van plan, Floris voor 't dreigend gevaar te waarschuwen.
Deze zin is door de samentrekking niet geheel in orde, immers, zooals 't hier staat, is ‘Een opgedrongen plicht’ ook 't onderwerp van ‘kost den Vorst enz.’ en dit is toch niet de bedoeling, want de omstandigheid, dat zij door dien plicht weerhouden is, die kost den vorst de vrijheid; er behoorde dus eigenlijk te staan: Een opgedrongen plicht weerhield me en dat kost den Vorst de vrijheid enz.
het licht = het leven. Zie vs. 805 en vs. 1204.

+ Vs. 1268. ‘den blos’ nl. der schaamte over haar ongeoorloofde liefde voor Floris. Vgl. vs. 1284 en vlgg.
Wat = waarvoor.

+ Vs. 1269. ‘dit woord’ nl. Gemaal.

+ Vs. 1271. De Woestaart d.i. Velzen, haar gemaal.
schandnaam d.i. met schande bedekte naam.
‘als zijn Gade’ is een bep. van gesteldh. bij u (vs. 1272).

+ Vs. 1272. belastte - Door dit woord drukt M. uit, dat haar huwelijk met Velzen haar een drukkende last is. Het woord belasten is hier in ongeveer denzelfden zin (nl. drukken, bezwaren) gebruikt als in Statenb., Lucas 11 vs. 46: ‘Gy belastet de menschen met lasten swaer om dragen.’
ongenade = ongunst, toorn.
(Machteld voltooid dezen zin niet.)

+ Vs. 1273. ‘dien’ d.i. ‘De Woestaart’ (vs. 1271).

+ Vs. 1274. ‘meêplichtig’ nl. doordat ze de uitvoering van den aanslag niet belet heeft.

+ Vs. 1275. de laatste Neven = het verre nageslacht.

+ Vs. 1276. beider stam nl. de geslachten van Woerden en van Velzen.
vereeuwigd = tot in eeuwigheid.
opkleven - Het voorzetsel aan dient in dit vers ter omschrijving van den datief bij het werkw. opkleven; dit blijkt duidelijk uit een andere plaats, waar B. dit werkw. gebruikt, nl. Dichtw. dl. Vil, blz. 63: ‘Die glorie rijst uit schande, en schande kleeft haar op.’
De zin dezer beide regels is: Ook u zal de vloek treffen, die tot in 't verste nageslacht zal rusten op de huizen van Woerden en van Velzen.

+ Vs. 1277. vloekbare = vloekwaardige; waarop de vloek rust.
Echt - In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. geeft B. dit woord ook op als vrouwelijk, met de opmerking: ‘Schoon vrij algemeen als M gebruikt.’
‘vloek’ beteekent hier: het voorwerp van den vloek; evenzoo beteekent ‘zorg’ in den volgenden regel: het voorwerp van de zorg.
‘liefde’ d.i. voorwerp van de liefde.
zijnes doods - In zijn Verkl. Geslachtsl. geeft B. dit woord in beide geslachten op; hij gebruikt 't dan ook dikwijls vrouwelijk; zie vs. 1361, 1403.

+ Vs. 1279. ‘Wat weêrhoudt u thands,’ uw liefde voor den graaf te toonen en nog een poging te doen, om hem te redden; zie vs. 1288.

+ Vs. 1280. De zin is: Immers uw eeuwige schande en eerloosheid is toch volkomen.

+ Vs. 1281. haatlijk = ondragelijk.
‘waar van ik ijze enz.’ is een bijv. bijzin bij ‘leven.’

+ Vs. 1282. De zin van dezen regel is: Terwijl ik nu voortaan voor 't daglicht even schuw ben, als voor 't foltrendst moordtuig.

+ Vs. 1283. beeft ge = beeft ge er voor, vreest ge.
by = tegelijk met.

+ Vs. 1284. ‘Dit’ d.w.z. 't vreezen voor 't verlies van de eer.
dit, onbesproken Jofferen = dit voegde onbesproken enz.
Jofferen = maagden.

+ Vs. 1285. Het substantief naam is hier gebruikt voor den persoon, die den naam draagt (Metonymia).
boelin = overspeelster. Ook Dichtw., dl. IV, blz. 298: ‘Nooit zal ik zijn boelin op 't Huwlijksleger streelen!’ Ook bij andere schrijvers (b.v. Vondel, Luyken e.a.) komt het naast en in dezelfde beteekenis als 't subst. boel voor.
‘als boelin, als breekster enz.’ is een bep. van gesteldheid bij ‘mijn naam’.

+ Vs. 1286. hare Echt - Zie de aanteekening bij vs. 1277.
wettelooze = onwettige, ongeoorloofde.
Met opzet spreekt B. hier van ‘min’, omdat dit woord voorheen bij voorkeur gebruikt werd (in tegenstelling met ‘liefde’) voor ongeoorloofde liefde. Deze beide regels (1285-1286) vormen een toegevenden bijzin bij het volgende vers.

[p. 132]

 

Mijn hart! ja, 'k wil, ik zal, ik moet uw inspraak hooren.

 

'k Moet redden, wat het koste, eer alles zij verloren. -⁺

 

Gy, Hemel! zaagt mijn' gloed, gy 't worst'len van dit hart!⁺

1290

Gy zaagt al 't gene ik leed by 't smooren van mijn smart!⁺

 

Gy weet het, of ik me ooit een' zucht veroreloofde,

 

Die voedsel was van 't vuur hetgeen mijn plicht verdoofde?⁺

 

Gy kent het wat mijn ziel verduurd heeft en getorscht!⁺

 

Thands, thands blaakt alles op in dees onzaalge borst.⁺

1295

Ja, 'k breek de banden los, door Velzen lang versmeten!⁺

 

'k Ben Floris trouw verplicht; die ligt my op 't Geweten⁺

 

Ik red, of sterf met hem. Gy stem het, Hemel, gy!⁺

 

De vloek treff' Velzens hoofd! erbarm u over my!

Einde van het Vierde Bedrijf.

+ Vs. 1288. zij verloren - Door de aanv. wijs wordt hier een mogelijkheid uitgedrukt.

+ Vs. 1289. gloed = liefde. Zie vs. 706.
woorst'len - Zij heeft nl. gestreden tegen haar verborgen liefde voor Floris.

+ Vs. 1290. smooren = onderdrukken.

+ Vs. 1292. vuur = liefdevuur.
hetgeen - Vgl. voor het gebruik van dit voornaamw. met een substantief als antecedent vs. 422, 732, 1169.
plicht = plichtsgevoel. In dezen bijv. bijzin is ‘mijn plicht’ onderwerp; haar bedoeling is, dat ze uit plichtsgevoel haar liefde tot Floris heeft onderdrukt.

+ Vs. 1293. kent = weet. In dezen zin is kennen een archaïsme, vgl. Der Leken Spieghel I, 19, vs. 83: ‘Ende hij dat wel kent ende verstaet, dat sijn edel wesen te nieute gaet’ (nl. door den dood.)

+ Vs. 1294. blaakt op = vlamt hevig op, geraakt in vuur. Vgl. Dichtw. dl. II, blz. 196: ‘Hun harten blaken op, van nieuw ontglommen vier.’
onzaalge = diep ongelukkige, ellendige. Zie ook vs. 701. Vgl. Hooft, Geeraerdt van Velsen vs. 398: ‘Onsalich Prins, hoe ver heeft moedwil u verstooten Van d'edel gloory enz.’

+ Vs. 1295. ‘de banden’ nl. des huwelijks.
lang = sinds lang.
versmeten = afgeworpen. Ze bedoelt, dat Velzen haar reeds lang niet meer als zijn vrouw behandeld heeft.

+ Vs. 1296. ‘die ligt my op 't Geweten’ d.w.z. die heeft de liefde van mijn hart; die kan ik niet loslaten.

+ Vs. 1297. ‘Ik red, of enz.’ - Een minder mooie samentrekking!
stem het = keur het goed. Zie vs. 133.