Floris de Vijfde

[p. 88]

Derde bedrijf.

Eerste tooneel.

floris, herman van woerden. Gevolg Van Hofbedienden achter op 't Tooneel.

 

floris.

 

Hoe! Kuik ontzegt my 't Leen?⁺

 

woerden.

 

Gy zult zijn' Schildknaap hooren.

 

floris.

 

'k Beken het, deze maar klinkt me onverwacht in de ooren.

 

Hy kondigt me Oorlog aan door Krijgsbode en Heraut!

650

De veldmuis wil den Leeuw bespringen in zijn woud.⁺

 

Het zij zoo! 's Mans onthaal bevele ik aan uw zorgen.

 

Ik zie hem na den disch; of mooglijk wel, op morgen.

 

woerden.

 

Hy vordert heden nog zijn afscheid na 't gehoor.

 

floris.

 

'k Vergun het hem. Men steil' zijn' meester niet te loor!⁺

655

Licht wenscht hy morgen vroeg mijn landen te overvallen,

 

En voert me, eer 't zonlicht daalt, gebonden uit dees wallen.

 

Wat weet men 't! - Ja, mijn vriend, te reeknen naar den schijn,⁺

+ Vs. 647. Zie de aanteekening bij vs. 637.

+ Vs. 651. onthaal = ontvangst.
bevele ik = vertrouw ik toe. Vgl. Hooft, Warenar, vs. 127; ‘Gaet binnen Reym, nu ist datjet huys bevolen wort.’

+ Vs. 654. Deze vorm (te loer stellen) vinden we ook elders bij Bilderdijk.

+ Vs. 657. Wat weet men 't = men kon 't nooit eens weten, of: wie weet, wat er nog gebeurt!

[p. 89]

 

Die Heer van 't Land van Knik moet zeer ontzachlijk zijn!⁺

 

En daarom! dat we ons thands de vreugde niet verderven.⁺

660

Dees middag houde ik Feest, ik mocht dees avond sterven!⁺

 

woerden.

 

‘Die boert mocht eer hy 't weet in bittere ernst vergaan.’⁺

 

floris.

 

Maar gy, gy dient my niets dan krijg en wapens aan?

 

woerden.

 

Niets anders heb ik thands uw Hoogheid aan te bieden.

 

floris.

(*Aan een van U gevolg.)

 

Onzalige Oorlogsbô! Niets anders? - *Edellieden!

665

Wie wacht in 't voorvertrek?

 

de edelman.

 

Vorst! Velzens gemalin.

 

floris.

 

Zie daar een' andren bô! - Men lei haar ijlings in! -⁺

 

Dit hadt ge my verheeld. Uw dochter hier te aanschouwen,⁺

 

Vereischte een Feest van my, en dacht gy 't haar te onthouen?⁺

 

Neen! zij ter harer eer' een Jachtspel aangericht!⁺

670

Dees middag heilig ik aan mijne aanbidbre Nicht.⁺

 

woerden.

 

Geloof my, Graaf, ik wist....

+ Vs. 658. ontzachlijk = te vreezen, gedacht. Vgl. vs. 513.

+ Vs. 659. De zin is: En daarom, laten we ons thands de enz.
thands - Dit is de gewone schrijfwijze van Bilderdijk; hij geeft hierin een opzettelijke herinnering aan de afleiding van 't woord uit: te-hande.
verderven = bederven. Vgl. Vanden Vos Reynaerde, vs. 667: ‘Hetet te zeden, ende te maten, dat ghi hu selven niet verdervet.’

+ Vs. 660. mocht = zou kunnen.
Dat de graaf de vijandschap van den heer van Kuik weinig telde, blijkt uit hetgeen Melis Stoke hieromtrent zegt (Rijmkr., Bk, IV vs. 1264 enz.): ‘De Grave wort lachende twaren, Ende seide: Nu, wat sal ic eten? De heer van Kuuc ontseghet mi Bi desen pape; wat meent hi? Sal hi mi uten lande driven, So salre cume (= nauwelijks) iement in bliven.’

+ Vs. 661. mocht = zou kunnen.
vergaan = overgaan, veranderen. Dezen regel zegt Woerden terzijde.

+ Vs. 666. lei - Zie vs. 232, 278, 449 enz.

+ Vs. 667. dochter - Zie de aanteekening bij vs. 161.

+ Vs. 668. 't d.i. ‘een feest’.

+ Vs. 669. Jachtspel = valkenjacht.
aangericht - Thans wordt 't werkw. aanrichten bijna alleen in ongunstigen zin gebruikt (of met maaltijd als object); vroeger kwam 't zoowel in goeden als in kwaden zin voor, met een groot aantal objecten, b.v. ‘Hier lust Fortuin wat groots, wat heerlijx aen te rechten’ (Vollenhove, Poëzy, 643. - Woordenb. der Ned. Taal.)

+ Vs. 670. heilig ik aan = wijd ik aan, zonder ik áf voor.
aanbidbre = aanbiddelijke.
Nicht. - Zie de aanteekening bij vs. 392.

[p. 90]

 

floris.

 

Nog niets van deze ontmoeting!

 

Te meer nog streelt mijn hart de gunst van haar begroeting.⁺

 

't Verrassend heeft een zoet, dat alle zoet verdooft.⁺

 

woerden.

 

‘Die zoetheid hangt u licht nog rijklijk over 't hoofd.’⁺

675

Ik zie, zy nadert. Graaf, 't is voeglijkst, haar te ontwijken.⁺

 

floris.

 

Waarom?

 

woerden.

 

De teedre Vrouw mocht van den schrik bezwijken,⁺

 

Indien ze een' Vader of een' Ega vinden mocht,

 

Waar ze u, en u-alleen, en niemand anders zocht.⁺

 

floris.

 

Neen, Woerden, blijf veeleer.

+ Vs. 672. ‘de gunst van enz.’ is in dezen zin 't onderwerp; en ‘mijn hart’ is lijd, voorwerp. De zin is: 't Is mij hoogst aangenaam, dat ik het voorrecht geniet, haar 't eerst te mogen begroeten.

+ Vs. 673. verdooft = overtreft. Vgl. Vondel, Lucifer, vs. 975: ‘De klaerste een minder klare in luister kan verdooven.’

+ Vs. 674. ‘Die zoetheid’ nl. van 't verrassende (vs. 673) Van Woerden zinspeelt in dezen, ter zijde gesproken, regel op Floris' aanstaande gevangenneming, die hem ook zal verrassen.

+ Vs. 675. 't is voeglijkst, haar enz. = ik behoor haar te ontwijken. Voor de weglating van het voor den superlatief zie men vs. 362 en 564.

+ Vs. 676. ‘mocht’ is hier modaal hulpwerkwoord evenals in 't volgende vers.

+ Vs. 678. Waar = terwijl.

Tweede tooneel.

floris, herman van woerden, machteld van velzen.

 

floris.

 

Treed onverschrokken nader,

680

Mijn Nicht! Gy vindt my hier verzelschapt van uw' Vader.⁺

 

Is de eer van uw bezoek hem mooglijk toegedacht;⁺

 

Duld echter, dat ik hier de Gastrechtplicht betracht!⁺

+ Vs. 680. Nicht - Zie vs. 670 en 392.
verzelschapt van = in gezelschap van, tezamen met.

+ Vs. 681. Het verband tusschen dezen zin en den volgenden is toegevend (tegenstellend).

+ Vs. 682. de Gastrechtplicht is de plicht, die door de wetten der gastvrijheid is opgelegd. Bilderdijk geeft (Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw., dl. II, blz. 356) het woord plicht op als mannelijk en vrouwelijk (maar meestal mannelijk).

[p. 91]

 

machteld.

 

Neen Vorst: ik dacht niet, hem, maar mijn’ Gemaal te vinden.⁺

 

Dien zocht ik - Minst, u-zelv’. - Verschoon mijn onderwinden!⁺

685

Iets dringends....⁺

 

woerden.

 

‘Wel bedacht!’

 

floris.

 

Zit neder, hoe 't ook zij!

 

Wie kan my welkom zijn, wie zoo gewenscht als gy!

 

Uw Echtgenoot verschijnt. - Vergun my middlerwijlen⁺

 

Dat ik uw zij bekleed'; mijn Boden zullen ijlen.⁺

 

Gy, Woerden, weet veellicht...?⁺

 

woerden.

 

‘'k Begrijp den wenk alreê.’

690

ô Ja, ik weet het, Graaf. -⁺

 

(Onder 't heen gaan.)

 

‘Dat ik uw zij bekleê.’

(Na Woerdens vertrek geeft de Graaf een' wenk aan 't Gevolg, dat zich daarop verwijdert.)

+ Vs. 683. ‘hem’ d.i. haar vader (vs. 680).

+ Vs. 684. ‘Minst, u-zelv'’ d.i. U zocht ik in 't geheel niet.
‘onderwinden’ beteekent, iets ondernemen, waar men tegen opziet; de zin is dus: Vergeef 't mij, dat ik 't heb durven wagen, hier te komen.

+ Vs. 685. ‘Wel bedacht’ - Woerden ziet in Machtelds mededeeling, dat ze haar echtgenoot wenscht te ontmoeten, niets dan een listig voorwendsel, vandaar zijn, terzijde gesproken, woorden.

+ Vs. 687. ‘verschijnt’ d.i. zal weldra verschijnen.
middlerwijlen - Deze oude vorm is eigenlijk een vrouwelijke genitief (van wile = tijd); B. gebruikt dezen vorm herhaaldelijk.

+ Vs. 688. uw zij bekleed' = aan uw zijde sta (of: zit); deze verouderde uitdrukking (eigenlijk elliptisch voor: de plaats aan iemands zijde bekleeden) vinden we ook in Bilderdijk, Dichtw. III, 350: ‘Hoe trouw bekleedden we uwe zijden.’ Vgl. Vondel, Palamedes, vs. 1888: ‘Sijn' rechte sijde quam d'Aertswichelaer bekleen, De slincke Eurypilus, en schenen sich t'erbarmen.’
‘zullen ijlen’ nl. om Uw echtgenoot te berichten, dat gij hier zijt.

+ Vs. 689. veellicht = wellicht. Vgl. Trigland, Kerckelijcke Geschiedenissen (1650) blz. 1: ‘Want soo ist datmen nu, recht in desen tijdt, doenmen wederom handelde van Vrede of Treves, of veellicht van alle beyden, met die Historie voor den dach quam’ Zie vs. 431.
De bedoeling van Floris is: Gij weet wellicht, waar van Velzen zich bevindt.
Het volgende ('k Begrijp enz.) wordt door Woerden zacht gesproken; hij vat, hetgeen Floris zeide, op als een wenk om te vertrekken.

+ Vs. 690. ‘Dat ik uw zij beklêe.’ Hij herhaalt die woorden van Floris zacht; ze doen hem, naar hij meent, een blik slaan op de betrekking tusschen den graaf en Machteld.

Derde tooneel.

floris, machteld van velzen.

 

floris.

 

'k Verheug me, u eindlijk eens in mijn verblijf te aanschouwen,

[p. 92]

 

Mevrouw! en 't is me een gunst. By Hollands Edelvrouwen

 

Uitstekende in geboorte als in bevalligheên,⁺

 

Vergeeft m' uw fierheid licht wat elders trotschheid scheen.⁺

695

'k Mocht mooglijk van uw' rang by de edelste Geslachten,⁺,⁺

 

Van de eerplaats uws Gemaals in mijn Paleis, verwachten,⁺

 

(Ik rep van Maagschap noch betrekking van voorheen)⁺

 

Dat de omgang met mijn Hof niet gants wierde afgesneên,⁺

 

En kon me, als heel dat Hof, van de eenzaamheid beklagen,⁺

700

Waarin ge uws levens bloem gedoemd schijnt af te knagen.⁺

 

Dan neen, Mevrouw, ik weet, sints eene onzalige Echt

 

Uw noodlot aan het lot van donkren Velzen hecht,⁺

 

Dat ge om de teedre plicht van Dochter en van Gade,⁺

 

Den luister van mijn hof met fieren moed versmaadde.⁺

705

Ik eer, gelijk 't betaamt, die grootheid van gemoed.

 

Gy kent dit hart, Mevrouw; gy kent zijn' vroeger gloed;⁺

 

Die vlam, waarvan ik eens voor uw verdienste blaakte,⁺,⁺

 

Bedwong ik toenze uw Echt misdadig, wraakbaar maakte;⁺

 

En 'k voere u hier geen taal, die ge uit den zelfden mond

710

In heuchelijker tijd met wederzin verstond.⁺

 

Ik vleide my - Vergeefs! die droomen zijn vervlogen! -⁺

 

Uw boezem waar misschien tot Floris min bewogen;⁺

 

Maar 't Vaderlijk gezag gaf Velzens aanspraak klem.⁺

 

Gy huwde, en 'k heb uw trouw bekrachtigd door mijn stem.⁺

715

Maar, kon ik zonder schrik, en zonder my te ontroeren,⁺

 

U Bruid van Velzen zien, en aan mijn' arm ontvoeren,⁺

 

Niet onverschillig wierd me, als Graaf, als Bloedverwant,⁺

 

Uw noodlot in den prang van dees uw' huwlijksband.⁺

 

Ik zie den Minnenijd, hoe zeer gy 't wilt verzaken,⁺

720

Op 't noemen van uw' naam in Velzens oogen blaken;

 

Zijn kaak verbleeken op de melding van dien glans,⁺

 

Die u de parel maakte in Hollands Maagdenkrans⁺

 

En in de laagste hut een Rijkskroon blind zou schitteren.⁺

 

Wat zeg ik? 'k Zie zijn' geest zich immer meer verbitteren,

+ Vs. 693. Uitstekende = uitmuntende boven anderen.
als = zoowel als.
‘By Hollands Edelvrouwen uitstekende enz.’ vormt een bekn. redengevenden bijzin.

+ Vs. 694. m' = men. - ‘fierheid’ is datief.
‘elders’ d.i. in een ander.
Het substantief ‘fierheid’ noemt een goede en ‘trotschheid’ een slechte eigenschap; fierheid wijst op 't bezit van een rechtmatigen trots, van een gepast gevoel van eigenwaarde, trotschheid daarentegen veronderstelt een overdreven zelfgevoel en dwaze zelfverheffing.

+ Vs. 695. mooglijk = misschien. Zie vs. 739.
uw' rang by = uw hooge rang onder.

+ Vs. 695-698. De zin is: Daar gij tot den hoogsten adel behoort en uw echtgenoot een eereambt in mijn paleis bekleedt, mocht ik misschien van u verwachten, dat gij ook eens een enkele maal aan mijn hof kwaamt.

+ Vs. 696. de eerplaats uws Gemaals - Gerard van Velzen bekleedde een hofambt en was een van Floris vertrouwde raadslieden; Melis Stoke zegt van hem (Rijmkr., Bk. IV vs. 1187-1189): ‘Ende du, Gheraert, felle man, Droeghes oec sine cleder an. Du hads van kinde met hem ghewesen.’

+ Vs. 697. Maagschap - Zie vs. 680, 670, 392.
betrekking van voorheen - Floris zinspeelt hier op zijn vroegere liefde voor Machteld. Vgl. vs. 706-711.

+ Vs. 698. Over de schrijfwijze gants, die bij Bilderdijk regel is en die ook vroeger zeer veel voorkwam, zie men het Woordenb. der Ned. Taal, op dit woord.

+ Vs. 699. zich beklagen van; ook vs. 737. Vroeger stond het woord, dat de zaak noemde, waarover men zich beklaagt, in den genitief, vandaar bij Bild. nog de omschrijving met 't voorzetsel van (Vgl. Stoett, Middelned. Spraakk. § 160).

+ Vs. 700. De zin is: Doordat ge voortdurend in eenzaamheid leeft, wordt uw levensgeluk vernietigd. (Voor de constructie van dezen zin zie men vs. 401).

+ Vs. 702. donkren Velzen - Zie vs. 226 met de aanteekening.

+ Vs. 703. Zie voor 't geslacht van ‘plicht’ de aanteekening bij vs. 682.

+ Vs. 704. moed = gemoed. Vgl. Bredero, Griane, vs. 917: ‘Hoe wel des Keysers moet met toren is ontsteken enz.’
ge versmaadde; zoo ook: gy huwde (vs. 714) en gy deelde mede (vs. 851). Zulke vormen komen bij Bilderdijk, vooral in 't rijm, nog al eens voor; ze waren in de oudere taal zeer algemeen o.a. Geuzenliedb. (van Lummel) blz. 172: ‘Waer zijn u schoone woorden, Die ghy my loofde aen mijnhant.’ (Voor een verklaring zie men W.L. van Helten, Vondels Taal, § 54.)

+ Vs. 706. gloed - Zie vs. 697.

+ Vs. 707. verdienste d.w.z. goede hoedanigheden, geestelijke zoowel als lichamelijke, dus: schoonheid en edel hart.

+ Vs. 707-708. Toen gij met Velzen gehuwd waart, werd mijne liefde voor U misdadig en daarom heb ik die bedwongen.

+ Vs. 708. ze d.i. ‘die vlam’ (vs. 707).
‘uw Echt’ is subject in dezen zin en ‘ze’ is 't object; ‘misdadig, wraakbaar’ is bep. van gesteldh. bij het object ‘ze’.
wraakbaar = afkeurenswaardig.

+ Vs. 710. heuchelijker = aangenamer, schooner. In deze schrijfwijze (zoo ook: ontzach, ontzachlijk, ontzachelijk, gezach, beklaachlijk, enz.) volgt Bilderdijk de uitspraak.

+ Vs. 711. ‘Ik vleide my’ nl. met hoop op wederliefde.

+ Vs. 712. De zin is: Gij waart er misschien nog wel toe gekomen, Floris wederliefde te schenken.

+ Vs. 713. Dat is: Uw vader schonk u aan Velzen.

+ Vs. 714. Gy huwde - Zie vs. 704; vs. 1223.
trouw = huwelijk.
stem = toestemming. Vgl. Dichtw. dl. IV, blz. 176: ‘En stemt zijn gramschap ooit in hun gerechte straf, Hy staat haar aan geen Volk, aan geen Verraders af.’

+ Vs. 715-716. Deze regels vormen een toegevenden bijzin bij den volgenden hoofdzin.

+ Vs. 716. ‘Bruid van Velzen’ is een bep. van gesteldh. bij ‘U’.

+ Vs. 717. Bloedverwant - Zie vs. 392.

+ Vs. 718. noodlot = treurig lot (Zie ook vs. 702).
in den prang = bij het knellen.

+ Vs. 719. Minnenijd = jaloezie. Volgens Bilderdijk (Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw., II, 227) is nijd zoowel mannelijk als vrouwelijk. In vs. 424 gebruikt hij 't dan ook vrouwelijk en in vs. 719 en vs. 781 mannelijk.
verzaken = loochenen, ontkennen, verbergen. Vgl. Marnix v. St. Aldegonde, Byencorf der H.B. Kercke blz. 4. ‘Ende een weynich te voren hadde sich Arnoldus de Bisschop van Bricxen oock heftich tegen de Papen aengestelt, versakende plat uyt, dat haer het sweert der Overheyt eenichsins soude toecomen.’

+ Vs. 721. op de melding van dien glans = zoodra men spreekt over die schoonheid.

+ Vs. 722. Maagdenkrans = kring van maagden.

+ Vs. 723. ‘in de laagste hut’ d.i. al waart gij in de nederigste hut.
blind = dof; dus: blind schitteren = in glans overtreffen.

[p. 93]

725

Door sombre mijmering vermeesterd, en gedoofd⁺

 

In zwarte dampen die hem dwarr'len door het hoofd. -⁺

 

'k Bemin hem; 'k heb, begaan met dit naargeestig zwoegen,

 

Hem opgehoopt met eer, met weldaan, met genoegen. -

 

Vergeefs! - Zijn kwaal neemt toe, de wonde zit in 't hart,⁺

730

ô Geef me een middel in tot heeling van die smart. -⁺

 

machteld.

 

Mijn Heer, het waar te veel, indien ik een vermoeden

 

Het geen mijn' Egâ treft, door duistre taal kon voeden.⁺

 

Uw zorg voor zijn belang vereert en hem en my;⁺

 

Doch, waan niet dat mijn deugd verdacht aan Velzen zij!⁺,⁺

735

Of, dat een ijdle droom zijn ziel hebbe ingenomen,

 

En my van 't Hof vervreemde om argwaan voor te komen!⁺,⁺,⁺

 

'k Beklaag my niet by u van 't hart van mijn' Gemaal.⁺

 

't Is edel; en (vergeef mijne al te vrije taal)

 

Zoo mooglijk Velzens ziel, eenstemmig met de mijne,

740

By 't dartle Hofbanket te stroef en somber schijne,

 

Men schrijve een' Edelman geen zwakheên, hem onwaard,⁺

 

Of my geen neiging toe, die zulke zorgen baart!⁺

 

floris.

 

Hoe dus...!

 

machteld.

 

Ik smeek u, Vorst, doe Machteld recht weêrvaren.

 

Vergeet, dat ze ooit uw hart.... En laat haar de eer bewaren!⁺

745

De Gade, dien haar 't Lot, dien haar een Vader schonk,⁺

 

Is edel, schoon zijn hoofd niet met uw' hairband pronk'.⁺

 

Zijn rechten, over my, zijn heiliger dan de uwen.

 

Ik nam zijn wetten aan als Egâ by het huwen,

 

Zy zijn my dierbaar, en (het belge u niet, mijn Heer!)⁺

750

'k Verandwoord hem noch my, en vraag uw zorg niet meer.⁺

+ Vs. 725. vermeesterd = beheerscht.

+ Vs. 726. ‘zwarte dampen’ d.i. sombere gedachten, booze achterdocht.

+ Vs. 729. de wonde zit enz. d.i. de oorzaak van zijn leed ligt in zijn ‘minnenijd’, zoodat 't niet helpt, of ik hem met uiterlijke eerbewijzen overlaad.

+ Vs. 730. Geef me in = leer mij, noem mij.

+ Vs. 732. Meermalen gebruikt B. het betrekkelijk voornaamw. hetgeen, als het antecedent een substantief is; zoo ook vs. 422, 1169 en 1292.

+ Vs. 733. vereert = eert; is een eer voor.

+ Vs. 734-736. zij - hebbe - vervreemde. De aanvoegende wijs duidt hier een niet-werkelijkheid aan.

+ Vs. 734-736. Machteld spreekt hier wel wat anders dan tegenover van Amstel; zie o.a. vs. 225-227 en vs. 240.

+ Vs. 736. Het subject van ‘vervreemde’ is ‘een ijdle droom’ (vs. 735). De zin is: Waan niet, dat ‘een ijdle droom’ de oorzaak is, dat hij mij van 't Hof verwijderd houdt.

+ Vs. 736. vervreemde = verwijdere. Vgl. Belg. Museum X, 46: ‘Dat hi bet gehouden ware binnen der voorseider stede te bliven, zonder canse thebbene hem in andren plaetsen te vervreemdene ende te vertreckene.’ Zie ook Kiliaen: vervremdinge = secessio (d.i. afzondering, uitwijking).

+ Vs. 736. voor te komen = te voorkomen. Vroeger werd voorkomen zeer dikwijls scheidbaar gebruikt; b.v. Vondel, Lucifer, vs. 1186: ‘De hooge noot beveelt hierinne te voorzien, en onheil voor te komen.’ Zie ook hier vs. 979 en 1072.

+ Vs. 737. Zie vs. 699 met de aanteekening.

+ Vs. 741. ‘Zwakheên’ nl. achterdocht en jaloezie.

+ Vs. 742. ‘neiging’ d.w.z. genegenheid voor den graaf. Zie vs. 817.
zorgen = bezorgdheid.

+ Vs. 744. ‘dat ze ooit uw hart (bekoorde).’

+ Vs. 745. Gade = echtgenoot, man. In dichterlijken stijl is 't gebruik van gade in deze opvatting vrij algemeen. Vgl. ook Egâ (vs. 761.)

+ Vs. 746. hairband = hoofdband, diadeem van den vorst.
pronk' - De vorm van den conjunctief werd vroeger veel gebruikt in een toegeven den bijzin.
De zin is: Mijn gade is edel, al is hij ook geen vorst.

+ Vs. 749. belge = vertoorne. In dezen transitieven zin is belgen niet algemeen, doch ook bij andere schrijvers vinden we 'twel b.v. bij Stijl: ‘Het belge u niet, dat ik vrijmoedig spreek'.’ (Woordenb. der Ned. Taal II. 1722).

+ Vs. 750. De zin is: Ik doe u verantwoording noch van zijn daden, noch van mijn gevoelens.

[p. 94]

 

floris.

 

Ik ben voldaan, Mevrouw; en, schoon ik nooit kon vreezen,

 

Mijn zorg op zulk een wijs hier af te zien gewezen,

 

'k Verban eene achterdocht die u en Velzen hoont,⁺

 

En die 't u licht zal zijn dat ge ongegrond betoont.⁺

755

Vergun me, u dezen dag een vrolijk feest te geven.

 

Het geldt uws Egaas eer indien gy 't zoudt weêrstreven:⁺

 

't Waar minnenijd in hem, en vrees in u geacht,

 

Indien ge u-zelve onttrokt aan de eer u toegedacht.

 

machteld

(als met schrik oprijzende).

 

‘ô Hemel!’ - Feesten, Graaf! Geprest door andre zorgen⁺

760

Verschijn ik hier. - Gy-zelf - Ik houde u niets verborgen -⁺

 

Maar neen, mijn Egâ - Doch die Egâ mint zijn' Vorst.⁺

 

Hy toeft, en - echter, 't dringt, het woelt my in de borst: -⁺

 

Het offer viel misschien voor 't slachtmes eer men 't waande -⁺

 

De Hemel weet - het uur is mooglijk reeds aanstaande.

765

Ik moet -

 

floris

(by 't opkomen van Velzen).

 

Uw' Echtgenoot!

+ Vs. 753. achterdocht - Die achterdocht zou dan hierin bestaan, dat de graaf Velzen van minnenijd verdenkt.

+ Vs. 754. betoont = toont. Zie o.a. Statenbijbel, Exodus 9 vs. 16, Vgl. voor de constructie vs. 401, 700 met de aanteekening.

+ Vs. 756. ‘indien gy enz.’ d.i. indien gij er u tegenzoudt verzetten.

+ Vs. 759. De tusschen aanhalingsteekens geplaatste woorden zegt Machteld in zich-zelf.
Geprest = gedrongen, aangedreven. Zoo ook Dichtwerken, dl. IV, blz. 144: ‘Daar is er, buiten u, genoeg in Homes vest, Wie d'aanvang zijns gebieds tot stâage wraaklust prest.’

+ Vs. 760. Ze bedoelt: Gij-zelf zijt 't voorwerp mijner zorgen.

+ Vs. 761. Ze bedoelt: Mijn eegâ zal misschien vertoornd zijn, als ik den graaf meedeel, dat hij in gevaar verkeert.

+ Vs. 762. ‘Hy’ d.i. ‘mijn Egâ’.
Hy toeft d.i. hij blijft nog weg.

+ Vs. 763. ‘Het offer’ d.i. de graaf.

Vierde tooneel.

floris, machteld van velzen, gerard van velzen.

 

floris

(haar Velzen te gemoet leidende).

 

Zie hier uw Gemalin!

[p. 95]

 

'k Gelei haar thands by u, gelijk uw Hofknaap, in,⁺

 

Mijn Velzen. - 'k Weet mijn' plicht, en zal geen Echtelingen

 

Belemm'ren door het oor in hun geheim te dringen.⁺

+ Vs. 766. Gelei - Zie voor dezen vorm vs. 232, enz.
Hofknaap = edelknaap, page.
'k Gelei haar by u in = ik leid haar tot u.

+ Vs. 768. Belemm'ren = lastig zijn, hinderen.
‘het oor’ is lijdend voorwerp in dezen zin.
De zin is: Ik wil niet tegenwoordig zijn bij hetgeen gij tezamen te bespreken hebt.

Vijfde tooneel.

gerard van velzen, machteld van velzen.

 

velzen.

 

Gy hier! en met den Graaf in heimelijk gesprek?

 

machteld.

770

Mijn Egâ, 'k zocht naar u....

 

velzen.

 

In 's Graven bedvertrek!

 

Gy naamt den rechten weg om een' Gemaal te vinden.

 

Ontrouwe!

 

machteld.

 

Laat de drift uw oordeel niet verblinden.

 

Een allerwreedste zorg dreef my naar herwaart aan⁺

 

Om u....

 

velzen.

 

In 's Graven arm, dus blijkt het, wel te ontgaan!⁺

775

Rampzaalge, of hoopt gy nog....?⁺

 

machteld.

 

Gy zult mijne onschuld weten,

 

Verneem slechts...!

+ Vs. 773. zorg = bezorgdheid, vrees.
naar herwaart - 't Bijwoord herwaart drukt alleen reeds een richting uit, 't voorzetsel naar is dus feitelijk overbodig. Een dergelijk gebruik van een voorzetsel was vroeger echter zeer algemeen, vgl. Marnix' Psalmberijming, Ps. 7 vs. 3: ‘Ontwaeck, Heer, t'mywaerts, ten gericht.’ (Vgl. ook te mijwaart enz.).

+ Vs. 774. Velzen bedoelt: Die (nl. die zorg, vs. 773) in 's Graven arm nog wel te ontgaan is, zooals nu blijkt.

+ Vs. 775. De bedoeling is: Of verwacht ge nog, dat ge mij kunt misleiden, dat ik aan uw onschuld geloof.

[p. 96]

 

velzen.

 

Onschuld? Beef! wie zal dan schuldig heeten!

 

machteld.

 

Gy waant dan -?⁺

 

velzen.

 

Wanen, hoe! - Verbonden door de Trouw,⁺

 

Den dartlen Minnaar die u aanzocht...!

 

machteld.

 

Ach, weêrhou

 

Die woorden. Spaar uw Gade, en ô! ontzie u-zelven!⁺

780

Vrees de oor en van den wand, de tong der hofgewelven.⁺

 

Zy wedergalmen reeds van uwen minnenijd.⁺

 

velzen.

 

En van uw ontrouw niet, ondankbare?⁺

 

machteld.

 

Uw verwijt

 

Doorgrieft me - Ach, hoor voor 't minst. - Verdenk my, zoo 't uw harte⁺

 

Vermag, maar hoor -!

 

velzen.

 

ô Hoon! ô Onverzwelgbre smarte!

785

Waar meê kunt ge uw vergrijp bewimplen, snode Vrouw?

 

Is, aanzien van den Graaf, geen schennis van uw trouw?

 

Geen voeden van de vlam, die door zijn' boezem dartelt;⁺

 

Die uit zijn wulpsch gelaat in zichtbre vonken spartelt;⁺

+ Vs. 777. ‘Gy waant dan, (dat ik u ontrouw ben geworden’).
Het werkw. ‘wanen’ wijst op een valsche meening.

+ Vs. 778. Velzen bedoelt: ‘Verbonden door de Trouw, den dartlen Minnaar, die u aanzocht’, uit eigen beweging hier te komen bezoeken, levert dat niet 't onweerlegbaar bewijs van uw ontrouw jegens mij?
Trouw = echt, huwelijksband. Vgl. vs. 714.
aanzocht = ten huwelijk vroeg.

+ Vs. 779. ontzie u-zelven = neem u in acht.

+ Vs. 780. De zin is: De wanden hebben ooren en aan 'thof spreekt men over u.

+ Vs. 781. ‘Zy’ nl. de hofgewelven. De zin is: Er wordt aan 't hof reeds druk gesproken over uw minnenijd.
minnenijd - Zie over 't geslacht van dit woord de aanteekening bij vs. 719.

+ Vs. 782. Wordt uw ontrouw dan niet algemeen besproken?

+ Vs. 784. Doorgrieft me = grieft mij diep.

+ Vs. 787. Een mooie regel! - ‘Die door zijn' boezem dartelt’ d.w.z. die in zijn dartelen, wulpschen boezem brandt.

+ Vs. 788. spartelt = flikkert, fonkelt.

[p. 97]

 

Die ge aanbliest eer my de Echt - den naam van uw' Gemaal,⁺,⁺

790

Uw hand, maar 't hart niet, schonk, en de oneer?

 

machteld.

 

Bittre taal!

 

ô Velzen, heeft mijn ziel dan nooit genoeg geleden?

 

Welaan! doorstoot my 't hart, verbrijzeld, platgetreden!⁺

 

Maar gun me, ai gun het oor aan 't gene een dure plicht

 

My oplegt. - 'k Zeg hier niets van 't geen ik heb verricht:

795

'k Kan dulden; 'k draag 't verwijt, hoe schuldloos. Slechts dit eene:⁺

 

't Geldt u, den Adel, 't Land -! Dan zwijge ik, en versteene.⁺

 

Wacht, wacht uw leven, en ....⁺

 

velzen.

 

Wat scheelt my slevens Hel!

 

machteld.

 

Sla de oogen op dit schrift; dit eische ik! - Dan, vaarwel.

 

velzen.

 

Zoo geef!

(Hy leest.)

Een zwart Verraad dreigt heden uit te breken. 't Geldt Floris. Red den Vorst, en wend het moordgeweer! Men waarschouw', maar in tijds. Op 't eerste wapenteeken Vliegt Kenmer en Westfries tot bystand van zyn' Heer.

 

Wie bracht dit heilloos blad?⁺

+ Vs. 789. Velzen zegt hier dus, dat Machteld voor haar huwelijk Floris' liefde tot haar heeft aangewakkerd.

+ Vs. 789-790. Velzen zegt: Door mijn huwelijk met u ontving ik den naam van uw' Gemaal, uw hand en de oneer (de schande), maar niet uw hart.

+ Vs. 792. ‘verbrijzeld, platgetreden’ = dat nu reeds verbrijzeld en vertreden is.

+ Vs. 795. Het werkwoord ‘dulden’ wijst op een onverdiend lijden, dat met gelatenheid gedragen wordt.

+ Vs. 796. ‘'t’ d.w.z. wat ik heb mede te deelen.
versteene = verstijve, sterf.

+ Vs. 797. wacht = waak voor, draag zorg voor. In dezen zin is wachten een archaïsme; vgl. Vondels bekende rei uit Joseph in Egypten: ‘Dies wacht uw vingers, wacht uw bant, Noch vat de Doot niet met uw' tant!’
‘Wat scheelt my 's levens Hel’ d.i. wat kan mij 't leven, dat voor mij toch slechts een hel is, verder schelen.

+ Vs. 798a. (Inhoud van het geschrift) wend = wend af, weer af.
moordgeweer = moordwapen. Zie vs. 182.
waarschouw' - Zie vs. 873.
Deze voorstelling, als zou Machteld gewaarschuwd zijn voor het den graaf dreigend gevaar, is geheel van Bilderdijks eigen vinding; wel wordt verhaald (o.a. in de Kronijk van den Clerc uten laghen landen bi der see), dat Floris zelf is gewaarschuwd door een oude vrouw, die hem een briefje in de hand wist te stoppen met de woorden: ‘Edel Prince, Koningskind, gedenk aan de woorden des Psalmists; of, gedenkt dat de gene die den Souter maakte, propheteerde en zeide: “Zelfs de man mijns vredes, op wien ik vertrouwde, die mijn brood at, heeft de verzenen tegen mij opgebeven”’ (Bilderdijk, Gesch. des Vaderlands, dl. II, blz. 250). Hierop zinspeelt de dichter in vs. 1135-1137.

[p. 98]

 

machteld.

 

Een Haarlemsche onbekende.

 

velzen.

800

Aan U! - Opdat Uw hand den slag van Floris wendde?

 

machteld.

 

Ik achtte 't U bestemd, wanneer ik d'inhoud zag,⁺

 

En vloog te viervoet heen, by 't krieken van den dag,⁺

 

Om u....

 

velzen.

 

Vermeetle, zwijg! my dacht gy niet te ontmoeten.

 

Gy vloogt uw' minnaar toe, om 't wulpsche vuur te boeten,⁺

805

Dat in de onkuische borst... En, om hem 't licht te hoên,⁺

 

Die u zoo dierbaar is, was Velzen niet van doen. -⁺

(Na eenige tusschenpoozing en eenige stappen heen en weêr wandelens.)

 

Wel nu, gy bracht den Graaf die aangename tyding!⁺

 

Verraad! Men dreigt zijn hoofd! u dankt hy zijn bevrijding!⁺

 

ô Welgevonden list! Geen wonder, voert zijn hand⁺

810

U morgen door mijn bloed naar 't Vorstlijk ledikant!

 

machteld.

 

ô Gruwel! een Gemaal -!

 

velzen.

 

Gemaal! - van hier die namen,⁺

 

Ontaarde, die een hart als 't mijne, slechts beschamen!⁺

+ Vs. 801. wanneer = toen. Zoo ook vs. 853. Bilderdijk gebruikt wanneer meermalen in dien zin.

+ Vs. 802. te viervoet - Zie vs. 220. Ook Staring's Marco blz. 200.

+ Vs. 804. boeten = (bevredigen) blusschen. 't Is een archäisme, dat Bilderdijk veel gebruikt, o.a. Dichtw., dl. I, blz. 335: ‘De wederzijdsche gloed in weerziens hemelzoet geboet.’ Vgl. Vondel, Gijsbreght van Aemstel, vs. 1475: ‘En (Haemsteê) boet' er schendigh meê zijn’ godvergeten lust.’

+ Vs. 805. om hem 't licht te hôen d.i. om hem 't leven te behoeden.

+ Vs. 806. ‘Die u zoo dierbaar is’ is een bijvoegl. bijzin bij hem (vs. 805) d.i. Floris.

+ Vs. 807. van doen = noodig. Zoo ook Statenbijbel, Rom. 16 vs. 2: ‘Op dat gy haer bystaet in wat sake sy u soude mogen van doen hebben.’

+ Vs. 808. dreigt = bedreigt.

+ Vs. 809. ‘o Welgevonden list’ - Velzen beschuldigt Machteld van de grofste misdaad; hij stelt 't hier voor, alsof 't er Machteld om te doen is, hem, Velzen, bij den graaf van verraad te beschuldigen, opdat deze den verrader zal dooden en haar daarna huwen (Vs. 810). Zie ook vs. 828.
De zin is: 't Is geen wonder, als zijn hand u morgen enz.

+ Vs. 811. De zin is: Zou ik mijn Gemaal doen vermoorden op zoo gruwelijke wijze.

+ Vs. 812. beschamen = met schande bedekken, onteeren. In dezen zin is 't woord verouderd; vgl. Statenbijbel, Jerem. 14 vs. 3: ‘Sy zijn beschaemt, ja worden schaemroot, ende bedecken haer hooft.’ (Zie Woordenb. der Ned. Taal, II, 1948.)

[p. 99]

 

Trouwlooze, leg hier straks 't verradend masker af:⁺

 

Wie is hy, die dit schrift in uwe handen gaf?⁺

 

machteld.

815

Ik sidder.

 

velzen.

 

Spreek!

 

machteld.

 

Mijn Maagd.

 

velzen.

 

Van wien had zy 't ontfangen?

 

Maar neen, ik vraag niet meer! Wat kan ik meer verlangen?⁺

 

Men kent uw neiging voor den Dwingland: 't geen hem raakt,⁺

 

Wordt u, zijn' Raden niet, maar u, bekend gemaakt!⁺

 

Het hoogst belang des Staats is veiligst in uw handen;⁺

820

Wy zijn Verraders, wy, die van uw drift niet branden.⁺

 

Men lijfstaffier' den Vorst met vrouwen, als in 't Oost,⁺

 

En plaatse u aan het hoofd dier lijfwacht! 'k Ben 't getroost.⁺

 

machteld.

 

Verwachtte ik dit onthaal voor zuivre plichtbetooning!⁺

 

velzen.

 

Vraag uw' geliefden Graaf (hy wacht u) de beloning;

825

My niet, die - of ik zelf te kort schoot in mijn plicht,⁺,⁺

+ Vs. 813. straks = terstond, dadelijk. Vgl. voor deze beteekenis Marnix, Psalm 90 vs. 2: ‘Want in dijn oog zijn duysent jaer stracx omme.’
verradend = verraderlijk.

+ Vs. 814. schrift = geschrift. Zoo ook vs. 798.

+ Vs. 816. De bedoeling is: Ik heb reeds volkomen zekerheid.

+ Vs. 817. neiging = genegenheid, liefde. Zie vs. 742.

+ Vs. 818. Raden = raadslieden.

+ Vs. 819. veiligst - Zie voor de weglating van het, boven vs. 362 en vs. 564 met de aanteekeningen.
De zin is: Gij zorgt 't best voor de belangen van den staat.

+ Vs. 820. ‘wy, die van enz.’ d.i. wij, die den vorst niet zoo hartstochtelijk liefhebben als gij.

+ Vs. 821. lijf staffier' = omringe (als met een lijfwacht). Zoo ook Bilderdijk, Poëzy I, blz. 3 (ed. 1822): ‘Waar Dwang en Onzin samenspannen, Door 'tzelfgekwel gelijfstaffierd.’

+ Vs. 822. 'k Ben 't getroost = ik vind 't goed.

+ Vs. 823. onthaal = behandeling, bejegening. Het werk-woord onthalen in den zin van behandelen is verouderd, vgl. Marnix, Psalm 60 vs. 2: ‘Du hebst dijn volck onthaelt seer herdt.’
plichtbetooning = plichtsvervulling.

+ Vs. 825. of = alsof.

+ Vs. 825-826. De zin wordt duidelijker bij omzetting, aldus: My niet, die door deze uw roekloosheid bezwalkt worde en beticht, of ik zelf enz. Velzen wil zeggen: Doordat gij zoo roekeloos geweest zijt, zelf den graaf te waarschuwen voor 't gevaar, dat hem dreigt, hebt ge aanleiding gegeven, dat men mij misschien van plichtsverzuim tegenover den vorst zal beschuldigen.

[p. 100]

 

Door deze uw roekloosheid bezwalkt worde en beticht! -⁺

 

Wat zeide ik? roekloosheid? Neen, vloekbre, 't is verraden!⁺

 

My dicht ge een schelmstuk op, om in mijn bloed te baden.⁺

 

Ja, de Echtbreuk paalt aan moord, de moord is haar verwant!⁺

830

Maar beef, Ontrouwe, en wacht... den doodsteek van mijn hand.

 

machteld.

 

Stoot toe! zie hier mijn borst. Doorboor haar vrij, Verwoede!

 

Haar misdaad is de trouw, die ze onverbreekbaar voedde.⁺

 

De Hemel leest daar in, en kent haar zuiverheid.⁺

 

Ruk, ruk dien degen uit, en straf my. 'k Ben bereid.

(Zy valt op de knie, den boezem aanbiedende.)

 

velzen.

835

Rijs op! Geen tranen meer, die slechts mijn wraak verhitten.⁺

 

Ik weet het, wie dat hart, en wie het niet bezitten.

 

Die ijdle mommery doorschouw ik tot den grond.⁺

 

Dit, dit vervloekt papier weêrspreekt uw' valschen mond,

 

En mooglijk - 't is me een straal, een lichtstraal uit den hoogen -⁺

840

Licht hebt ge 't zelf verdicht. - Sla neêr die moordende oogen,⁺

 

En spreek!

 

machteld.

 

Wat wilt ge dan, dat u mijn mond verklaar?

 

velzen.

 

De waarheid!

+ Vs. 826. De aanv. wijs (worde) drukt hier een mogelijk-heid uit.

+ Vs. 827. vloekbre = vloekwaardige.
De zin is: Uw handelwijze is niet 't gevolg van uw roekeloosheid, maar gij zijt bezig, mij te verraden.

+ Vs. 828. My dicht ge op = mij beschuldigt gij ten onrechte van. Thans in dezen zin verouderd; vgl. D.R. Camp-huysen, Psalm 27 vs. 11: ‘En (haer leugen-balgh) dicht my op daer ick noyt deel aen hadt.’ (Zie de aanteekening bij vs. 809.)

+ Vs. 829. paalt = grenst.
‘haar’ d.i. de echtbreuk.

+ Vs. 832. ‘trouw’ nl. aan haar echtgenoot.
onverbreekbaar = onverbrekelijk.

+ Vs. 833. ‘daarin’ nl. in ‘mijn borst’ (vs. 831).

+ Vs. 835. wraak = wraaklust.
verhitten = prikkelen, aanwakkeren.

+ Vs. 837. ijdle mommery = valsche veinzerij.

+ Vs. 839. ‘een straal’ nl. van hoop.

+ Vs. 840. 't nl. den inhoud van ‘dit papier’ (vs. 838).

[p. 101]

 

machteld.

 

ô Mijn ziel, wat is op aarde waar!

 

velzen.

 

Verraad en ontrouw.⁺

 

machteld.

 

En... Maar neen, mijn ziel wil lijden.

 

Ik wil my tot aan 't eind, van zelfverwijt bevrijden.

845

Wat eischt ge, mijn Gemaal? Doorzoek en ondervraag.

 

velzen.

 

Wat opzet... Welk een blijk dat ik den Vorst belaag?⁺

 

machteld.

(Met verbazing.)

 

Gy!

 

velzen.

 

Heeft uw helsche list niet zelv dien brief verzonnen?

 

Nog eens!

 

machteld. (Verontwaardigd.)

 

Gerechte God! - Zoudt gy 't verwachten konnen!⁺

 

Zoo laag! onedel! zoo....

 

velzen.

 

Genoeg, onnoozel Wicht! -⁺

850

Wat was zijn andwoord op dit hoofdeloos bericht?⁺

+ Vs. 843. ‘Verraad en ontrouw’ dat is 't eenige, dat ‘waar’ is op aarde. Dit zegt Velzen als antwoord op Machtelds verzuchting: ‘wat is op aarde waar!’

+ Vs. 846. De zin is: Welk bewijs hebt ge er voor, dat ik den Vorst belaag?

+ Vs. 848. Gerechte = rechtvaardige. Zoo ook Dichtwerken, dl. III, blz. 282: ‘Gerechte Hemelmachten’. (Zie verder Woordenb. der Ned. Taal i.v. gerecht).
‘'t’ nl. hetgeen Velzen zegt in den vorigen regel.
‘konnen’ is een oudere vorm voor kunnen, die Bilderdijk vaak gebruikt.

+ Vs. 849. Wicht = schepsel. Vgl. Van den Vos Reynaerde vs. 3403: ‘Heere Sirapeel, Mi heuet een quaet wicht so verre bedroghen, dat ics bem erre (= boos).’

+ Vs. 850. hoofdeloos = dwaas, onzinnig.

[p. 102]

 

machteld.

 

Wiens andwoord?

 

velzen.

 

Van den Graaf aan wien gy 't mededeelde? -⁺

 

Den Graaf, wiens dartle hand u in mijn afzijn streelde, -⁺

 

Uw hand my aan dorst biên, wanneer ik binnen trad! -⁺

 

Van Floris - zoo gy slechts zijn' naam nog niet vergat.

 

machteld.

855

Nog weet hy niets.

 

velzen.

 

Hoe! niets? - Door welk een' geest gedreven...?

 

machteld.

 

Ik wilde 't gantsch geheim in uwe handen geven.

 

Gy, die zijn Raadsman zijt, die zijn vertrouwen hebt,

 

Gy, oordeel, uit wat bron die aandracht zij geschept.⁺

 

Aan u is 't, in 't gevaar voor Vorst en Land te waken.

860

Wat zoude ik me of verdacht of medeplichtig maken?⁺

 

Ik kende uw kieschheid, en die kieschheid is me een wet.⁺

 

velzen.

 

Niets weet hy?

 

machteld.

 

Dat me uw' wraak op 't oogenblik verplett’,

 

Indien ik 't minst ontdekte.⁺

+ Vs. 851. mededeelde - Zie vs. 704 en 714.

+ Vs. 852. ‘dartel’ is hier synoniem met wellustig, onkuisch. Zie ook o.a. vs. 157, 590, 1225.

+ Vs. 853. De zin is: Wiens dartle hand my uw hand dorst aanbieden. (Zie vs. 766).
wanneer = toen. Zie vs. 801.

+ Vs. 858. aandracht = beschuldiging, aanklacht.
Het Woordenb. der Ned. Taal (dl. I, 106), dat alleen deze plaats aanhaalt, merkt hierbij op: ‘Het woord is weinig in gebruik, in de spreektaal onbekend, misschien wel door Bild. nieuw gevormd, doch in vorm en beteekenis op zich zelf onberispelijk.’ (Het werkw. aandragen in de beteekenis van beschuldigen, aanklagen kwam vroeger veel voor; bv. Statenbijbel, 2 Sam. 19 vs. 27: ‘Daer toe heeft hy uwen knecht by mijnen heere den Koninck valschelick aengedragen’).

+ Vs. 860-861. De zin is: Verzweeg ik, wat men mij in dit briefje heeft medegedeeld, dan zou ik mij niet alleen verdacht maken, maar dan zou ik zelfs medeplichtig worden aan 't verraad, dat den vorst dreigt, daarom kwam ik hier; doch daar ik uw fijngevoeligheid kende, heb ik den graaf zelf niets gemeld, maar u het bewuste bericht ter hand gesteld.

+ Vs. 861. kieschheid = fijngevoeligheid.
We hebben hier een eigenaardigen zin; we zeggen wel bv. uw wil is me een wet, de dichter bedoelt dan ook: door uw kieschheid stelt ge hooge eischen en die zijn me een wet.

+ Vs. 863. ontdekte nl. aan Floris.
‘Ik adem weer’ - Dit zegt Velzen zacht; hij is weer gerustgesteld, nu de graaf nog niets weet.

[p. 103]

 

velzen.

 

‘Ik adem weêr.’ - Geene eeden,

 

Maar waarheid!

 

machteld.

 

'k Heb geheel de waarheid u beleden.

 

velzen.

865

De Graaf weet niets?

 

machteld.

 

Geen woord!

 

velzen.

 

Zoo blijv' dit valsch geschrift

 

Verborgen voor zijn oog! Ik vloog te zeer in drift.

 

Ik deel 't uw' Vader meê. Licht, dat wy saam ontdekken⁺

 

Wat de oorsprong zij. - Draag zorg, hier niemand in te trekken.⁺

 

Voor alles, schuw den Graaf. - En - wat gebeure of niet,⁺

870

Wees doof, gevoelloos, blind, voor 't geen gy hoort of ziet!

+ Vs. 867. ‘'t’ nl. ‘dit geschrift’ (vs. 865).

+ Vs. 868. hier in te trekken = in 't geheim te nemen, iets hieromtrent mede te deelen.

+ Vs. 869. Voor alles = boven alles, in de eerste plaats.
schuw = ontwijk, mijd. Zie vs. 278.

Zesde tooneel.

machteld van velzen, alleen.

 

Wat al of niet gebeur'? - Wat moet hier dan gebeuren? -

 

Wat donkre nevel, die op eenmaal schijnt te scheuren! -⁺

 

Kan 't zijn? Gewaarschouwd van een gruwlijk Landverraad,⁺

 

Verschijne ik, 't hart geprangd, onthul hem de euveldaad;⁺

875

En mijn zoo teedre zorg, waarop ik roem mag dragen,

+ Vs. 872. Machteld begint den juisten stand van zaken te begrijpen.

+ Vs. 873. Gewaarschouwd van = gewaarschuwd voor. Deze vorm komt bij B. dikwijls voor (Zie vs. 798a). Het gebruik van 't voorzetsel van kan hier als een gallicisme beschouwd worden (Vgl. Fransch: avertir de).

+ Vs. 874. geprangd = benauwd, beangst.

[p. 104]

 

Misduidt men my op 't wreedst, wordt in den wind geslagen,⁺

 

Het feit aan hem verheeld wiens kostlijk bloed het geldt;⁺

 

Het spreken my verboôn; een zwart geheim voorspeld! -

 

Gy, Hemel, die my hoort, zou zich mijn hart bedriegen?

880

Ik sidder op 't besef, maar kan dit voorspook liegen?⁺,⁺

 

Zou Velzens minnenijd tot zoo verr' overslaan,⁺

 

En 't voorwerp van die drift verwoed naar 't leven staan? -⁺

 

Hoe! Velzens aadlijk bloed met vuige Vorstenbeulen⁺

 

Tot muichelmoord, verraad, tot eedverbreking heulen!⁺

885

Neen, Machteld, hoon hem niet, wiens naam gy eer bewijst!⁺

 

Aan hem behoort dat hart, waarin die argwaan rijst.

 

Het Stamhuis dat u teelde, aan 't zijne steeds verbonden,⁺

 

Heeft nooit zijn Riddertrouw, zijn plichten nooit geschonden;

 

En Velzen, 't pad der eer door Woerden opgeleid,⁺

890

Heeft Woerden-zelv' ten borg van zijn rechtschapenheid.

 

Verongelijk' hy my, hoon Echtverbond en liefde!⁺

 

De hartstocht foltert dus, waar van hem de angel griefde.⁺

 

Verschoonbaar is een drift, die de eer ten grondslag heeft:⁺

 

Maar deelen in verraad -? Verdwaasde hersens, beeft!⁺

895

Doch scheen hem op 't gezicht dier onbekende letteren

 

Geen bliksem van omhoog, als ware 't, te verpletteren?

 

Ontstak zijn woede niet tot loutre razerny -

 

Niet tegen 't moordontwerp dier beulen - tegen my?

 

Zag, zag ik de aakligste angst niet uit zijne oogen staren?⁺

900

Zijn tandgeknars? zijn spijt? - Zijn woede op eens bedaren,⁺

 

En d'ijsselijksten storm in kalmte als omgewend,⁺

 

Op 't hooren dat de Graaf zijn lijfsgevaar niet kent? -⁺

 

Ook Amstel gaf my rede om hem verdacht te houen. -⁺

 

Rampzaalge! is dan mijn ziel gevormd voor 't mis vertrouwen!⁺

905

Ik, zoo onnoozel steeds, van allen argwaan vrij,⁺

 

Hou alles dan verdacht van moord en huichlary!⁺

 

Ach, weinig faalt er aan, of zelfs mijn' grijzen Vader,

+ Vs. 876. Misduidt my = duidt mij ten kwade, neemt mij kwalijk.

+ Vs. 877. feit - Zie vs. 94.
kostlijk = waardevol, dierbaar. Zie vs. 84.

+ Vs. 880. op 't besef = nu ik de zaak begin te begrijpen.
voorspook = voorteeken. Vgl. Bild., Poëzy, III, 41; ‘Een raaf, het voorspook van een lijk, kwam af- en aangevlogen!’ Zoo ook bij Vondel, Lucifer vs. 1421: ‘Dat voorspook spelt ons heil.’ Ook beneden vs. 1144.

+ Vs. 880, liegen = bedriegen.

+ Vs. 881. Zou Velzen door zijn jaloezie zoo ver gedreven worden.

+ Vs. 882. drift = hartstocht (nl. ‘minnenijd’ vs. 881).

+ Vs. 883. vuige = lage, laaghartige.

+ Vs. 884. muichelmoord = sluipmoord. Ook Nieuwe Mengelingen I, 55: ‘Verlaat me, en 'k vall’ ten prooi aan gruwbren muichelmoord!’ Dit germanisme (H.D. Meuchelmord) is door da Costa van B. overgenomen.

+ Vs. 885. Ze kan bijna niet gelooven, dat Velzen samenspant tegen den graaf.

+ Vs. 887. ‘Het Stamhuis’ d.i. het huis van Woerden.

+ Vs. 889-890. Woerden is rechtschapen, dus Velzen, door hem geleid, is 't immers ook!

+ Vs. 891-892. Dat Velzen mij verongelijkt, dat hij met echt en liefde spot, vindt zijn oorzaak in den hartstocht, die hem kwelt.

+ Vs. 892. Deze ‘hartstocht’ (zoo ook ‘drift’ vs. 893) is de minnenijd (vs. 881).

+ Vs. 893. Zijn hartstocht, zijn minnenijd, komt voort uit een diep eergevoel en is daarom verschoonbaar.

+ Vs. 894. ‘Verdwaasde hersens, beeft, (nu ge zoo iets durft veronderstellen.)

+ Vs. 899. Zag ik niet, dat de angst uit zijn blikken sprak. (Vgl. de uitdrukking: de ondeugd ziet hem de oogen uit.)

+ Vs. 900. (Zag ik niet) zijn woede enz.

+ Vs. 901. storm d.i. woede, toorn.

+ Vs. 902. lijfsgevaar = levensgevaar. Zie vs. 255.
De zin is: Toen hij hoorde, dat de graaf niets weet van 't gevaar, waarin hij verkeert.

+ Vs. 903. B. schrijft hier rede (in plaats van reden) met 't oog op de verbinding met 't volgende woord.
verdacht te houen = te verdenken.

+ Vs. 904. misvertrouwen = mistrouwen, wantrouwen. Zoo ook Dichtw. dl. IV, blz. 115: ‘Steeds duchtte ik elken stap, uit pijnlijk misvertrouwen’. (Vgl. Vondels Gijsbreght van Aemstel vs. 943: ‘Wat kan de blinde staetzucht brouwen, Wanneerze raest uit misvertrouwen’).

+ Vs. 905. onnoozel = vrij van wantrouwen, onergdenkend.

+ Vs. 906. hou - Zie vs. 232.

[p. 105]

 

Bezwalk ik in 't gemoed als eerloos Staatsverrader!

 

Van waar die omkeer toch? Nooit immers heeft my 't bed⁺

910

Van Velzen met zijn' geest van achterdocht besmet. -

 

ô Hemel, klaar dit op, geef my mijn zielsrust weder!

 

Ik buig my voor mijn lot, voor heel uw schikking neder,⁺

 

Maar hoed den braven Vorst en 't hart van mijn' Gemaal!

 

Men opent - Redde ik my uit dees onvrije zaal.⁺

+ Vs. 909-910. Hier zinspeelt M. op 't feit, dat Velzen haar nooit als zijn vrouw heeft behandeld, haar altijd op een afstand gehouden heeft, nimmer intiem met haar geweest is. (Zie ook vs. 267-268). In Bilderdijks Dichterlijke Brieven (Dichtwerken IV, 296) zegt Velzen tot Machteld: ‘Geen Echtkoets, geen omhelzen, geen teêrheid tusschen ons.’

+ Vs. 912. Dat is: Ik onderwerp mij, aan hetgeen gij (d.i. de hemel) over mij beschikt hebt.

+ Vs. 914. Zie voor de constructie vs. 291.

Zevende tooneel.

machteld van velzen, gijsbrecht van amstel.

 

amstel.

915

Mevrouw! de Graaf verlangt....⁺

 

machteld.

 

Reeds weet ik zijn verlangen;

 

Maar 't is me ontzegd, mijn Heer, die gunst van hem te ontfangen.⁺

 

Het heiligste belang roept me in der ijl van hier.

 

Ontschuldig me aan den Vorst. (‘zijn Goedheid staat my dier.’)⁺

 

En gy, bewijs my de eer, my uit dit Hof te leiden:

920

Gy weet het, 'k ben er vreemd. - Of, vrage ik onbescheiden? -

 

Mijn Hofstoet wacht op 't plein by 't nog gezadeld ros;

 

Maar 'k dooie in dit Paleis als in een spoorloos bosch.⁺

 

Gy die den weg hier kent; gelei my naar mijn Vrouwen! -⁺

 

Ik vraag uw' arm, mijn Heer! Wat moet ik hier vertrouwen?

925

Gy peinst en andwoordt niet. - Waar ben ik dan gebracht?

 

Is de afreis naar mijn Huis...?⁺

+ Vs. 915. ‘zijn verlangen’ nl. te harer eere een feest te geven; zie vs. 755.

+ Vs. 916. 't is me ontzegd = 't is mij onmogelijk.

+ Vs. 918. Ontschuldig me aan = verontschuldig me bij. Thans verouderd; vgl. Statenb., Lucas 14 vs. 18: ‘Ende sy begonden alle haer eendrachtelick te ontschuldigen’.
staat my dier = komt mij duur te staan. Zie vs. 425. Met de tusschen aanhalingsteekens geplaatste (en dus zacht uitgesproken) woorden bedoelt M., dat Floris' gunst de woede van Velzen geprikkeld en haar daardoor leed berokkend heeft.

+ Vs. 922. spoorloos = zonder paden of wegen.

+ Vs. 923. Vrouwen = dames v. 't gevolg, hofdames.

+ Vs. 926. ‘Is de afreis naar mijn Huis' mij onmogelijk gemaakt?’
‘Zy’ d.i. ‘de afreis.’ De zin is: Ik kan u niet laten vertrekken.

[p. 106]

 

amstel.

 

Zy staat niet in mijn macht. -

 

De Vorst gebood me, en vergt....

 

machteld.

 

Zoo houdt men my gevangen? -

 

Ga henen, meld den Vorst mijn dringende belangen!⁺

 

Zijn Hof verstrekt geen' val voor Vrouwen van mijn' staat;⁺

930

Waar de uitgang is verspard voor die hy tot zich laat.⁺

 

amstel.

 

't Zij verr' van my, Mevrouw, den Graaf iets toe te schrijven

 

Dat honend waar voor u! - maar 't is een plicht, te blijven.⁺

 

Hy wenscht u, voor 't vertrek, een blijk van eer te biên;

 

Zijn Hofgezin vloeit saam. 't Waaronheusch, dit te ontvliên.⁺

935

Het Feest wordt toebereid met luister -

 

machteld.

 

En dien luister,

 

(ô Amstel, 'k wijt het u!) maakt gy my tot een' kluister!⁺

 

Te reedlijk is de Vorst, dat hy my dwinge of bind'.⁺

 

Gelei my: 'k blijf u borg, dat hy het wettig vind'.⁺

 

amstel.

 

Gy eischt het. - 'k Zwicht, Mevrouw; - maar andre zwarigheden....⁺

 

machteld.

940

Waar zijn die? - Spreek! - Nog eens: wat meldt gy my voor reden,

 

Die hier mijn vrijheid zou belemm'ren? Spreek haar uit.⁺

+ Vs. 928. De zin is: Zeg den vorst, dat mijn belangen mij dringen tot terugkeer.

+ Vs. 929. verstrekt = strekt tot, is. Zoo ook Vondel, Lucifer vs. 572: ‘Der heemlen hemel zal my een palais verstrecken.’
val = plaats, waarin men iemand lokt, om hem gevangen te houden.
staat = stand.

+ Vs. 930. verspard = versperd, afgesloten.
‘hy’ d.i. de Vorst (928).
Het voornaamw. die heeft hier den vrouwelijken vorm, omdat M. er hier zichzelf mee aanduidt.

+ Vs. 932. ‘iets, dat honend waar voor u’ d.i. dat hij Machteld tegen haar wil hier zou houden.

+ Vs. 934. Hofgezin = hofhouding, gevolg. Ook vs. 1158. Vgl. Bredero, Griane vs. 830: ‘'t Grillighe Hofghesin was strax in rep en roer.’
onheusch = onbeleefd, onwellevend.
‘dit’ d.i. 't Hofgezin.

+ Vs. 936. wijt = verwijt. Zie de aanteekening bij vs. 540.
De zin is: Gij wilt mij hier houden, omdat men voor mij een luisterrijk feest wil geven.

+ Vs. 937. dat = dan dat.
dwinge = dwingen zou.

+ Vs. 938. gelei - Zie vs. 232.
‘wettig vind’ = goedkeuren zal. (Vgl. een wettige reden.)

+ Vs. 939 ‘maar andre zwarigheden’ zijn er die uw blijven noodzakelijk maken.

+ Vs. 941. ‘haar’ d.i. de reden (vs. 940).

[p. 107]

 

amstel.

 

Zoo duld vooraf, Mevrouw, dat ik den toegang sluit':

 

Men konde ons mooglijk hier beluistren....⁺

(Na de deur gesloten te hebben.)

 

Thands is 't veilig.

 

machteld.

 

‘Beschermt my, groote God, en mijn Geboorteheilig!’ -⁺

945

Wat wilt gy?⁺

 

amstel.

 

't Is op u, mijne eeuwigdierbre Nicht,⁺

 

Dat Amstel....

 

machteld.

 

Welk bestaan!

 

amstel.

 

.... de hoop zijns levens sticht. -

 

Vrees niets, maar kom te hulp. Gy kunt alleen behoeden

 

En redden.

 

machteld.

 

Amstel, hoe! Wat moet ik hier vermoeden?

 

amstel.

 

Het gruwzaamst. - 'k Beef, Mevrouw, terwijl ik 't doe verstaan;⁺

950

Maar hoor my. Floris wordt door heel zijn hof verraân.⁺

+ Vs. 943. konde = zou kunnen.
mooglijk = misschien.

+ Vs. 944. Dit zegt M. in zichzelf.

+ Vs. 945. Nicht - Zie vs. 554.

+ Vs. 946. Welk bestaan d.i. wat zal hij nu doen! Machteld is verschrikt, doordat Amstel de deur gesloten heeft.
sticht = vestigt. Vgl. Marnix, Psalm 20 vs. 3: ‘Wy willen onse vreugde stichten op dijnen heyl al stil.’

+ Vs. 949. doe verstaan = bekend maak, mededeel. Vgl. Psalm 105, vs. 1: ‘Doet zijne glorierijke daan, Alom de volkeren verstaan’.

+ Vs. 950. verraden = op trouwelooze wijze in 't verderf gestort.

[p. 108]

 

machteld.

 

Ik duchtte 't, en .... ô God!

 

amstel.

 

Gy-zelv' kwaamt herwaart trekken,⁹⁵¹

 

Om Floris 't naar geheim op 't oogenblik te ontdekken⁺

 

Eer 't uitbarst. 'k Zag uw zorg, uw teêrheid, en uw trouw,⁺

 

En sidderde in het hart, doch - bad u aan, Mevrouw. -⁺

955

Ik wankelde op dien stond; - maar wees, thands durf ik 't smeken,⁺

 

De wakende Engel nog, om 't snood ontwerp te breken!

 

Wijs Floris, tot dit uur van alles onbewust,

 

Zijn vuige moorders aan, die hy omarmt en kust.

 

machteld.

(Met nadruk.)

 

Gy weet van d'aanslag dan! en zwijgt! en durft my vergen...?

 

amstel.

960

Mevrouw, een gruwzame eed moet me alles doen verbergen

 

Ik kan, noch spreken, noch verheden. 'k Heb geen' moed

 

Om weêr te keeren, of meêplichtig aan zijn bloed⁺

 

Te worden.

 

machteld.

 

Hemel, ach! in Amstel een Verrader!

 

amstel.

 

In Amstel - ja, Mevrouw! - in Velzen - in - uw' Vader

951 herwaarts (2de druk).

+ Vs. 952. naar = schrikkelijk, gruwelijk.

+ Vs. 953. têerheid = liefde (nl. tot den vorst.)

+ Vs. 954. ‘sidderde’ nl. van wroeging over zijn eigen gedrag.
bad u aan = vereerde u ten hoogste. Zie de aanteekening bij vs. 625.

+ Vs. 955. ‘Ik wankelde op dien stond’ d.w.z. Ik wilde toen wel, maar durfde u er nog niet van spreken.

+ Vs. 962. ‘bloed’ is hier als metonymia gebruikt voor: vergieten van 't bloed, moord.

[p. 109]

 

machteld.

965

ô Hoogste Goedheid, die van 's hemels throon gebiedt,⁺

 

Gy duldt, gy ziet dit aan! - Mijn maagden, dat ik vlied'!⁺

 

amstel.

 

Neen, 't vlieden zou thands u met de eigen schuld bezwaren.⁺

 

Red Floris; uw' Gemaal; red Woerdens grijze hairen;

 

Red my van 't gruwelstuk; en allen van de dood.⁺

970

Ik smeek het u, als kind, vriendinne, en Echtgenoot.⁺

 

Ons aller bloed en heil leg ik u op 't geweten.⁺

 

Zijn Moorders zijn met hem, zijn om zijn' disch gezeten.

 

Zijn Moorders, zegge ik: want de weêrstand van den Vorst⁺

 

Jaagt mooglijk, tegens wil, hem 't moordstaal in de borst.⁺

975

Men is met Englands kroon, en zelfs zijn' Zoon, verbonden.⁺

 

Hy wordt gevat, geboeid, naar Londens burcht gezonden.⁺

 

Voorkom het. Wend uw kracht, wend al uw' invloed aan

 

Op 't hart, dat nog dit uur uw oog niet kan weêrstaan.⁺

 

Hy kome 't onweêr voor! daar is geen uitweg open.⁺

980

De kostbre tijd spoedt heen, het glas is haast verloopen.⁺

 

Hy legge 't Staatsgezag, hy legg' zijn tytels af,⁺

 

En sier' zijn' eedlen Zoon met d'opgedragen' staf!⁺

 

Nog eens! in 's Hemels naam, zoo beden iets vermogen,

 

Ontsluit den dierbren Vorst zijn nog begoochelde oogen!⁺

985

Het eenigst dat hem redt, is afstand van 't gebied. -⁺

 

Maar gy, gy snikt - gy weent - gy vlucht, en hoort my niet?

 

machteld.

 

Barbaar! wat hebt gy voor, my dus door 't hart te boren?⁺

 

Mijn Vader, mijn Gemaal, mijn Maagschap saamgezworen!⁺

 

Ach, thands is me alles klaar, dat eerst zoo duister scheen. -

990

Maar redden? - Ik? Helaas! Neen, sterven! - Amstel, neen!

+ Vs. 965. van = uit.

+ Vs. 966. ‘dat ik vlied'’ - Vgl. voor de constructie vs. 460.

+ Vs. 967. eigen = zelfde.

+ Vs. 969. de dood - Meestal gebruikt B. dood vrouwelijk; in zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. (I, 156) geeft hij 't echter ook als mannelijk op.

+ Vs. 970. ‘kind, vriendinne, en Echtgenoot’ vormen een bepaling van gesteldheid bij ‘u.’ (‘Kind’ nl. van Woerden; ‘vriendinne’ van Amstel en ‘Echtgenoot’ van Velzen).

+ Vs. 971. De zin is: Ik bind 't u op 't hart, ons allen te redden.

+ Vs 973-974. De zin is: 't Is niet hun plan, den vorst te dooden, maar als hij zich verzet, is 't heel goed mogelijk, dat zij hem toch vermoorden.

+ Vs. 974. tegens - Dit is een verouderde vorm; vgl. Vondel, Lucifer, vs. 1130: ‘D'inspanner tegens Godt is allerminst rechtvaerdigh.’
‘tegens wil’ d.w.z. tegen hun oorspronkelijke bedoeling.

+ Vs. 975. Zie de aanteekening bij vs. 128-130.

+ Vs. 976. Zie de aanteekening bij vs. 130.

+ Vs. 978. De zin is: Op 't hart, dat u nog liefheeft en niets zal weigeren, d.i. 't hart van Floris. (Letterlijk staat er: Op 't hart, dat ook nu nog geen weerstand kan bieden aan den blik van uw oog).

+ Vs. 979. kome voor = voorkome. Zie vs. 736 en 1072.

+ Vs. 980. het glas is haast verloopen d.w.z. de tijd, die nog rest, is bijna voorbij.
‘het glas’ d.i. eig. de zandlooper, dien men vroeger gebruikte, om den tijd te bepalen.
haast = weldra, spoedig. Zie ook vs. 191.

+ Vs. 981. ‘Hy’ d.i. Floris.

+ Vs. 982. ‘d' opgedragen' staf’ d.i. de staf, dien men hem eens heeft gegeven. (De staf is een symbool van 't vorstelijk gezag).

+ Vs. 984. begoochelde = verblinde.

+ Vs. 985. eenigst = eenige. In de spreektaal is deze superlatiefvorm nog zeer algemeen in gebruik.
gebied = macht, gezag. Zie vs. 14.

+ Vs. 987. wat hebt gy voor = wat hebt gij er mee voor. De zin is: Waartoe grieft gij mij zoo? Vgl. Coornhert, Lustighe Historien Joannis Boccatij (ed. Nauta) blz. 13: ‘Om te comen tot het ghene dat zy voor hadde’. Zoo ook Vondels Gijsbr. v. Aemstel, vs. 1777.

+ Vs. 988. Maagschap = familie, ('t Woord is hier als verzamelnaam gebruikt; vgl. ridderschap).

[p. 110]

 

amstel.

 

Bedenk ....!

 

machteld.

 

Bedenk gy-zelf. Gy, Hoofd der Huichelaren!

 

Waar, waarom deze nacht niet eerder op doen klaren?⁺

 

Waarom my heden niet, toen mijne onnoozelheid⁺

 

't U smeekte, by den Vorst ter redding ingeleid?

995

Toen konde ik zonder schuld, zijne oogen (ja!) verlichten;⁺

 

Toen, zonder dat ik 't wist, mijn eigen bloed betichten;⁺

 

Maar uw barbaarsche ziel, bezoedeld met verraad,

 

Weêrhield me, en sleepte me in, in deze uw euveldaad.⁺

 

Thands siddrend, niet uit deugd maar lafheid, voor 't vol voeren⁺

1000

(Als 't lage Moorders past, die uit een’ schuilhoek loeren),⁺

 

Bezweert gy me; en waar toe? - Tot keering van het feit? -⁺

 

Neen; dat ik hem verleî tot schande en eerloosheid!⁺

 

amstel

 

Vaar voort, Mevrouw, vaar voort! ontlast uw lijdend harte!

 

'k Verdien het - Vloek my, ja! het is het recht der smarte;⁺

1005

Ik wettig 't. 'k Lij nog meer door wroeging, door berouw;⁺

 

Maar 'k boet, en veel te zacht, de schennis van mijn trouw.⁺

 

Gy, open my den weg om slechts te rug te keeren!

 

Mijn boezem nam geen deel in 't gruwbre samenzweeren.⁺,⁺

 

Mijn mond, geprest, sprak d'eed, en zelfs met wroeging, uit;⁺

1010

Ik word mistrouwd, bewaakt, aan alle kant gestuit.⁺

 

Ik sterf van schaamte en spijt. - Geen Engel uit den hoogen,⁺

+ Vs. 992. deze nacht - Zie de aanteekening bij vs. 234. De zin is: Waarom hebt ge deze zaak niet eerder aan 't licht gebracht.

+ Vs. 993-994. ‘toen mijne onnoozelheid 't U smeekte’ d.i. toen ik 't in mijne onnoozelheid u smeekte, m.a.w. toen ik 't U smeekte, nog niet wetende, dat mijn bloedverwanten enz. ook medeplichtig zijn.
onnoozelheid = onwetendheid; onschuld. (Zie vs. 223 en vlg.)

+ Vs. 995. ‘zonder schuld’ nl. tegenover haar bloedverwanten.
‘zijne oogen verlichten’ d.i. zijn oogen openen voor 't gevaar, dat hem dreigt.

+ Vs. 996. bloed = verwanten.

+ Vs. 998. De zin is: Tegen mijn wil hebt gij me deel-genoot gemaakt van 't geheim der samenzwering.

+ Vs. 999. Machteld beschuldigt Amstel hier, dat hij niet uit edele beweegredenen den aanslag tracht te verijdelen, maar uit lafhartigheid, uit vrees voor de gevolgen.

+ Vs. 1000. Als = zooals.
lage Moorders (datief) - Meermalen gebruikt Bild. het lidwoord, of het bijvoegl. naamw. in den 3^den naamval meerv. zonder n] zoo ook vs. 416: ‘uw stramme lêen;’ zie ook vs. 1550.

+ Vs. 1001. ‘Bezweert = verzoekt met hoogen aandrang (eig.: onder aanroeping van God).
feit = daad. Zie vs. 94.

+ Vs. 1002. ‘dat ik hem verlei enz.’ is een lijd.-voorwerpszin bij ‘Bezweert gy me’ (vs. 1001). Vgl. voor een dergelijk gebruik van bezweren, vergezeld van een lijd, voorwerpszin, Statenbijbel, Matth. 26, vs. 63: ‘Ick besweere u by den levendigen Godt, dat gy ons seght, of gy zijt de Christus, de Sone Godts.’
verlei - Zie vs. 232.
‘schande’ - 't Zou Floris tot schande strekken, als hij vrijwillig afstand deed van zijn gezag.

+ Vs. 1004. De zin is: Uw diepe smart brengt er u toe en geeft u ook 't recht, mij te vloeken.

+ Vs. 1005. wettig 't = billijk 't.
‘Lij’ - Zie vs. 232.
‘nog meer’ nl. dan gij.

+ Vs. 1006. De zin is: Maar ik draag de straf voor de schending mijner trouw.

+ Vs. 1008. De zin is: In mijn hart nam ik geen deel enz.
gruwbre = gruwelijk, afschuwelijke. 't Woord gruwbaar is door Bilderdijk gevormd; hij gebruikt zeer dikwijls 't achtervoegsel -baar om adjectieven te vormen van intransitieve werkwoorden. Vgl. Dichtw., dl. I blz. 369: ‘Ontwijk een gruwbre straf.’ Zoo ook schuwbaar, (Mengelpoëzy II, 43): ‘Den schuwbren eigenzin’; en ijsbaar (Mengelp, III, 60): ‘Een ijsbre schreeuw. (Zie hierover verder: A. de Jager, Proeve over den Invl. van Bilderdijks Dichtw. enz., blz. 30 en vlgg.; en Woordenb. der Ned, Taal II, 823-824 en V, 1188-1189).

+ Vs. 1008. samenzweeren - Zie vs. 555.

+ Vs. 1009. geprest = gedwongen, aangedreven. Zie vs. 759.

+ Vs. 1010. ‘mistrouwd, bewaakt enz.’ nl. door de andere eedgenooten.
‘gestuit’ d.w.z. belemmerd in mijn pogingen om den voorgenomen aanslag te verijdelen.

+ Vs. 1011. spijt = berouw, leedgevoel.

[p. 111]

 

Dan gy, vermag hier iets; en kunt gy 't feit gedogen?⁺,⁺

 

Ik rekende op uw hart. Spreekt daar geon Floris in,⁺,⁺

 

Voor 't minste, 't hoor' de stem van Telg en Gemalin!

1015

Kunt gij 't vergrijp uws Stams in Staatsverdrag veranderen,⁺

 

Gy redt uw' Vader de eer, en al zijn' medestanderen:⁺

 

En, ik herhale 't u, daar is geene uitkomst aan.⁺

 

De keuze is: of door dwang, of willig af te staan.⁺

 

Voor my, indien mijn bloed den dierbren Vorst kon baten,⁺

1020

Ik schonk het, eer mijn arm het schelmstuk toe zou laten;⁺

 

Maar de ijzren dwang van 't Lot...! Ga met u-zelv te raad;⁺

 

Maar veilig en uw huis en afkomst voor de smaad!⁺,⁺

 

'k Geleide u - moge uw hart...!⁺

 

machteld.

 

En waar my thands te brengen,

 

Om vrij en ongestoord mijn tranen uit te plengen?⁺

 

amstel.

1025

In 't Koninklijk verblijf ter zijde 't trapportaal:⁺

 

Uw Vrouwen wachten daar uw weêrkomst uit dees zaal.

 

Daar kunt ge u aan u-zelv volkomen overgeven,

 

Meestres zijn, en voor Huis- noch Hofverspieders beven.⁺

 

Ai! denk den toestand, denk uw eigen glorie na!⁺

 

machteld.

1030

Het is genoeg, mijn Heer. - Niets meer daar van! Ik ga.

Einde van het Derde Bedrijf.

+ Vs. 1012. ‘Geen Engel uit den hoogen Dan gy, vermag hier iets’ d.w.z. niemand dan gij vermag hier iets, zelfs geen engel uit den hoogen.

+ Vs. 1012. ‘feit’ d.i. de aanslag. (Vgl. vs. 94).

+ Vs. 1013. ‘Spreekt daar geen Floris in’; deze vragende zin heeft de kracht van een voorw. bijzin.
‘daarin’ d.i. in uw hart.

+ Vs. 1013-1014. Kan uw genegenheid voor Floris u niet bewegen, een poging te doen om den aanslag te verijdelen, laat dan uw liefde voor uw vader en voor uw gemaal u daartoe brengen.

+ Vs. 1015. veranderen in = vervangen door. De zin van dit vers is: Indien gij den aanslag, door uw verwanten op touw gezet, kunt voorkomen, door te bewerken, dat er een ‘staatsverdrag’ tot stand komt.
‘Staatsverdrag’ d.i. een verdrag tusschen vorst en onderdanen (hier: de edelen), waarbij de macht van den eerste ingekort wordt.

+ Vs. 1016. ‘uw' Vader en al zijn' medestanderen’ staat in den datief.

+ Vs. 1017. ‘daar is geene uitkomst aan’ d.i. er is geen andere weg, om den vorst te behouden.

+ Vs. 1018. ‘De keuze’ nl. voor Floris.
af te staan = afstand te doen (van 't gezag).

+ Vs. 1019. Voor my = wat mij betreft. Zie ook vs. 53.

+ Vs. 1020. eer = liever dan dat.

+ Vs. 1021. Ga met u-zelv te raad = overdenk goed.

+ Vs. 1022. veilig = beveilig, behoed.

+ Vs. 1022. ‘huis’ d.i. stamhuis.
‘afkomst’ d.i. nageslacht.
de smaad - Bilderdijk geeft in zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. dit woord in beide geslachten op.

+ Vs. 1023. Zijn bedoeling is: Moge uw hart er u toe brengen, mijn bede te hooren.

+ Vs. 1024. uitplengen gebruikt B. naast en in denzelfden zin als plengen (Vgl. storten - uitstorten).

+ Vs. 1025. Ik vermoed, dat Bilderdijk met ‘'t Koninklijk verblijf’ 't vertrek bedoelt, waarin vroeger Willem II (Roomsch-koning) gewoonlijk verblijf hield, als hij in Utrecht op 't bisschoppelijk slot vertoefde.
‘ter zijde’ heeft hier de kracht van 't voorzetsel naast. Zoo ook bij Vondel, Gijsbr. v. Aemstel vs. 1398: ‘Lagh 't lijck ter zijden 't koor’.

+ Vs. 1028. ‘Meestres zijn’ d.i. doen, wat ge wilt.
We hebben hier een eenigszins vreemde samentrekking, immers de schrijver bedoelt: Daar kunt ge u aan u-zelv volkomen overgeven, daar kunt ge Meestres zijn, en daar behoeft ge voor Huis- noch Hof verspieder te beven.

+ Vs. 1029. ‘denk den toestand na’ - Ofschoon nadenken gewoonlijk intransitief is (nadenken over), gebruikt B. het meermalen transitief; vgl. Krekelzangen III, blz. 13: ‘'k Dacht Abrahams belofte en Gods bestemming naar’.
glorie = eer.