Floris de Vijfde

[p. 66]

Tweede bedrijf.

Eerste tooneel.

herman van woerden, een edelknaap.

(Wachtende.)

Men hoort een vreugdegroep van binnen, met gejuich doormengd:

 

Lang leve Hollands Vorst! De Vorst van Holland leve! -

280

En bloeie, en heersche, in vreugd! en 'twoedende oproer beve! -

 

Lang leve Hollands Vorst! lang leef hy!

 

woerden.

(Verdrietig.)

 

Welk een kreet!

 

de edelknaap.

 

Zoo juicht een dankbaar volk, dat zich gelukkig weet.

 

Ja! Lang leef Hollands Vorst!

 

woerden.

 

Wie durft hier anders spreken!

 

Ach, vleitaal is goedkooop. -

 

de edelknaap.

(Vurig.)

 

Zoo zie hun tranen leken,

[p. 67]

285

Hun wangen nat bedaauwd en bigglend van het vocht,⁺

 

Aan 't vol gemoed ontperst!⁺

 

woerden.

(Met geveinsde bedaardheid.)

 

Die traan wordt ook gekocht. -

 

Ge ontzet u, Paadje? Ja, ik leerde nooit te vleien.⁺

 

de edelknaap.

(Verontwaardigd.)

 

En nooit, van tederheid (dit ziet men licht!) te schreien. -

 

'k Vergeef het u.

 

woerden.

 

Zoo dit van Riddertrouw beslist,⁺

290

Ik lig verr' achter by den minsten boer.⁺

 

de edelknaap.

(Fier.)

 

Zoo is 't.

 

Maar staken we ons gesprek: Reeds koomt Graaf Floris nader.⁺

 

‘Ik lees door 't peinzend oog in 't hart van dien Verrader.⁺

 

Men hoû hem wel in acht!’ -⁺

 

van binnen.

 

Lang leve Hollands Vorst!

 

woerden.

 

Ja, leve, leef de Graaf.

 

de edelknaap.

(Bijtend.)

 

Zacht, Woerden - spaar uw borst!

+ Vs. 285. bedaauwd = bevochtigd door tranen. (In toepassing op tranen werd het woord vroeger veel gebruikt b.v. Van Zuylen van Nyveld, Souterliedekens, Ps. 118: ‘Die watervloeden menichfout Hebben mijn oogen zeer bedout Met tranen.’ Zie ook Vondel, Gijsbr. v. Amstel, vs. 751.)

+ Vs. 286. ‘Die traan w.o. gekocht’ evenals het vreugdegejuich van zooeven (zie vs. 284).

+ Vs. 287. Paadje = page. Bilderdijk schrijft ook: boschaadje, plantaadje, pluimaadje, stellaadje, enz. Deze schrijfwijze, ook door andere schrijvers, o.a. van Lennep, gebruikt, is een opzettelijke herinnering aan de oude uitspraak van de Fransche g (= dzj).

+ Vs. 289. ‘dit’ nl. het ‘schreien’ (vs. 288).
‘van Riddertrouw beslist’ d.i. 't aanwezig zijn van riddertrouw bewijst.
Meestal heeft beslissen 't voorzetsel over bij zich. Meermalen echter gebruikt Bilderdijk van na werkwoorden en adjectieven, die gewoonlijk door over gevolgd worden; b.v. schikken van; voldaan van (Willem v. Holland). Het voorzetsel van heeft men in deze gevallen als een gallicisme te beschouwen (vgl. 't Fransch: décider de; disposer de; satisfait de).

+ Vs. 290. Zoo is 't d.w.z. Zeker, gij ligt ver achter bij den minsten boer.

+ Vs. 291. staken we - Gaarne gebruikt B. de aanvoegende wijs, waar gewoonlijk de omschrijving met 't hulpwerkw. laten gebruikt wordt. Vgl. boven vs. 275: ‘Neen, zoeke ik Velzen-zelv'.’ Zoo ook vs. 914, vs. 1075.
‘koomt’ - Zie vs. 7.

+ Vs. 292-293. De tusschen aanhalingsteekens geplaatste woorden zegt de page ter zijde.

+ Vs. 293. hoû hem in acht = lette op hem, boude hem in 't oog ('t Substantief acht beteekende vroeger oplettendheid, opmerkzaamheid, toezicht).

[p. 68]

Tweede tooneel.

floris, gevolgd van een aantal Hollandsche en ook etlijke Stichtsche Edellieden. Gevolg van edelknapen en Hofbedienden, die zich achter op het Tooneel houden. (Onder de Hollandsche Edellieden, gerard van velzen en gijsbrecht van amstel; onder de Stichtsche, de heer van zuilen.) herman van woerden.

(De Edellieden plaatsen zich in twee rijen, ter rechter en linker hand van floris, in een' halven kring. floris ontbloot het hoofd by het opkomen, en dekt zich na het uitspreken der vier eerste regelen; waarop hy, met eene zachte buiging van 't hoofd en statigen zwaai van de rechterhand, zich tot de geschaarde Edellieden wendt.)

 

floris.

295

Heb dank, rechtschapen volk, voor zoo veel liefdeteekenen!

 

Wie zou, omstuwd van U, zich niet gelukkig rekenen.

 

Ja, 'k heb in deze uw vreugd uw teêrheid mogen zien;

 

Mijn hart mistrouwt ze niet, dewijl ik haar verdien.⁺

 

 

 

En Gy, ô Heeren, Gy, mijns zetels hoekkanteelen!⁺

300

Hoe mag mijn boezem zich in zoo veel Ridders streelen,⁺

 

Door vriend- en Leenmanschap, en eer- en Godsdienstband,⁺

 

Maar meer nog door uw hart, aan Floris stoel verpand!⁺

 

Ja, grootscher blinkt dees kring, en achtbrer, in mijne oogen,

 

Dan 't goud der Keizerskroon by 't onbepaaldst vermogen.⁺

305

Mijn vader nam die glans, dien luister, meê in 't graf,⁺

 

Maar liet me uw harten na, en 't voorbeeld dat hy gaf.

 

Het een, als 't ander, is my heilig. 'k Zal mijn leven⁺

 

Geen ijdle glorie (neen!) maar Hollands welvaart geven.⁺

+ Vs. 298. ‘ze’ en ‘haar’, d.w.z. ‘uw têerheid (vs. 297).

+ Vs. 299. hoekkanteelen = hoektorens. In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. (dl. II, blz. 36) zegt B: ‘Het woord kanteel heeft door het gebruik toepassing gekregen op de in gesneden transen der burchten, doch te onrecht; maar van de hoektoren van een Slot is het bij Antonides zeer goed gebruikt.’ Met ‘zijns zetels hoekkanteelen’ bedoelt Floris dus de steunpilaren van zijn macht.

+ Vs. 300. ‘in zoo veel Ridders’ d.i. in 't bezit van zooveel ridders.

+ Vs. 301. vriend- en Leenmanschap. Zulke samentrekkingen van twee met gelijke achtervoegsels afgeleide woorden heeft Bilderdijk zelf in zijn Spraakleer (blz. 368) afgekeurd; hij zegt daar: ‘Zoo heeft men wel mensch- en vriendelijkheid gezegd; doch, daar men heid niet meer als een woord op zich-zelf erkent zoo is dit verwerpelijk te rekenen.’ Toch treffen we in zijn werken tal van dergelijke samentrekkingen aan b.v. voor- of tegenheid; vermaag-, verbroeder schapt; die groot-, die waardigheden; geneigd-, afkeerighêen, enz.

+ Vs. 302. verpand = verbonden. Vgl. Nalezingen II, 64: ‘Huichlaars, aan het goud verpand’.

+ Vs. 304. by = verbonden met.

+ Vs. 305. ‘die glans’ nl. der Keizerskroon (vs. 304); Willem II was Roomsch-koning; zie vs. 12. (In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw., dl. I, blz. 258, geeft B. het woord glans op als mannelijk en vrouwelijk.)

+ Vs. 307. ‘Het een, als 't ander slaat op ‘uw harten’ en ‘'t voorbeeld’ (vs. 306).

+ Vs. 308. ‘glorie’ en ‘welvaart’ staan in den datief.
geven = wijden.

[p. 69]

 

Gelooft niet, dat ik ooit voor hooger tytels blaak:

310

Wat haalt er by een Volk dat ik gelukkig maak!⁺

 

Gezegend zij het Lot, dat in geen Nageburen

 

Meer Vijand overliet, wiens wrokken wy bezuren!⁺

 

Dit (lang vijandlijk) Sticht, de Vorsten, wijd in 't rond,⁺

 

(Dank Koning Willems zorg!) staan met my in verbond,⁺

315

En (England moog van spijt om die verbintnis zwellen)⁺,⁺

 

Ik mag den Franschen throon by mijn beschermers tellen.

 

Wat dan, wat wensche ik meer by 't rusten van het zwaard,

 

Dan de innerlijke vreê, die 't heil der Volken baart!

 

Wat bracht ons Willems val dan onorde en verdeeldheid,⁺,⁺

320

Waar van 't ontheisterd land nog woest en onbeteeld leit,⁺

 

Met binnenlandsche veete, en wapenschrik, en twist,

 

Die, ja, mijn wakkre Voogd betemd heeft of geslist⁺

 

(Hem koomt de roem daar van); Maar, laten we, ô mijn Vrinden,⁺

 

Ons door geen' ijdlen schijn, geen zelfgevlei verblinden!

325

De sporen bleven, - en de zwakheid van 't gezag⁺

 

Verbood aan 't Hoofd des Lands wat my gelukken mag.⁺

 

Ik zag een nuttig deel van Hollands onderzaten⁺

 

Verdrukt. Het trof my 't hart. - Ik heb hen vrijgelaten,

 

En vormde een' vruchtbren kiem voor zulk een' middelstand,⁺

330

Als door zijn nyverheid de welvaart voert in 't land.⁺

 

Men wederried mijn doel. Ik hoorde, woog, en wikte;⁺

 

De reden hield het veld, en niets dat my verwrikte.⁺

 

De vrucht dier poging rijpt en straalt reeds loflijk door.⁺

 

'k Zie de akkers omgespit, en glinstrende in de voor;

335

De beemd in jong plantsoen voor 't Nakroost lommer kweken;⁺

 

Der weî geen runderteelt, het vee geen weide ontbreken;

 

En 't needrig rietendak, met netheid opgebouwd,

 

't Vertrouwen tuigen op een eerlijk onderhoud. -⁺

 

 

 

Gy, Heeren! 'k heb met vreugd uw poging meê zien werken,

+ Vs. 310. ‘Wat haalt er by’ = wat is er te vergelijken bij; wat is voor mij aangenamer dan.

+ Vs. 312. Zie voor de weglating van 't lidwoord vs. 240.
wrokken - Zie de aanteekening bij vs. 27.

+ Vs. 313. Zie de aanteekeningen bij vs. 1 en vs. 4.

+ Vs. 314. Krachtig was Willem II o.a. opgetreden tegen de Vlaamsche gravin Margaretha, die nog steeds aanspraken deed gelden op West-Zeeland. Zijn zuster Aleidis huwde met Jan van Avesnes, graaf van Henegouwen. Door zijn huwelijk met Elisabeth van Brunswijk verkreeg hij (Willem) ook den machtigen steun der Welfen in Noord-Duitschland.

+ Vs. 315. spijt = nijd, wrevel, ergernis. Zie vs. 271.

+ Vs. 315-316. Vgl. voor de beteekenis dezer regels de aanteekening bij vs. 128-130.

+ Vs. 319. In 1256 sneuvelde Willem II op een tocht tegen de opgestane West-Friezen bij Hoogwoude.
onorde = wanorde, verwarring. 't Is een verouderd woord; vgl. Hooft, Geeraerdt v. Velsen, vs. 762: ‘Onordens al ghenoech, laet orden eens beginnen.’

+ Vs. 319-320. Tijdens de minderjarigheid van Floris V ontstond er een hevige boerenopstand in Holland, die zich onder leiding van Gijsbrecht van Amstel ook over Utrecht uitbreidde: het geheele Nedersticht kwam in handen der opstandelingen en de elect (Jan van Nassau) kon den toestand eerst meester worden, toen een Hollandsche krijgs-macht hem te hulp kwam.
Ook de adel voerde onderling voortdurend strijd (‘veete’ vs. 321).

+ Vs. 320. ontheisterd = verwoest. Ook elders bij Bild. o.a. Rotsgalmen II, 82. 't Is een vrijwel verouderd woord, doch ook Tollens spreekt van ‘Ontheisterd veld, geplonderd hout!’ en ten Kate schrijft: ‘De ontheisterde valleien.’ Vgl. Woordenb. der Nederl. Taal i.v.
‘leit’ d.i. ligt (eig. legt; vgl. zeide naast zegde; teil naast tegel; zeil naast H.D. Segel enz.). De vorm leit, in den zin van ligt, komt bij B. meermalen voor, o.a. Mengelpoezy, II, 6: ‘Gy weet waar Rome leit.’ Deze verwarring van de verba liggen en leggen, die in de spreektaal nog zeer algemeen is, kwam vroeger in de schrijftaal even vaak voor. Vgl. Vondels Lucifer vs. 379: ‘De last van Gabriël leit klaer;’ en vs. 40: ‘Wy leggen veel te laegh.’

+ Vs. 322. ‘mijn wakkre Voogd’ d.i. Graaf Otto van Gelder. (Na den dood van Willem II was de jonge Floris V onder voogdij van zijn oom Floris (de Voogd) gekomen; na diens dood kwam 't regentschap aan Willems zuster, Aleidis. Dit was echter niet naar den zin van den Hollandschen adel, die zich tot Otto van Gelder wendde; ‘deze kwam dadelijk naar Dordrecht, en kondigde aldaar openlijk aan, dat hij des Lands bewind ten nutte van zijnen onmondigen bloedverwant op zich nam, en dadelijk viel men hem door geheel Holland toe’ (Bilderdijk, Gesch. d. Vaderl. II, 166)’.
geslist = vereffend, beslecht. Zie vs. 61. Zoo ook in Hoofts Ned. Historiën: ‘De koningen zullen belooven naa 't slissen der binnenlandsche beroerten, met ernst een wettigh Concilie te bevorderen.’
betemd = bedwongen, beteugeld. Dit woord wordt door Bild. zoowel in den letterlijken (= temmen) als in den figuurlijken zin meermalen gebruikt; 't was in de zeventiende eeuw zeer algemeen, maar in B.'s tijd reeds verouderd. (Vgl. Coornhert, Vijftigh Lustighe Hist. of Nieuwicheden Joh. Boccatij, blz. 119: ‘Betemt de begeerlijcke crachten, maticht u onbehoorlijcke lusten’. Zie ook Woordenb. der Ned. Taal i.v. betemmen).

+ Vs. 323. koomt = komt toe.

+ Vs. 325. ‘De sporen’ van hetgeen genoemd is vs. 321.

+ Vs. 326. ‘'t Hoofd des Lands’ d.i. de keizer, de Roomsch- koning, Willem II.

+ Vs. 327-328. Zie de aanteekening bij vs. 21. ‘Graaf Floris V van Holland heeft ook door talrijke vrijlatingen van dezen aard de ergernis zijner edelen gewekt.’ (P.J. Blok. Gesch. van het Nederl. Volk, I, 309).

+ Vs. 329. In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. (dl. II, 67) geeft Bild. het woord kiem op als mannelijk en vrouwelijk.

+ Vs. 330. Als = die. ‘Wanneer de woorden zulk of zoodanig niet zoozeer in hunne eigenlijke beteekenis worden genomen, maar den aard aannemen van een aanwijzend voornaamwoord, de aankondiging van een bepaling te kennen gevende, dan treedt bij als, aan het hoofd van den relatieven bijzin, het begrip van vergelijking op den achtergrond, en vervult het niet meer dan de rol van een betrekkelijk vnw.’ (Woordenb. der Ned. Taal dl. II, 241). Zie ook vs. 22.

+ Vs. 331. wederried = ried af, ontraadde. De zin is: Men ried mij af, te doen, wat ik meende te doen. (Vgl. Jan v. Boendale, Der Leken Spieghel, B. II, C, 44, vs. 360: ‘Maer omme dat hi (d.i. de paus) den stoel liet, Als tpaepscap weder riet, So en is hi niet met Int ghetal der pacuse gheset’).

+ Vs. 332. reden = verstand. Dit is de gewone schrijfwijze bij B.; een enkele maal slechts schrijft hij rede in dezen zin.
verwrikte = van mijn plan af bracht. Zie vs. 203.

+ Vs. 333. ‘poging’ nl. tot vorming van een middenstand (vs. 329-330).
loflijk = heerlijk.

+ Vs. 335. plantsoen = houtgewas. We vinden 't woord in dien zin o.a. in de Psalmberijming van Marnix v. St. Aldegonde, ps. 29 vs. 4: ‘Sy (nl. 'Sheeren stem) doet bosschen end 'tplantsoene, Van ancxt schieten haer loof groene’.

+ Vs. 338. ‘'t Vertrouwen tuigen’ d.i. 't vertrouwen bewijzen, getuigen van 't vertrouwen.

[p. 70]

340

En eenmaal zien wy 't eind van 't eindloos sloten sterken.⁺

 

Geen zekerheid hang' meer van staal of grendel af,⁺

 

Maar van 't ontzag der Wet en 't aanzien van den Staf!⁺

 

Ziedaar, wat rust, wat heil, wat voorspoed aan zal brengen!

 

De menschlijkheid is schuw van menschlijk bloed te plengen.

345

De Hemel, 't Erfrecht, schonk my 't Graaflijk rechtsgebied;⁺

 

Maar 't was voor heel mijn Volk, voor weinig Grooten niet!⁺

 

'k Wil recht doen aan mijn Volk; - het inlandsch krijgsvuur smooren!

 

Uw zwaard moet de eer-alleen, de Kerk, en my behooren!

 

Ik roepe 't in voor 't recht, het Vaderland, en de eer;⁺

350

Maar, Riddren - van dit uur, ontzeg noch veete meer!⁺

 

 

(Men hoort een rondloopend gemurmel onder de Edellieden.)

 

 

 

Ik weet - men hoor my uit! dan dulde ik 't wederspreken,⁺

 

Ja, 'k verg het als een plicht, een trouw- en vriendschapsteeken -

 

Ik weet, daar is een deel van belgzieke Edelliên⁺

 

Gewoon, om 't als hun recht, hun voorrecht, aan te zien,⁺,⁺

355

Als erfgoed van hunn' rang, met aangeworven hoopen⁺

 

Elkanders eigendom als roovers af te loopen,

 

En 't land door moord en brand te ontrusten als iets schoons,⁺

 

Ter wrake eens dollen spijts of ingebeelden hoons.⁺

 

Getrouwen, 't wierd eens tijd dien wrevelmoed te temmen,⁺

360

Die aadlijk Huis by Huis in tranen weg deed zwemmen,

 

Des Adels eêlsten bloem verneêrd heeft of vernield,

 

En 't Vaderland beroofd van 't geen het dierbaarst hield.⁺

 

Voorlang begeerde 't Rijk een eindperk aan dit woeden;⁺

 

Mijn plicht is 't, in mijn Leen, des Rijks gezag te hoeden;⁺

+ Vs. 340 en vlg. - ‘Floris leed geen bijzondere oorlogen onder hen (de adel), maar dwong den landvrede te onderhouden; en duldde geen onderdrukkingen, geene afpersingen, geen willekeurigheden tegen geringeren’. (Bild. Gesch. des Vadert. dl. II, blz. 204.)

+ Vs. 341. zekerheid = veiligheid. Zie ook vs. 1542. Vgl. Vondel, Gijsbr. v. Amstel, vs. 1719: ‘'t Was best de kinders dan in zekerheid gebrogt.’

+ Vs. 342. ‘Staf’ nl. als symbool van de vorstelijke macht.

+ Vs. 345. rechtsgebied = rechtsmacht. Vgl. vs. 14.

+ Vs. 346. Zie het aangeteekende bij vs. 167.

+ Vs. 349. roepe 't in = eisch 't op.

+ Vs. 350. ontzeg = opzegging van den vrede, oorlogsverklaring. Vgl. ook Bild., Dichtw. dl. I, blz. 241: ‘Zonder krijgsheraut, ontzeg, of vedebrief.’ Zie ook hier vs. 637, vs. 647, en vs. 1167. 't Woord ontzeg is een archaïsme; vlg. ‘Daer na ghevielt, dat die Heer van Kuyck die sende Graef Flor is een ontsegbrief by een Paep’ (Het oude Goutsche Kronycxken (1663) blz. 72).

+ Vs. 351. hoor my uit = hoore mij tot 't einde toe.

+ Vs. 353. belgzieke = strijdlustige, oorlogzuchtige; lichtgeraakt. Zoo ook Bild., Dichtw. dl. III, blz. 76: ‘Een belgziek ras, verwoede menschenslachters.’ Zie Wdb. der Ned. Taal, II, 1722.

+ Vs. 354. Het pers. vnw. ‘'t’ slaat op het lijd, voorw., dat volgt in vs. 355-358 nl. ‘met aangeworven .... hoons’.

+ Vs. 354-355. ‘hun recht, hun voorrecht’ en ‘erfgoed van hunn' rang’, zijn bep. van gesteldheid (volgens de werking) bij 't lijd, voorwerp ‘'t’.

+ Vs. 355. hoopen = krijgsbenden.

+ Vs. 357. ‘als iets schoons’ (in hun oog) vormt ook een bepaling van gesteldheid bij 't lijd, voorwerp van ‘aanzien’ (vs. 354).

+ Vs. 358. dol = woest, hevig.
spijt = ergernis, wrevel, wrok (zie vs. 271). Deze zin is niet geheel in orde; de schrijver bedoelt, dat zij zich willen wreken over ‘den hoon’, die hun, naar ze meenen, is aangedaan en over de oorzaak van den ‘dollen spijt’ dien zij koesteren.

+ Vs. 359. wrevelmoed = nijd, prikkelbaarheid.

+ Vs. 362. ‘het’ d.i. 't Vaderland. Bilderdijk heeft hier ‘het’, dat superlatieven als deze (dierbaarst) gewoonlijk voorafgaat, weggelaten, zooals hij meermalen doet. Vgl. Hooft, Baeto, vs. 424: ‘Hoewel elck heftigh houdt sijn' zede best te wesen’. Zie ook vs. 564.
hield = achtte, rekende.

+ Vs. 363. Voorlang = sedert lang. Zie vs. 552, 1567.
‘'t Rijk’ d.i. 't Duitsche rijk. Reeds keizer Hendrik III (1039-1056) voerde den z.g.n. godsvrede in, d.w.z. een groot gedeelte der week moesten de wapenen rusten. Ook Willem II (Roomsch-koning) had steeds getracht, den landvrede te bevestigen. (Zie de aanteekening bij vs. 11).
eindperk = einde.
Vgl. voor de vorming van dit woord de uitdrukking: paal en perk stellen.

+ Vs. 364. hoeden = handhaven.

[p. 71]

365

En 'k mane u-allen aan, op uw', op mijnen eed,

 

Tot eerbied voor de wet, wier plaats ik hier bekleed.

 

 

 

Mijn Heeren! 'k Moest u dit als Rijksvorst mededeelen.⁺

 

Thands vordre ik uwe trouw in 't staven dier bevelen.⁺

 

Geen' waarborg vraag ik u; uw woord behoeve ik niet.⁺

370

Ik ben gerust op 't hart waar Hollandsch bloed door vliet.⁺

 

 

(Na eene korte verpoozing, op nieuw met de hand wenkende.)

 

 

 

Het Huis van Am stel heeft met Velzen en met Woerden⁺

 

(Gevolgen van een' krijg dien ze eertijds wettig voerden,)

 

Eene oude Maagschaps veet op Zuilens stam gevoed,

 

En deze vordert recht van 't jongstvergoten bloed.⁺

375

De manslag moet verzoend, het recht en de eer bevredigd.

 

Ik vraag niet, van wat zij' mijn Hoogheid zij beleedigd;⁺

 

Maar stel me als Scheidsman, niet als Rechter, in 't geding.

 

Partyen, laat ge uw zaak aan mijn vereffening?⁺

 

 

(woerden, amstel; en velzen, ter eener, en zuilen ter andere zijde, buigen zich.)

 

 

 

Welaan dan, 't zij voleind! Gy zult mijne uitspraak hooren.

380

't Waar voedsel voor den wrok, 't voorleedne na te sporen:⁺

 

Dat blijve in duisterheid, en zij niet opgedekt.⁺

 

De doode ruste in 't graf tot hem Gods Engel wekt!⁺

 

Gy, Heeren, stelt den prijs van 't zoengeld, aan de Magen⁺

 

Verschuldigd. 'k Zal de helft voor mijn Vazallen dragen.⁺

385

Wat zegt men?

 

 

(Beide partyen buigen zich op nieuw.)

 

 

 

'k Ben te vreên. - Mijn Vrienden! thands ter Kerk',⁺

 

En vrede en zoen op 't Kruis bevestigd voor zijn zerk!⁺

 

 

(Na eenige tusschenpoozing.)

+ Vs. 367. Holland was een leen van 't Duitsche rijk; de graaf van Holland was dus als zoodanig een rijksvorst.

+ Vs. 368. ‘staven’ beteekent bevestigen, stijven, steunen, maar Bild. heeft 't hier blijkens 't voorafgaande (o.a. vs. 350) bedoeld in den zin van uitvoeren; (vgl. Dichtw. dl. IV, bl. 11: ‘Die heden roekloos zweert, vindt morgen zich verbonden, zucht mooglijk om zijn’ eed, maar staaft dien ongeschonden’ d.w.z. doet, hetgeen hij gezworen heeft.)

+ Vs. 369. woord = belofte, eed.

+ Vs. 370. ben gerust = vertrouw.

+ Vs. 371-375. Zie de aanteekening bij vs. 61-62.

+ Vs. 374. ‘deze’ d.i. ‘Zuilens stam’ (vs. 373).

+ Vs. 376. 's Vorsten ‘Hoogheid’ (= gezag) was ‘beleedigd’ door het breken van den landsvrede, immers 't was de taak van den vorst, het recht te handhaven.

+ Vs. 378. laat ge = laat ge over, geeft ge over.

+ Vs. 380. 't voorleedne = 't verledene, het gepasseerde. Deze vorm kwam vroeger veel voor naast verleden vgl. Marnix v. St. Aldegonde, Psalm 85, vs. 1: ‘Du hebst dijn liefd’, Heer, in voorleden tijt, End goede gunst, aen dijn landt wijt verstreckt.’ De zin is: We zullen niet onderzoeken, aan welke zijde de schuld ligt, dat toch zou oude wonden openrijten.

+ Vs. 381. opdekken = lett. opendekken, ontdekken, dus hier: aan 't licht brengen. Vgl. Dichtw. dl. IV, blz. 189: ‘Evander dekte 't (nl. 't geheim) op, en alles is verloren.’

+ Vs. 382. Vgl. Mattheus 24 vs. 31: En hij zal zijne engelen uitzenden met eene bazuin van groot geluid, en zij zullen zijne uitverkorenen bijeenvergaderen uit de vier winden.’

+ Vs. 383. stelt = stelt vast, bepaalt.
‘den prijs’ d.i. het bedrag.
‘Gy, Heeren’ d.z. de edelen, die 's graven raad vormen. Vgl. vs. 387.

+ Vs. 384. ‘mijn Vazallen’ d.z. de in vs. 371 genoemde heeren. In Bilderdijks Gesch. des Vaderl., dl. II, blz. 249 lezen we: ‘De zoen werd getroffen, maar het weergeld (zoo 't van ouds hiet) werd door de hardnekkige maagschap van Zuilen zeer hoog gesteld. Floris om Amstel te verlichten, gaf de helft daartoe, enz.’

+ Vs. 386. ‘zijn zerk’ d.i. de grafzerk van het laatst gevallen lid van ‘Zuilens stam?' Zie vs. 373-374.

+ Vs. 387. De vorsten raadpleegden den adel, den dienstadel, bij 't nemen van besluiten enz. Zie ook de aanhaling uit B.'s Gesch. des Vaderlands in de aanteekening bij vs. 82.

[p. 72]

 

Mijn Heeren, 't is genoeg: Ik heb den Raad ontbonden.

 

Nog eenmaal: - Blijv' de vrede in Holland ongeschonden!

 

'k Begeer het op u, en (in naam van 't Vaderland)⁺

390

Ik smeek het als een gunst, een weldaad van uw hand.

 

'k Wil al mijn zorg voortaan dit edel voorwerp geven. -⁺

 

'k Schenk oorlof. - Amstel, blijf, en Gy, mijn beide Neven!⁺

 

 

woerden, ter zijde, tegen amstel, terwijl de Vergadering uit één scheidt.

 

 

 

Gy hoort het, Amstel!

 

velzen.

 

Beef de ontzinde Dwingeland!⁺

 

woerden, als te voren.

 

Thands vry door 't zwaard alleen, of eeuwig in den band!

+ Vs. 389. ‘'k Begeer het op u’ - Het gebruik van het voorzetsel op na 't werkw. begeeren is thans geheel verouderd. Vgl. Vondel, Het Pascha, vs. 884: ‘De God van Abraham op Pharao begheert, Dat hy van t'jock ontslae de slaefsche Israeliten.’ In de 16^de en de 17^de eeuw was dit gebruik algemeen.

+ Vs. 391. ‘dit edel voorwerp’ d.i. ‘de vrede’ (vs. 388).

+ Vs. 392. oorlof = afscheid; vrijheid om te vertrekken.
‘Neven’. 't Gebruik van 't woord ‘neef’ was in de middeleeuwen dikwijls een hoffelijkheid van de zijde der vorsten tegenover hun edelen; in oorkonden heeft Floris V 't dan ook meermalen zoo gebruikt. Hier is dit echter niet 't geval: Bilderdijk veronderstelt hier werkelijk een familiebetrekking tusschen Floris en de heeren van Woerden en van Velzen, immers in vs. 409 is sprake van ‘'t maagschap dat ons bindt’. Van zulk een bloedverwantschap is echter niets bekend in de geschiedenis.

+ Vs. 393. ontzinde = zinnelooze. Zie vs. 1413.

Derde tooneel.

floris, herman van woerden, gerard van velzen, gijsbrecht van amstel.

 

floris.

395

De Staatszorg heeft haar deel. Laat thands de Vriendschap spreken.⁺

 

Gy weet het, welk gevoel rechtschapen harten kweken:

 

Gy weet het, wel te doen is Floris hoogste zucht:

 

Mijn Vrienden, laat mijn werk geen onvolkomen vrucht!

 

Ik vlei me, in dezen zoen u 't open hart te toonen

400

Dat deel neemt in uw heil, getrouwheid wil bekronen; -

 

'k Draag met u, waar u 't recht niet toelaat van te ontslaan; -⁺

+ Vs. 395. De zin is: Toon 't nu, dat deze zoen geen uiterlijke vertooning geweest is, en dat ge ook werkelijk verzoend zijt.

+ Vs. 401. De zin is: 'k Draag met u, datgene, waarvan 't recht niet toelaat, u te ontslaan. We hebben hier te doen met een bijvoegl. bijzin, die een relatief ('t voornaamw. bijw. waarvan) bevat, dat eigenlijk 't object (voorwerp) is van den volgenden bekn. zin (het recht laat niet toe, u daarvan te ontslaan). Zulke constructies zijn ontstaan in navolging van 't Latijn. Zie ook vs. 700 en 754.

[p. 73]

 

Ik rekende op uw' dank, en - 'k vinde u onvoldaan!

 

Kom, Woerden, schuif die wolk, die door uw oogen wemelt,⁺

 

Ter zijde! 't hart verlicht! het voorhoofd opgehemeld!⁺

405

Een helder, blij gelaat in Riddren my zoo waard,⁺

 

Is eindloos meer voor my dan al het goud der aard.

 

Ik schenk den gantschen zoen (dit mocht u 't hart bezwaren)⁺

 

Aan de achting die ik voed voor deze uw grijze hairen!

 

Aan 't maagschap dat ons bindt! Of, zegge ik zoo ik denk,⁺

410

Ik reken 't u geen gift, wat ik my-zelven schenk.⁺

 

woerden.

(Belemmerd.)

 

Doorluchtigste!

 

floris.

 

ô Geen dank! En gy - vooral geen tranen,

 

Mijn Amstel! - Leeft een Vorst, dan in zijne onderdanen?⁺

 

Een Vriend, dan in zijn' vriend? - Men toon' me een' blij gelaat!

 

amstel.

 

‘Een Duivel! wien van ons het wroegend hart niet slaat!’⁺

 

woerden.

415

Gy weet het, Graaf, mijn rug heeft nooit geleerd te buigen.

 

floris.

 

Wie vergt uw stramme leên dat uiterlijk betuigen!⁺

 

Neen, grijze Vader, neen! bedek dat achtbaar hoofd:

 

Steeds heb ik u mijn' vriend van goeder hart geloofd. -⁺

 

Maar Velzen -!

(Met eene bedenkelijke houding.)

+ Vs. 403. ‘wemelt’ eig. ‘zich beweegt’.

+ Vs. 404. verlicht = vervroolijkt. Vgl. Maerlant, Rijmbijbel vs. 90: Ic wille dichten, ende mi daer mede oec verlichten’.
opgehemeld = verhelderd. Zie 't Woordenb. der Nederl. Taal, dl. XI, 838-839.
We hebben hier een paar mooie, echt dichterlijke regels (403-404).

+ Vs. 405. waard = aangenaam.

+ Vs. 407. ‘zoen’ d.i. zoengeld.
mocht u bezwaren = bezwaarde u wellicht.

+ Vs. 409. ‘'t maagschap’. Zie de aanteekening bij vs. 392.
‘zegge ik’. Zie vs. 275 en vs. 291.

+ Vs. 410. 't Is hem immers 't hoogste genot, zijn edelen opgewekt en vroolijk te zien. Zie vs. 412.

+ Vs. 412. ‘dan’ nl. anders dan. Zie vs. 524.

+ Vs. 414. Dit zegt Amstel ter zijde, in zich zelf.

+ Vs. 416. ‘uw stramme leen’ is datief. Vgl. ook vs. 1000. ‘betuigen’ nl. betuigen van onderdanigheid.

+ Vs. 418. van goeder hart = oprecht.

[p. 74]

 

velzen.

 

Graaf -?

 

floris.

 

Ook u, - wat trouw aan mijn belangen⁺

420

Betreft. Maar 'k zie met pijn die bleekheid op de wangen,

 

Dat somber uitzicht, dat een boezemleed verbergt,

 

Het geen mijn oog misschien mijns ondanks voedt en tergt.⁺

 

Mijn Velzen, zijn we oprecht! Ik heb uw zwak begrepen.⁺

 

't Is minnenijd, mijn Neef! Zy knelt met gloênde zweepen.⁺

425

De schoonheid van een Gade, uw wellust, staat u dier.⁺

 

Het Hof verheft haar glans, haar Koninklijken zwier!⁺

 

En, mooglijk is in u een argwaan opgerezen,

 

Als mocht ik-zelf voor haar niet gants gevoelloos wezen.⁺

 

Bedrieg ik me? - ô Mijn Vriend! Verban een' ijdlen schrik!⁺

430

Geen meer aandoenlijk hart voor 't vrouwlijk schoon dan ik!⁺

 

'k Aanbid het; en veellicht, waar my de keus gebleven,⁺

 

Was Machteld aan mijn zij' tot 's Lands Gravin verheven.⁺

 

Zie daar, 'k verberg u niets, 'k ontsluit u mijn gemoed!

 

Maar, heilig is my de Echt, en heilig 't edel bloed.⁺

435

'k Betuig u, zoo mijn eed uw onrust slechts kan heelen,

 

Nooit zag ik de eedle Maagd in mijn begoochling deelen.⁺

 

Haar Vader wist alleen, dat zy my dierbaar was,

 

En schonkze uw Echtkoets. - 'k Zuchtte, en deze wond genas. -⁺

 

Voor 't oovrig: ze is uw Gâ. Haar onbesproken wandel,

440

Haar strenge zedigheid, zoo vreemd van minnehandel;⁺

 

Haar eenzaamheid op 't slot, waar ze als verbannen leeft,

 

En Hof en Hofstaat schuwt. - Maar Velzen! hoe, gy beeft! -⁺

+ Vs. 419. ‘Ook u’ d.w.z. ‘Ook u heb ik mijn vriend van goeder hart geloofd’ (vs. 418).

+ Vs. 422. tergt = veroorzaakt. (Eig. door tergen veroorzaken; vgl. Da Costa, Hagar, vs. 204: ‘'t Zij oordeel, lang getergd.’)

+ Vs. 423. zijn we oprecht = laten we oprecht zijn. Zie vs. 275, vs. 291, vs. 409.

+ Vs. 424. ‘mijn Neef’. Zie vs. 392.
knelt = striemt, geeselt. De zin is: Zij veroorzaakt u zulk een leed, alsof gij met gloeiende zweepen geslagen werdt.

+ Vs. 425. ‘uw wellust’ (d.i. 't voorwerp van uw hoogste genot) is een bijstelling bij ‘een Gade’.
staat u dier = lett. komt u duur te staan, dus: berokkent u leed. Zie ook vs. 462: ‘dit spotten staat hem duur.’ Voorheen was deze uitdrukking zeer algemeen; vgl. Hooft, Geeraerdt v. Velsen, vs. 75: ‘Dier sal, Hollandsche Vorst, u uwen hoomoed staen’.

+ Vs. 426. zwier = bevallige houding.

+ Vs. 428. ‘Als’ heeft hier ongeveer de kracht van't grammatisch verbindend voegwoord dat.
‘mocht’ is hier modaal hulpwerkwoord.

+ Vs. 429. ijdlen = zonder oorzaak.

+ Vs. 430. De zin is: Niemand heeft een meer aandoenlijk hart voor enz.

+ Vs. 431. ‘het’ nl. ‘'t vrouwlijk schoon.’
veellicht = wellicht, misschien. Vgl. Bild., Dichtwerken, III, blz. 184: ‘En hoe was zijn bericht? Veelligt zal 'tkonnen strekken, om meer daar uit te ontdekken.’ Vgl. 't HD. vielleicht. Zie ook vs. 689 met de aanteekening.

+ Vs. 432. Hier erkent de graaf dus, dat hij Machteld vroeger bemind heeft. (Deze voorstelling van zaken is geheel en al van Bilderdijks vinding; van deze liefde van Floris tot Machteld weet de geschiedenis niets.)

+ Vs. 434. M.a.w. Ik denk er niet aan, haar thans nog te begeeren.

+ Vs. 436. begoochling = liefde. De zin is: Nooit heb ik ontdekt, dat Machteld ook mij lief had.

+ Vs. 438. Echtkoets = echtelijk bed. Zie vs. 268.

+ Vs. 440. minnehandel = het aanhouden van ongeoorloofde liefdesbetrekkingen.

+ Vs. 442. Hofstaat = hofhouding.
schuwt = vermijdt.
Floris voltooit den zin niet; de bedoeling is: Haar onbesproken wandel, haar strenge zedigheid enz. kunnen u tot een waarborg strekken, dat ik in geen betrekking tot Machteld sta.

[p. 75]

 

velzen.

 

De ontroering, Vorst - ‘ô hoon!’ - de ontroering van mijn zinnen -⁺

 

Verbiedt my -

 

floris.

(Vertrouwlijk.)

 

Spreek, spreek uit; betoon, haar teêr te minnen!

445

Ja; minnenijd is blijk van liefde en huwlijkstrouw,⁺

 

Maar make uw foltring niet in d'arm der beste Vrouw;⁺

 

Noch make, in uw bezit, haar 't leven zelfs onlijdbaar!⁺

 

In zulk een heuchlijke Echt zyt gy-alleen benijdbaar. -⁺

 

Of twijfelt ge aan mijne eer, mijn Ridderwoord? -

 

Hou stand,⁺

450

En smoor uw grieven niet. - Uw' handschoe, of uw hand!⁺

 

velzen.

(Met terughouding en zelfbedwang.)

 

Graaf! - deze spotterny... wordt... bitter.

 

floris.

(Met openheid en toegevendheid.)

 

Ze is onschuldig. -⁺

 

Uw hart is groot, mijn vriend, heeft deugden, die ik huldig.

 

Ik wenschte u niets dan slechts wat buigzaamheid van geest:

 

Het leven vordert die; en - in den Adel 't meest. -

455

Gy, Woerden, staat gy 't toe, dat diep, dat eeuwig peinzen,⁺

 

Dat broeien over 't leed? - Verraders voegt het veinzen;⁺

 

Geen' Krijgs-geen' Edelman van 't echte Hollandsch bloed.

 

Geef aan uw' Schoonzoon iets van dit uw kalm gemoed!⁺

+ Vs. 443. ‘ó hoon!’ - Dit zegt Velzen in zich-zelf.
mijn zinnen = mijn gemoed. Vgl. Nieuwe Uitspruitsels, vs. 154: ‘Dat ging my aan de zinnen’ (= dat deed mij leed).

+ Vs. 445. minnenijd = jaloerschheid.

+ Vs. 446. Het onderwerp van ‘make uw foltring niet’ is ‘minnenijd’ (vs. 445).
make = uitmake, worde tot. Vgl. Vaderlandsche Oranje-zucht, blz. 107: ‘Dat oog, wiens eedle blik De liefde en wellust maakt van wat hem mag omringen.’
De zin van vs. 446 is dus: Uw minnenijd worde u niet tot een kwelling in d'arm enz.

+ Vs. 447. ‘in uw bezit’ d.i. daar zy U tot echtgenoot heeft.
onlijdbaar = ondraaglijk.

+ Vs. 448. heuchlijk = aangenaam, schoon. Zie voor't geslacht van echt de aanteekening bij vs. 1277.

+ Vs. 449. ‘Hou’ - Zie vs. 232.

+ Vs. 450. handschoe. - In ‘schoe’ hebben we den ouden enkelvoudsvorm. Vgl. Statenbijbel, Ps. 60 vs. 10: ‘Moab is mijn waschpot; op Edom sal ick mijn schoe werpen.’
In de Middeleeuwen was 't de gewoonte iemand tot een tweegevecht uit te dagen door hem een handschoen voor de voeten te werpen.

+ Vs. 451. ‘Ze’ nl. ‘deze spotternij.’

+ Vs. 455-456. Zie de aanteekening bij vs. 226.

+ Vs. 456. broeien = mokken, wrok koesteren.

+ Vs. 458. Schoonzoon - Zie de aanteekening bij vs. 161.

[p. 76]

Vierde tooneel

herman van woerden, gerard van velzen, gijsbrecht van amstel.

 

woerden.

 

Gy hoort het, Velzen!

 

velzen.

(Met losbrekende aandoening.)

 

Ja: mijn' handschoe - De vermetele!⁺

460

Ik breng hem dien op 't zwaard. - Dat hy zijn spotzucht ketele⁺

 

En hoon op oneer hoop'! - Mijn boezem staat in vuur. -⁺

 

Maar 'k zweer - eer de avond valt - dit spotten staat hem duur!⁺

+ Vs. 459. handschoe - Zie vs. 450.

+ Vs. 460. ketele = kittele, prikkele. Zie Bild., Dichtwerken, dl. VII, blz. 158: ‘Zy (de Poëzy), in elke ziel gezeteld, die 't nietig stof veracht, wie hooger springdrift ketelt enz.’ Vgl. Anna Bijns, Refereynen II, 10 d.: ‘Want sij hem selven leeraers verwecken, Die haer ooren ketelen naer haer behaghen.’

+ Vs. 461. oneer = smaad. De zin is: Laat hij mij maar bespotten en hoon op oneer hoopen enz.

+ Vs. 462. staat duur = komt duur te staan. Zie vs. 425.

Vijfde tooneel.

herman van woerden, gijsbrecht van amstel.

 

woerden.

(Op een' tergenden toon.)

 

‘Mijn Amstel - gy vooral geen tranen!’ - Laffe vleier!⁺

 

Die tranen...! Bloos, ja bloos, gy kinderlijke schreier!⁺

465

Ge onteert uw' Adel!⁺

 

amstel.

 

Neen; maar gy de menschlijkheid!

 

Ja, 't hart wordt my verscheurd op 't denkbeeld van ons feit.⁺

 

De wroeging....

+ Vs. 463. Woerden herhaalt hier de woorden van Floris. Zie vs. 411.
‘Laffe vleier!’ enz. di. Amsteh

+ Vs. 464. kinderlijke = kinderachtige.

+ Vs. 465. onteert = maakt te schande.
Adel = adeldom.
‘gy (onteert) de menschlijkheid’ d.w.z. gij zijt onmenschelijk.

+ Vs. 466. feit. - Zie vs. 94.

[p. 77]

 

woerden.

(Met verachting)

 

Spreek my nog van wroeging van 't geweten.

 

amstel.

(Met waardigheid.)

 

Ja, wroeging; 'k noem het woord. Zoo fel gy zijt gebeten,⁺

 

Uw eigen hart eert zelf zijn goedheid tot uw spijt,⁺

470

En zegt u in 't gezicht, dat gy - ondankbren zijt.⁺

 

woerden.

 

Ik acht geen gunst, geen gift, uit 's onderdrukkers handen.

 

Verga hy met zijn gunst die d'Adel aan durft randen⁺

 

In 't edelst dat hy heeft. Mijne eer berust in 't zwaard.⁺

 

Ontweldig 't my die kan; maar - beef hy!⁺

 

amstel.

(Met waardigheid.)

 

Denk bedaard.

 

woerden.

(Grimmig.)

475

Bedaard? - Bedaar gy eerst van uw onmann'lijk sidderen!

 

Wat geest bedwelmt u dus, gy schandvlek onzer Ridderen?⁺

 

amstel.

 

Zacht, Herman, 't gaat te hoog!

 

woerden.

 

Te hoog voor tranen, ja!

 

Maar voor den degen niet. - Zoek Floris, smeek genâ!⁺

 

Ontdek, terwijl gy 't moogt, ons roemrijk onderwinden!⁺

480

Verraad, in 't Eedgespan, uw' eed en trouwste vrinden!⁺

 

Ontfang nog, eer hy valt, zijn' laatsten trap op 't hart

+ Vs. 468. gebeten = verbitterd. In dezen absoluten zin, niet vergezeld van een zelfst. naamw. met het voorzetsel op, is gebeten verouderd. Vgl. Cats I, 528: ‘De quant hier om gestoort en wonder seer gebeten, Wou stracx, en eer hy ging, hier van de reden weten.’
‘zoo fel gy zijt gebeten’ = hoe fel gij ook gebeten zijt.

+ Vs. 469. De zin is: Tot uw spijt moet gij in uw hart zijn goedheid erkennen.

+ Vs. 470. (Uw eigen hart) zegt u in 't gezicht enz.

+ Vs. 472. Verga hy. - Deze woordschikking gebruikt Bild. in de aanvoegende wijs gaarne; vgl. vs. 393; vs. 474; vs. 1154.

+ Vs. 473. berust in = ligt in.

+ Vs. 474. ontweldig = ontruk. Zoo ook Vondel (uitg. v. Lennep) III, blz. 667: ‘'t En waer hem 't krijghsvolck dien ontweldigde met kracht’ ('t = 't zwaard).

+ Vs. 476. bedwelmt u = brengt u in de war. Vroeger had bedwelmen een veel ruimer beteekenis dan nu; vgl. Bilderdijk, Dichtwerken dl. II, blz. 48: ‘De onverheerbre spijt bedwelmde hem de ziel.’

+ Vs. 478. ‘voor den degen’ d.w.z. voor iemand, die een ridderlijken strijd durft te aanvaarden.

+ Vs. 479. moogt = kunt.
onderwinden = onderneming (met de bijgedachte, dat, hetgeen men onderneemt, gewaagd is). De zin is: Maak hem, nu ge daartoe nog in staat zijt, bekend met onze samenzwering.

+ Vs. 480. Eedgespan. - Zie de aanteekening bij vs. 90.
in 't Eedgespan = terwijl gij in de samenzwering zijt opgenomen.
Verraad uw' eed enz. d.w.z. breek uw eed en verraad uw trouwste vrinden. We hebben hier een werkwoord (verraden) met twee substantieven als object, terwijl het slechts op één daarvan (‘vrinden’) past. Zulk een verbinding (zeugma) kwam vroeger meer voor b.v. Rom. van Heinric en Margriete v. Limborch, IV, vs. 888-889: ‘Sine moghen anders eten niet, dan fonteyne (= water) ende broet.’

[p. 78]

 

Als weldaad! Zie uw' naam met onuitwislijk zwart

 

Gebrandmerkt, en gevloekt, in Eeuw- en Volkskronijken!

 

Ga, Amstel - 'k zie het aan, en zal geen' voetstap wijken:

485

En, - dat gy 't eindlijk weet of ik te moedig draaf, -⁺

 

Ik ben in deze Burcht meer meester dan uw Graaf.

 

amstel.

 

'k Betwist die rechten niet, waar in wy allen deelen.

 

Maar Woerden -! 't doet my aan, het argloos lam te kelen,⁺

 

Dat hupp'lende om my speelt, en 's moorders handen lekt.

 

woerden.

490

Hy argloos! - Nog dit uur....⁺

 

amstel.

 

Werd ook mijn drift gewekt.⁺

 

Maar - wint onze Adel iets by 't onderling verdelgen,

 

Dat telkens ons verzwakt en eindlijk in moet zwelgen?⁺

 

Zoo 't Floris heerschzucht waar, hy voedde door zijn list⁺,⁺

 

(En wederstond haar niet) die wrevelzieke twist.⁺

495

Ja, de eeuwige onlust van die veeten die steeds wrokken,⁺

 

Heeft honderden hun glans, hunn' eigendom onttrokken.⁺

 

Wat helpt den Adel toch of dapperheid of recht,

 

Nu 't aantal van geboeft' des Oorlogs kans beslecht?⁺

 

Wy weten 't, die voor 't onze als fiere leeuwen vochten!⁺

500

Wat was er de uitkomst van in beide legertochten?⁺

 

Om vrijheid, schuts, en goed, ons erf in leen verkeerd!⁺

 

Van de onafhanklijkheid tot 's Graven dienst verneêrd!⁺

 

Geen Huis is meer in staat, zich-zelf in stand te houden;

 

Wat zijn die steunsels thands, daar we eertijds op vertrouwden?⁺

505

Verbonden, reis op reis afwislende als 't belang,⁺

 

Bereiden elk Geslacht verderf en ondergang.

 

En eindlijk treft de Graaf, hy late ons in dit woelen,⁺,⁺

+ Vs. 485. dat = opdat. De hoofdzin van dezen doelaanwijzenden bijzin is niet uitgedrukt; de bedoeling is: Ik zeg u dit, opdat gij 't eindlijk weet enz.

+ Vs. 488. doet aan = grijpt aan.
kelen = de keel afsnijden, dooden. Zie Jesaja 22 vs. 13.

+ Vs. 490. ‘Werd ook enz.’ nl. door hetgeen Floris gezegd heeft; vgl. vs. 299-370. De edelen beschouwden het als een hunner rechten, dat ze elkander mochten bevechten; dat Floris hun dit nu verbood en den landvrede wilde gehandhaafd zien, was hun weer een reden van verbittering.

+ Vs. 491-527. In deze passage (en ook verder nog in vs. 535-538 en 540-546) geeft Amstel eigenlijk Bilderdijks ideëen weer. Ook op andere plaatsen in dit werk laat Bilderdijk zijn eigen beschouwingen over feiten en toestanden door van Amstel verkondigen (b.v. over de kruistochten in vs. 39-46.)

+ Vs. 492. inzwelgen = doen verdwijnen, vernietigen.

+ Vs. 493-'94. Zoo 't Floris heer schzucht waar, hy enz. = Als Floris tot zijn optreden gedreven werd door heerschzucht, dan zou hij het onderling strijden van de edelen niet verbieden, maar veeleer op listige wijze aanwakkeren, opdat ze daardoor elkander steeds meer zouden verzwakken.

+ Vs. 493. ‘Zoo 't Floris heerschzucht waar’ is een elliptische zin; we kunnen aldus aanvullen: Zoo 't Floris heerschzucht waar, die hem deed handelen.

+ Vs. 494. ‘haar’ d.i. ‘die twist’. In zijn Verkl. Geslachtslijst der Nederd. Naamw. dl. III, blz. 174, geeft Bild. het woord twist op als mannelijk en vrouwelijk.
‘wrevelzieke twist’ d.i. twist, die ontstaat uit wrevel, nijd.

+ Vs. 495. onlust = beroering in het land. Thans komt 't woord in dezen zin alleen in 't meervoud voor, voorheen echter ook in 't enkelvoud; zoo lezen we o.a. in Hoofts Ned. Historiën, 299: ‘De Prins had geirne de onlust met gevoeghlijkheit zien slijten’.

+ Vs. 496. ‘honderden’ staat in den datief.

+ Vs. 498. Met ‘geboeft’ bedoelt Amstel hier de niet-edelen, de boeren, de dorpers. Zie vs. 175.
beslecht - Bilderdijk heeft ‘beslechten’ hier niet juist gebruikt; immers de strijd zelf wordt beslecht (= beslist); de kansen in den strijd worden bepaald door 't aantal der strijders. ‘Beslecht’ krijgt hier dus den zin van: bepaalt.

+ Vs. 499. ‘'t’ nl. hetgeen gezegd is in vs. 497-498.

+ Vs. 500. ‘er van’ nl. van het vechten als fiere leeuwen. beide legertochten - Zie over den eersten legertocht, door v. Amstel hier bedoeld, de aanteekening bij vs. 11 en over den anderen die bij vs. 31.

+ Vs. 501. schuts = bescherming. Zie ook vs. 1326.
erf = erfgoed, eigen bezittingen.
De zin van dezen regel is: Omdat we streden voor onze vrijheid en onze goederen wenschten te beschermen, zagen we ons eigen bezit in leengoed veranderd. Zie voorts vs. 31-35 met de aanteekeningen.

+ Vs. 502. Zie de aanteekening bij vs. 82.

+ Vs. 504. ‘steunsels’ nl. persoonlijke moed, lichaamskracht, behendigheid enz.

+ Vs. 505. reis op reis = keer op keer.
als = evenals.
De zin is: Telkens als de belangen dit eischen, worden bestaande verbonden gebroken en ook weer nieuwe gevormd.

+ Vs. 507. hy late ons in dit woelen = indien hij ons laat voortgaan, elkander te bevechten.

+ Vs. 507-508. Als de graaf werkelijk beoogt, hetgeen gij vreest, dan zal hij tot zijn doel geraken, door ons toe te laten, dat wij, edelen, elkander bestrijden en daardoor steeds verzwakken.

[p. 79]

 

(Verlangt hy 't geen gy vreest) het wit van zijn bedoelen.

 

Ja, 'k zie met weêrzin ons van 't schittrendst recht beroofd;⁺,⁺

510

Maar de Adel moet vergaan, of bukken voor een' Hoofd.

 

't Is nooddwang van den tijd. - Dit Holland, thands in leden⁺

 

Verstrooid door huisbelang, door afkomst, spraak, en zeden,⁺

 

Moet tot één lichaam zijn: ontzachlijk buiten af,⁺

 

Wanneer 't een rust geniet, beschermd door 's Graven staf.⁺

515

Dan zullen we eerst tot macht; tot eer, tot aanzien steigeren,⁺

 

Wanneer we aan hooger macht geene onderwerping weigeren.

 

Dan wordt uw Woerden, dan mijn Amstel, reis op reis⁺

 

Niet omgekeerd, ontvolkt, in 't midden van de peis.⁺

 

Dan zal de helft van 't jaar de manschap niet verletten,⁺

520

Om 't half verroeste zwaard in 's buurmans bloed te netten,⁺

 

En de oogst niet wachten op den uitslag van een Slag,

 

Die telkens grondslag wordt van 't breken van verdrag.⁺

 

Ja, Woerden, 'k doe ons zelfs nog grootscher heilvoorspelling.⁺

 

Wat is ons leven thands dan onrust, zorge, en kwelling?⁺

525

Wat 's onze weelde en pracht? De holle burgzaalwand,⁺

 

Wat toont hy dat ons oog verlustigt, ons verstand⁺

 

Verlicht of voedt? - Gy lacht? - Zie Frank en Italjanen.⁺

 

woerden.

 

Vaar voort! 'k Bemerk den kneep. Zie daar de bron dier tranen!

 

Dat schoon tapijtwerk, die penceelkunst (laffe pronk,⁺

530

Dien Floris, Fransch in 't hart, zijn' Gunstelingen schonk!)⁺

 

Betoovren u de ziel. Dat poppenspel der Papen,⁺

 

Daar kindren, daar op 't hoogst zich Vrouwen aan vergapen,⁺

 

Dat in de Kerken past, maar in geen Burgportaal!

+ Vs. 509. ‘'t schittrendst recht’ d.i. 't recht der edelen, om elkander te bestrijden.

+ Vs. 509-510. Het verband tusschen deze beide regels is beperkend tegenstellend (uitgedrukt door maar); de beteekenis is nl.: Ofschoon ook ik 't slechts noode aanzie, dat we van ons schitterendst recht beroofd worden, toch moet ik aan den anderen kant ook erkennen, dat we ons aan één hoofd zullen moeten onderwerpen, indien we niet geheel en al vernietigd willen worden.

+ Vs. 511. De zin is: De tijdsomstandigheden dwingen ons daartoe, maken dit noodig.
leden = deelen (nl. de bezittingen der verschillende adellijke geslachten.)

+ Vs. 512. Verstrooid = gescheiden, verdeeld.
huisbelang = familiebelang (der adellijke grondbezitters.)
spraak - Bilderdijk heeft bier 't oog op de dialektver schillen.

+ Vs. 513. ontzachlijk = gevreesd. In dezen zin is't woord verouderd, vgl. De Brune, Wetsteen der Vernuften I, 5: ‘Heeren, die sich by hun dienaers ontsachlik willen maken.’ (Wat de schrijfwijze betreft, elders schrijft Bild.: ontzag naast ontzach; ontzagbaar naast ontzachbaar.)
buiten af = naar buiten.

+ Vs. 514. ‘beschermd door 's Graven staf’ is eenbijvoegl. bep. bij rust.
‘staf’ d.w.z. gezag (De staf is 't symbool van 't gezag.)

+ Vs. 515. steigeren = stijgen. Zoo ook De Muis- en Kikvorschkrijg: ‘Wanneer een fixe hand, in 't Kunstmuzyk ervaren, drukkend nederzinkt op 't zwaar verzuchtend koord, En klanken steigren doet.’ Vgl. Vondel, Lucifer vs. 11: ‘Hy steigert steil, van kreits in kreits.’

+ Vs. 517. Woerden d.i. 't grondgebied van v. Woerden.
Amstel d.i. de bezittingen van v. Amstel.

+ Vs. 518. omgekeerd = verwoest. Vgl. Statenbijbel, Gen. 19 vs. 25: ‘Ende Hy keerde deselve steden (nl. Sodom en Gomorra) om.’
peis = (pais), vrede. Ofschoon B. in zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. Naamw. (II, 316) het woord als mannelijk opgeeft, gebruikt hij 'thier en ook elders vrouwelijk.

+ Vs. 519 de manschap = de dienstlieden der edelen. verletten = den arbeid laten rusten.

+ Vs. 520. netten = nat maken. Zoo ook De Muis- en Kikvorschkrijg, vs. 106: ‘Terwijl hij ... 't overhangend kleed ontzag te netten met een spat van 't stuivend schuim.’

+ Vs. 522. Dat is: Die oorzaak wordt van 't telkens verbreken van den vrede. (Het verband is duidelijk, als we in 't oog houden, dat de verliezende partij zich steeds verplicht achtte, de geleden nederlaag te wreken).

+ Vs. 523. ‘grootscher heilvoorspelling’. - Van Amstel verwacht, dat kunst en wetenschap zich zullen ontwikkelen als 't land vrede en rust geniet.

+ Vs. 524. dan = anders dan. Zie vs. 412.

+ Vs. 525. Wat 's = wat is, waarin bestaat.
‘holle’ is niet een bijvoegl. bepaling bij ‘burgzaalwand’, maar bij ‘burgzaal;’ de ‘holle burgzaalwand’ is dus de wand van de holle burgzaal.

+ Vs. 526. ‘dat’ is hier onderwerp bij verlustigt, ofschoon verlustigen gewoonlijk reflexief gebruikt wordt, gevolgd door 't voorzetsel in (dat ons oog verlustigt = waarin ons oog zich verlustigt; verlustigt beteekent hier dus: aangenaam aandoet.)

+ Vs. 527. In Frankrijk en Italië begonnen kunsten en wetenschappen reeds te bloeien.

+ Vs. 529. penceelkunst d.i. produkten van de schilderkunst.

+ Vs. 530. Woerden denkt hier aan den bond, dien Floris met den Franschen koning gesloten heeft. Zie de aanteekening bij vs. 128-130.

+ Vs. 531. Dat poppenspel der Papen. We kunnen hierbij denken o.a. aan afbeeldingen van apostelen en andere heiligen.
Papen = priesters.

+ Vs. 532. op 't hoogst = op z'n hoogst.

[p. 80]

 

Zwijg. Amstel! 's Krijgsmans pronk is schild en Oorlogsstaal. -

 

amstel.

 

En, als gy, uitgeschud uit erfgoed en gevangen,⁺

 

Uw leven van den wenk eens vijands af ziet hangen,

 

Of, vluchtende achter land, op Gods geleide zwerft,⁺

 

En zelfs uw laatste troost, het aadlijk wapen, derft;

 

Wat dan -?

 

woerden.

 

Des Graven eed verbindt hem....

 

amstel.

 

Om te boeten⁺

540

Voor roekloosheden, die wy-zelv' ons wijten moeten? -⁺

 

Indien zijn tusschenkomst dien voorstaan moet naar 't recht,⁺,⁺

 

Die door een' machtiger verneêrd werd in 't gevecht,

 

Waar-, waarom zoo veel bloeds dan nutloos uitgegoten?

 

Zijn oordeel sliss' 't geschil by rade van 's Lands Grooten!⁺

545

De laatste toevlucht toch, verliest men 't Oorlogspleit,⁺

 

Is eeuwig by den Vorst en zijn rechtvaardigheid.

 

woerden.

 

Voortreflijk! - Amstel, ach! hoe weet gy 't hart te roeren!

 

Ga, preek, in 't Monnikskleed, de Kerktucht by de boeren!

 

Maar leg dat Krijgszwaard af, dat slechts uw heup ontsiert.

550

Uw tong is my te sterk - maar 'k heb den arm gespierd,

 

En 't hart vol Oorlogsmoed, uit Moeders borst gezogen. -

 

amstel.

 

En ik -!

+ Vs. 535. uitgeschud = verjaagd. In dezen zin is dit woord verouderd.

+ Vs. 537. achter land = door 't land. Zoo ook Bild., Dichtwerken, dl. XII, blz. 371: ‘Men bant, berooft, schudt me uit. Daar dool ik achter lande.’ Vroeger was deze uitdrukking zeer algemeen b.v. Rom. v. Walewein: ‘Si hadden te voren langhe stont vermoyt gheweest van vele ridene achter lande. Zie Wdb. der Nederl. Taal, dl. I, 637.
op Gods geleide = eig. onder Gods leiding, dus: vertrouwende op Gods hulp. Vgl. Bilderdijk, Dichtw. dl. II, blz. 381: ‘Een menigte schoolt samen, op die woorden, En zweeft, op zijn gelei', naar 't hoogomtopte Noorden.’ Zie Woordenb. der Nederl. Taal i.v. geleide.

+ Vs. 539. De bedoeling van Woerden is: De graaf heeft zich door zijn eed verbonden, dengene, ‘die door een' machtiger vernêerd werd,’ te beschermen; zie vs. 541-542.

+ Vs. 540. Het werkwoord wijten beteekent, de schuld geven van, de oorzaak noemen van; Bilderdijk bedoelt hier dan ook: ‘Om te boeten voor roekloosheden, welker onaangename gevolgen, wy ons-zelv' wijten moeten.’ Daar hij echter zegt, dat zij zich-zelf ‘die roekloosheden moeten wijten’ heeft 't werkwoord wijten hier den zin gekregen van verwijten, beschuldigen van. Zie ook vs. 936, vs. 1396.

+ Vs. 541. ‘zijn’ nl. van den graaf (vs. 539).
voorstaan = in de bres springen voor, verdedigen, beschermen. (Met een datief).
Kiliaen geeft: ‘Veurstaen = assistere, defendere’ (d.i. bijstaan, verdedigen); en bij Plantijn vinden we o.a.: ‘Voerstaen = defendre aucun’ en ‘Ick sta dy veur = Ie defens ta cause, je te defens’ sn ‘De gemeynte voerstaen = defendre la republique.’ Vgl. Vondels Lucifer, vs. 1516: ‘Ick vecht, En oorloge onder Godt, tot voorstant (= bescherming) van zyn kooren.’

+ Vs. 541-544. De zin van deze regels is: Indien het de plicht van den vorst is, tusschenbeide te treden ten gunste van hem, die in den strijd het onderspit gedolven heeft, waarom moet er dan eerst gestreden en noodeloos bloed vergoten worden; dan toch is 't veel verstandiger, de beslissing der geschillen dadelijk op te dragen aan den vorst en zijn raden.

+ Vs. 544. sliss' = vereffene, beslechte. Zie vs. 322.
by rade van 's Lands Grooten = na de grooten des lands geraadpleegd te hebben. (Zie vs. 387).

+ Vs. 545. ‘verliest men 't Oorlogspleit’ is een voorwaardelijke bijzin.

[p. 81]

 

woerden.

 

Gy hebt voorlang den Hoovling aangetogen.⁺

 

Wy scheiden.

 

amstel.

 

Vijand?⁺

 

woerden.

 

Neen. Nog maagschap, zoo gy 't wilt.

 

Wy zijn door 't bloed vereend, hoe onze taal verschilt;⁺

555

En eindlijk ('t moog dan zijn met Floris hoofdbedoelen⁺

 

Zoo 't wil, mijn grove ziel kan niet zoo fijn gevoelen,⁺

 

En 'k hou de rechten vast van heel mijn Voorgeslacht.)

 

Wy zwoeren. 't Is gedaan, en buiten onze macht.⁺

 

Graaf Jan is onze Heer; en Eduard....

 

amstel.

 

Wy zwoeren⁺

560

('t Is waar, en 't prangt mijn ziel) een schelmstuk uit te voeren.⁺

 

Maar kon die heillooze eed ons van den eed ontslaan,⁺

 

Den Vader, en den plicht, dat is, ons-zelv', gedaan?

 

Is eedbreuk in uw oog verdedigbaar, of gruwlijk,⁺

 

Waar moet zy schuldigst zijn? waar, meest of minst afschuwlijk?⁺

565

Spreek, Woerden!⁺

 

woerden.

 

'k Zeg nog eens, my is dat reevlen vreemd;

 

'k Ben Krijgs-, 'k ben Edelman, die 't zwaard in handen neemt.

 

Maar heeft ook Floris eed die rechten niet geheiligd,⁺

 

Die d'Adel eigen zijn? voor indracht niet beveiligd?⁺

 

Hy breekt zijn' eed aan ons; zijn eedbreuk houdt ontslag⁺

570

Van 't Leenheerschap op ons en 't Grafelijk gezag.⁺

+ Vs. 552. gy hebt den Hoovling aangetogen = gij hebt de eigenschappen van een hoveling aangenomen; gij zijt hoveling geworden. Zoo ook Bilderdijk, Dichtw. dl. X, blz. 453: ‘Lieve Heiland, die ons leven en ons sterven hebt beproefd, Die den mensch hebt aangetogen, en eens Engels troost behooft.’ Vroeger gebruikte men het werkw. aantiegen (= aantrekken) meermalen in dezen figuurlijken zin van ‘aannemen van een uiterlijke gedaante, die men als 't ware als een kleed of eene vermomming aantrekt’ (Woordenb. der Nederl. Taal), Zoo gebruikt Bilderdijk ook in tegenovergestelden zin het werkw. uitschudden b.v. Mengelingen I, 91; ‘Hij schudt den Kroonprins uit’ hij legt het uiterlijk van kroonprins af).
voorlang = sinds lang. Zie vs. 363.

+ Vs. 553. Vijand = als vijand ('t Is een bep. v. gesteldheid bij ‘Wy’).
maagschap = als maag, als verwant (ook een bep. v. gesteldh. bij ‘Wy’). Voor dit gebruik van maagschap als persoonsnaam (= verwant, familielid) vergelijke men Vondels Lucifer, vs. 1425: ‘Hoort toe, ghy Oversten: hoort toe, ghy Ridderschappen’ (= ridders); zoo ook ons heerschap (= heer).

+ Vs. 554. ‘door 't bloed vereend’ - Van een familie-betrekking tusschen van Amstel en van Woerden is in de geschiedenis niets bekend; ook de verwantschap tusschen van Amstel en van Velzen is geheel en al door Bilderdijk verzonnen. Zie o.a. vs. 67-68.
‘hoe onze taal verschilt’ = hoe ver onze meeningen ook verschillen (toegevende bijzin).

+ Vs. 555. ‘hoofdbedoélen’ - Bilderdijk gebruikt gaarne een infinitief, waar wij gewoonlijk een verbaal substantief bezigen. Vgl. boven vs. 247: ‘'t edelste bedoelen’; vs. 248: ‘'t eigen plichtgevoelen’ enz. Zoo ook vs. 1095, vs. 1316. Over ‘Floris hoofdbedoelen’ heeft de graaf zelf gesproken in vs. 299-458 en van Amstel o.a. in vs. 491-527.

+ Vs. 556. grove = niet fijn gevoelende.

+ Vs. 558. ‘en buiten onze macht’ nl. om terug te komen op ons plan; m.a.w. we moeten nu ons plan ten uitvoer leggen.

+ Vs. 559. Zie vs. 123, 128-130, 136 enz.

+ Vs. 560. prangt = drukt, benauwt.

+ Vs. 561. ‘die heillooxe eed’ is de eed, waarbij zij zich hebben verbonden, Floris gevangen te nemen en naar Engeland te voeren.

+ Vs. 563-564. Amstel bedoelt hier: We hebben tweemaal gezworen: vroeger aan den graaf, nu aan zijn zoon; wanneer zijn we nu het meest schuldig, als we den eed aan den vader breken, of als we meineedig worden tegenover den zoon?

+ Vs. 564. ‘zy’ d.i. ‘eedbreuk’ (vs. 563).
schuldigst = 't misdadigst. Zie voor het weglaten van het o.a. vs. 362, en vgl. ook Vondel, Gijsbreght van Aemstel, vs. 654: ‘Wat een yeder raedzaemst vond.’

+ Vs. 565. reevlen = leuteren, bazelen. Zoo ook bij Bild., Gesch. des Vaderl., II, 277: ‘Wat revelt men dan van voogdij over hem.’

+ Vs. 567. geheiligd = als onschendbaar bevestigd.

+ Vs. 568. indracht = inbreuk, aanranding. Vgl. D.P. Pers, d'Ontstelde Leeuw, blz. 24^I: ‘... dat de Paus in der Geestlijcken vryheyt alhier geen indracht kost doen,’ en aldaar, blz. 326^I: ‘Oock santmen den Heere van Oetingen aen den Prins en Staten, met versoeck, datmen noch in den Roomschen Godsdienst noch in de achtbaerheydt des Koninghs eenighe indracht wilde gedoogen.’
De zin dezer beide regels is: Heeft Floris ook onze rechten niet met zijn eed gewaarborgd en heeft hij niet gezworen, die tegen alle schending te beveiligen?

+ Vs. 569. houdt = (eig. houdt in, zie vs. 121), beteekent, heeft ten gevolge.

+ Vs. 570. ontslag van - Zie ontslaan vs. 121.
op = over.
De zin is: Nu hij zijn eed gebroken heeft, houdt hij op, onze leenheer te zijn en heeft hij zijn grafelijke waardigheid verloren.

[p. 82]

Zesde tooneel.

herman van woerden, gijsbrecht van amstel, gerard van velzen.

 

velzen.

 

Zie daar die zedigheid, zoo streng, zoo onbesproken!⁺

 

Die eenzaamheid op 't Slot! - De twijfel is verbroken! Mijne Ega - (Woerden, voeg uw woeden by het mijn!) - Is hier! - Aan 't Hof! - Gy schrikt?

 

woerden.

(Na eenig bedenkens.)

 

- Maar 't kan niet mooglijk zijn.

 

velzen.

575

't Is mooglijk! 't Is te waar! - 'k Zag eene van haar Vrouwen⁺,⁺

 

Op 't voorplein, by den trap van 's Bisschops zijgebouwen:

 

Ik zag haar rijpaard, met mijn wapens op het dek.

 

Ik vroeg. Men wees my heen naar 's Graven spreekvertrek.

 

Daar wacht zy. - Grijzaart, spreek! kunt, kunt gy 't thands gelooven?⁺

 

woerden.

580

't Gaat alles wat mijn ziel zich voorstelt, verr' te boven.

 

velzen.

 

Te boven -? Ach, mijn vriend, mijn Vader! zoo 't u treft,

 

Zoo de oneer van uw spruit u 't kalme bloed verheft,⁺

 

Wat waant ge dan van my, (gy weet, of ik haar minne!)

 

Misleid, bespot, gehoond! - Zy, Velzens Gemalinne!⁺

585

Zijn kruin beladen met verachting! - Woerden, wraak!

+ Vs. 571-572. Van Velzen herhaalt hier de woorden van Floris in vs. 439-442.

+ Vs. 575. ‘'t Is te waar’; gewoonlijk zegt men: 't Is maar al te waar.
‘Vrouwen’ d.w.z. dames van haar gevolg.

+ Vs. 575. trap - Bilderdijk gebruikt 't woord trap (ook in den zin van al de treden tezamen) mannelijk; in zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. geeft hij 't als zoodanig op, doch voegt er tevens bij: ‘Doch beter met de Ouden, trappe, in 't V.’

+ Vs. 579. ‘kunt gy 't thands gelooven’ nl. dat Machteld in liefdesbetrekking staat tot den graaf.

+ Vs. 582 oneer = schande.
verheft = doet opbruisen, doet koken.

+ Vs. 584. ‘Misleid, bespot, gehoond’ is bep. v. gesteldh. bij ‘my’.

[p. 83]

 

Wraak, die geene eeuw verzwijg'; die, als een donder, kraak'⁺

 

En ratel' tot in 't oor der laatste nageslachten!

 

Wraak, Woerden! bloed en dood! Wat staat gy in gedachten

 

Verstompt - Waak op, 't is tijd, wreek uw' en mijnen hoon!⁺

590

De Dwingland smoore in 't bloed, die dartle Koningszoon!⁺

 

woerden.

 

Ja, 'k sta versteend van spijt, en wettig al uw woeden.⁺

 

Zoo heimelijk een reis moet alles doen vermoeden.

 

Licht echter dat hierin hare onschuld wierd misleid,

 

En zelfs, uw naam misbruikt by hare onnoozelheid.⁺

595

Het faalt aan 't Graaflijk Hof aan geen verniste treken.⁺

 

Men schorte 't oordeel op tot meerder zij gebleken;

 

En, zoo zy schuldig is, zie daar mijn rechterhand!

 

Ik-zelf, ik wring haar 't zwaard in 't eerloos ingewand.

(Amstel, die zich gedurende Velzens gesprek ter zijde begeven had, treedt weder toe, en weêrhoudt Woerden, die met Velzen vertrekken wilde, in 't heengaan.)

+ Vs. 586. ‘die geen eeuw verzwijg'’ = waarvan men alle eeuwen door nog spreken zal.
kraak' - Kraken werd vroeger ook gebruikt voor 't geluid van den donder. Vgl. Marnix. Psalm 77 vs. 10: Men sach dijn vierpijlen jagen, Met een krack der donderslagen.’

+ Vs. 589. Verstompt = als versuft.

+ Vs. 590. Zie vs. 64 - Zie vs. 157.

+ Vs. 591. spijt = verontwaardiging, ergernis.
wettig = billijk.
woeden = toorn, drift, woede.

+ Vs. 594. onnoozelheid = onergdenkendheid. (Vgl. Woordenb. der Nederl. Taal: onnoozel = zonder kennis van de wereld, en dus licht te bedriegen).

+ Vs. 595. verniste treken = bedriegelijke streken. Vgl. Der Minnenloep I, vs. 2818: ‘Ay hoort dese valsche treken.’

Zevende tooneel.

herman van woerden, gijsbrecht van amstel.

 

amstel.

 

Blijf, Woerden! - 'k Gaf mijn' eed; wie zijn mijne eedgenooten?

 

woerden.

600

De machtigste Adeldom (slechts enkele uitgesloten)⁺

+ Vs. 600. Adeldom = adel (collectief). Zie vs. 17 en vs. 48.
‘enkele’ nl. enkele edelen.
uitgesloten = uitgezonderd.

[p. 84]

 

Uit Holland, en de bloem der Huizen, wijd in 't rond.

 

Zelfs Henegouwens Graaf staat met ons in verbond.⁺

 

amstel.

 

Hoe! hy, zoo duur verplicht aan Floris grooten Vader!⁺,⁺

 

ô Weldaân, wat 's uw loon!

 

woerden.

 

Ook Heusden.⁺

 

amstel.

 

Hy, verrader?

 

woerden.

605

Beleedigd is hy in 't gevoeligst van zijne eer.⁺

 

amstel.

 

Beleedigd; maar verzoend. Hy nam hem aan tot Heer.⁺

 

Bedriegt ge u-zelv' of my? - Neen, Heusden is rechtschapen.

 

woerden.

 

Zoo weiflen zweeren was, ik toonde u 't Kleefsche wapen,⁺

 

De Luipaarts van Van Veen, heel 't Huis van Teisterbant,⁺,⁺

610

Meê borgen nevens ons in 't bond met Engeland.⁺

 

Of zouden we, elk, dier Kroon verbond en eed verbreken⁺,⁺

 

Om Floris wulpschen aart en Walsche Staatkunsttreken?⁺

 

amstel.

 

En de uitvoer?

+ Vs. 602. ‘Henegouwens Graaf’ is Jan van Avesnes, de zoon van Jan v. Avesnes en Aleidis (de zuster van Willem II van Holland).
Wat Woerden in dezen regel zegt is niet historisch; ‘misschien juist onder invloed van zijn bloedverwant in Henegouwen’ heeft Floris in 1296 de Engelsche zijde verlaten (Blok).

+ Vs. 603. Willem II heeft, ook als Roomsch-koning, altijd de Avesnes gesteund tegen de Dampierres (in Vlaanderen). ‘11 Juli 1252 ontzet hij op den rijksdag te Frankfort de Gravin van al hare rijksleenen en draagt deze over aan Jan van Avesnes’ (Blok, t.a.p. I, 196) ‘Ook Floris V van Holland heeft, gelijk zijn vader voor hem, menigmaal de Avesnes, zijne verwanten, tegen de Dampierre's gesteund’ (t.a.p. I, 198).

+ Vs. 603. zoo duur verplicht aan = die zoo veel dank verschuldigd is aan.

+ Vs. 604. ‘Heusden’ d.i. Jan van Heusden, die ‘door zijne betrekkingen in het warnet der verraderen meêgesleept’ was (Bilderdijk). In zijn Gesch. des Vaderlands (dl. II, blz. 240) zegt Bilderdijk: ‘Of Heusden hier bij (nl. bij de samenzweerders) te tellen zij, is zeer twijfelachtig. Het geen de beschuldiging wel eenigen schijn geeft, is dat Heusden, zoo wel als Kuik, borg voor Amstel gebleven was.’

+ Vs. 605. Misschien zinspeelt Bilderdijk hier op hetgeen hij later in zijn Gesch. des Vaderlands (II, 259) schreef: ‘Het huwelijk (van Floris F) met Agnes (uit het geslacht van Heusden) heeft voor een losse min narij, ja zelfs voor een ge weldadige vrouwenroof kunnen gaan, toen men Heusden door zijne betrekkingen in het warnet der verraderen (zoo weinig of zoo veel het wezen mag) meêgesleept zag.’ (Zie ook de aanteekening bij vs. 160).

+ Vs. 606. ‘Heusden was een Leen van het Graafschap van Kleef. Doch in het jaar 1290 stond Graaf Dirk van Kleef al zijn recht op dit goed aan zijnen Neef Floris V af. Jan van Heusden verhief dus zijn heerlijkheid van Graaf Floris’ (Bilderdijk). Reeds in 1287 was Heusden als borg voor Gijsbrecht van Amstel begrepen in den zoen, dien deze sloot met Floris V. (Zie de aanteekening bij vs. 31).

+ Vs. 608. Zoo weifelen reeds voldoende was om iemand tot de samenzweerders te kunnen rekenen, dan zou ik u als zoodanig ook nog kunnen noemen de heeren van Kleef enz. Woerden wil dus zeggen, dat ook die heeren geneigd zijn te steunen, maar nog niet tot de eedgenooten zijn toegetreden.
't Kleefsche wapen - Graaf Dirk van Kleef heeft van de verwarring na Floris’ dood trachten gebruik te maken, om in Holland invloed te krijgen.

+ Vs. 609. ‘Luipaarts’ nl. in 't wapen Van Veen. Dit geslacht Van Veen is een zijlinie van het huis van Heusden.
Luipaart = leeuw. Vgl. Velthem IV, 25, 28: ‘Ene baniere sagicker blaken, den lupert van goude.’

+ Vs. 609. Teisterbant - Dit was een oud graafschap aan Maas en Waal. Volgens Bilderdijk (Gesch. des Vaderl. I, 161) behoorde er oorspronkelijk toe: ‘het geheele Sticht met het land tusschen Maas en Rhijn, en van daar oostwaart, met Kleef, Berg en Gulikerland.’

+ Vs. 610. Mee = ook.
nevens = met. Zie vs. 183.
't bond - In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. (I, 95) geeft Bild. het woord bond op als vrouwelijk, maar tevens voegt hij er bij: ‘doch men heeft het als verkorting van verbond aangenomen, en dus O. gebruikt.’ (Zie voorts over 't geslacht van dit woord het Woordenb. der Ned, Taal, III, 340).

+ Vs. 611. dier Kroon verbond en eed = dier kroon verbond en dier kroon eed.
dier Kroon verbond = het verbond met die kroon (d.i. met Engeland).
dier Kroon eed = de eed aan die kroon; de eed van trouw en bondgenootschap, aan koning Ednard gezworen.

+ Vs. 611-612. De zin dezer beide regels is: Is Floris met zijn wulpschen aard en zijn overhelling naar Frankrijk nu een man, om wiens wille wij zonder andere oorzaak met Engeland zouden breken?

+ Vs. 612. Staatkunsttreken = staatkundige listen.
aart - Dit is de gewone schrijfwijze bij Bilderdijk. (In overeenstemming hiermee schrijft hij ook aartig in plaats van aardig). Zie over deze schrijfwijze het Woordenb. der Ned. Taal. dl. I. 534 en 554.

[p. 85]

 

woerden.

 

Werd betrouwd aan Velzen en aan my.⁺

 

't Is alles hier omzet, van allen toegang vrij.⁺

615

Wy wachten Kuik-alleen. - Geen middel van ontkomen⁺

 

Blijft oovrig aan den Graaf. Geen weêrstand is te schromen;⁺

 

Geen oproer, geen geweld, geen onrust binnen 't land.

 

Men scheept hem zwijgende in aan 't Muiderberger zand;⁺

 

En morgen wordt Graaf Jan als Heerscher uitgeroepen,

620

En heel de grens gedekt door Henegouwsche troepen.⁺

 

Dus zien we ons recht hersteld, het Vaderland gered,

 

En 't wettig Graaflijk oir regeert ons naar de Wet.⁺

 

amstel.

 

En zal het dankbaar volk, gelukkig by zijn wetten,⁺

 

(Wat waant gy?) zelfs geen' voet voor hunnen Vorst verzetten?

625

Gy weet, het bidt hem aan -!⁺

 

woerden.

 

Wie vreest het log Gemeen?⁺

 

Het komt, maar 't komt te laat, en hoofdloos, op de been:⁺

 

't Verstrooit zich: 't zal, als hem, hunn' nieuwen Heer aanbidden.⁺

 

Dien voeren we, als een schild, waar 't nood heeft, in ons midden.

 

't Behoeft een' afgod, ja, dit weet ik, in hunn' Heer;

630

Maar, marmersteen of hout, zy vallen voor hem neêr.⁺

+ Vs. 613. uitvoer = uitvoering. Ook Hooft gebruikt 't woord in dien zin: b.v. Ned. Hist. (1677) blz. 231: ‘bequaam tot uitvoer van den aanslagh.’
betrouwd = toe vertrouwd. Zie Woordenb. der Ned. Taal II. 2256. Vgl. ook vs. 1459 en 1481.

+ Vs. 614. omzet = afgesloten, omsingeld. Zie vs. 201. Zoo ook Bilderdijk. Dichtw. dl. IV, blz. 78: ‘Uw volk, van allen kant met legers dicht omzet,... moet eindlijk, moet gered.’

+ Vs. 615. Zie vs. 631, 637 enz.

+ Vs. 616. Blijft oovrig aan = blijft over. Vroeger werd 't bijv. nw. overig ook praedicatief gebruikt; vgl. o.a. Exodus 14 vs. 28: ‘Daer en bleef niet een van haer overigh.’ Zie ook Exodus 10, vs. 15 en 1 Chron. 18 vs. 4.

+ Vs. 618. zwijgende = in alle stilte.
zand = strand.

+ Vs. 620. Zie vs. 602.

+ Vs. 622. oir = geslacht ('t Fransche hoir). Vgl. Der Lekenspieghel I, 29, 130: ‘Ende dat oor, dat si hier laten, Duret langhe in goeden state.’ Het woord oir beteekende vroeger soms ook erfgenaam, erfopvolger, b.v. Der Lekenspieghel I, 42, 115: ‘Dese Lavine was oor des lands.’ Deze beteekenis past hier in vs. 622 ook heel goed.

+ Vs. 623. ‘zijn’ nl. van ‘hunnen Vorst’ d.i. Floris.

+ Vs. 625. Het werkwoord aanbidden wordt zoowel scheidbaar als onscheidbaar vervoegd (behalve 't verl. deelwoord). In figuurlijken zin is 't meestal onscheidbaar en in de beteekenis van godsdienstige vereering is 't zoowel scheidbaar als onscheidbaar. Als Bild. hier dus zegt: het bidt hem aan, dan drukt hij daarmee uit, dat 't volk den graaf als een god vereert. (Denk hierbij aan Floris' bijnaam, der keerlen god.)
log = dat zich niet vlug beweegt.

+ Vs. 626. hoofdloos d.i. zonder leider.

+ Vs. 627. als hem d.i. evenals Floris.

+ Vs. 628. nood heeft = noodig is. 't Is een archaïstische uitdrukking, waarin 't woord nood eigenlijk nog zijn oude beteekenis van behoefte heeft. (Vgl. Het Leven van St. Christina vs. 44: ‘Dat si bidden wille voer mi, want ics sekerleke heb noet’ d.i. ik heb daar behoefte aan); in de uitdrukking, waar 't nood heeft, drukt het vnw. het, geheel onbepaald, de toestand uit, waarin men verkeert en de beteekenis van die woorden is dus eigeniijk: waar wij er in onze omstandigheden behoefte aan hebben.

+ Vs. 630. ‘marmersteen of hout,’ d.i. al ware hij van marmersteen of hout.

[p. 86]

Achtste tooneel.

herman van woerden, gijsbrecht van amstel, een hofbode.

 

de hofbode

(aan Woerden).

 

Een Krijgsheraut van Kuik verzoekt gehoor te erlangen.⁺

 

woerden.

 

Hy zij, gelijk 't betaamt, naar Wapenrecht ontfangen.⁺

 

Heeft hy gevolg?

 

de hofbode.

 

Alleen een' eenig' Edelman.

 

woerden.

 

Men doe hem eer! - Zijn naam?

 

de hofbode.

 

Hy maakt geheim daar van.

 

woerden.

635

Genoeg! - Verzeker hem, dat, hoe die naam moog wezen,

 

De mijne waarborg blijft, dat niets - hem staat te vreezen. -

 

amstel.

(Na dat de Bode vertrokken is.)

 

Een Krijgsheraut van Kuik?⁺

 

woerden.

 

Die Floris 't leen ontzegt.

+ Vs. 631. Zie vs. 637.

+ Vs. 632. Wapenrecht d.w.z. de gebruiken, die in den ridderstand gelden.

+ Vs. 637. ‘Die Floris 't leen ontzegt.’ d.w.z. die Floris niet langer als leenheer wil erkennen met de kennelijke bedoeling, in een openlijken strijd zijn leen als eigen goed te heroveren. Vgl. vs. 1091 en vs. 1169. (Vgl. voor de beteekenis van ontzeggen vs. 350, en vs. 1167.)
In zijn Gesch. des Vaderlands dl. II, 230 zegt Bilderdijk: ‘Het groote werktuig van den Engelschen Koning was Jan van Kuyk, dien hij tot zijnen Leenman gemaakt had, zeker om geene andere reden, dan om hem in een zoodanig verraad te dienen; daar er zichtbaar geenerlei andere dienst van hem te trekken was, zoo om de geringheid van macht van dezen Edele, als omdat hij aan de andere zijde van Floris gebied zijn goed had en de Leenman van Floris daar voor was. Deze Jan van Kuyk was borg gebleven voor de Amstels in hun zoen met Graaf Floris, en derhalven hun persoonlijke vriend, of (het geen na genoeg hetzelfde is) Floris persoonlijke vijand.’
Op blz. 247 aldaar lezen we: ‘Kuyk, toen alles geregeld was, wilde den braven man, den man van eer, uithangen, en zond een Geestelijken of Monnik aan Floris, om hem van zijne zijde, den oorlog aan te zeggen.’ (In zijn drama laat Bilderdijk den heer van Kuik-zelf komen, om Floris den vrede op te zeggen; de schrijver doet dit blijkbaar met 't oog op de z.g.n. eenheid van tijd. Zie de inleiding.)

[p. 87]

 

Gy weet, steeds heeft hy 't hart aan plechtigheên gehecht.⁺

 

Hy achtte 't eer- en eed- en leen- en plichtonteering,⁺

640

Indien hy zwijgend deelde in onze samenzweering.⁺

 

Van daar die toestel.⁺,⁺

 

amstel.

 

Knik! mijn boezem acht u hoog.

 

Gy houdt en Leenmanschap en Ridderplicht in 't oog; -

 

En ik, laf harte prooi en speelpop van mijn Magen,⁺

 

Sluit de oogen toe en volg, waar my Verraders jagen!

645

Maar 't zij zoo - 'k Kan alleen dien stormwind niet weêrstaan;⁺

 

Ik geve 't op aan 't Lot: daar is geen redden aan.⁺

Einde van het Tweede Bedrijf.

+ Vs. 638. plechtigheên = vormen.

+ Vs. 639. In eer-onteering hebben we een minder mooie samenstelling. Met leenonteering bedoelt B. blijkbaar het schenden van den plicht als leenman.

+ Vs. 640. ‘zwijgend’ d.i. zonder Floris 't leen ontzegd te hebben.

+ Vs. 641. toestel = omhaal, omslag.

+ Vs. 641-642. Amstel heeft eerbied voor Knik, omdat deze niet als een sluipmoordenaar wenscht op te treden, maar ridderlijk en met open vizier tegen Floris wil strijden.

+ Vs. 643. lafharte = lafhartige. Vooral in de 16^de en 17^de eeuw komen naast vele bijvoegl. naamw. op -ig ook vormen zonder dit achtervoegsel voor, b.v. Vondel, Amsterdamsche Hecuba vs. 1169: ‘Of Troezen, wiens krombochte ree Bespoelt wordt van een breede zee’ en Anna Bijns, Refereynen, Bk. II, V, e: ‘O vernufte gheesten, waer sijn u sinnen?’

+ Vs. 645. ‘stormwind’ d.i. de sterke drang der omstandigheden.

+ Vs. 646. opgeven = overgeven. Vgl. Bilderdijk, Dichtw., dl. VI, blz. 427: ‘Christen, geef aan God de toekomst op, en hoop!’ Zoo ook Vondel, Gijsbr. van Aemstel, vs. 1575: ‘Ik Verwacht een uitkomst dan, en geef het op aen God’ Ik geve 't op aan 't Lot beteekent dus: Ik zie zelf geen uitkomst meer en geef me geheel en al over aan de leiding van een hoogere macht. (Het pers. vnw. 't is hier z.g.n. loos lijd, voorwerp.) Zie ook Woordenb. der Ned. Taal, dl. XI, 731-732.