Floris de Vijfde

[p. 133]

Vijfde bedrijf.

Eerste tooneel.

 

floris

(de handen en voeten geboeid).

 

'k Ben eindlijk, 'k ben geboeid! in 't kerkerhol gesloten!

1300

En hoe? Door laf verraad. Van wie? van Hollands Grooten.

 

Van hun, aan wie mijn ziel het volst vertrouwen schonk!⁺

 

Wier deugd, wier heldenmoed my-zelv' in de oogen blonk! -⁺

 

Die, met mijn liefde en gunst en weldaân overladen,⁺

 

Belonen me alles goeds ondankbaar met verraden! -⁺

1305

Is 't waarheid -? Heeft me een droom, een bittre droom misleid? -

 

Doorzoeken we ons het hart in dees mijne eenzaamheid!⁺

 

Het onheil geve ons moed, maar 't leere ons-zelv' beproeven.⁺

 

De Hemel vordert dit als vrucht van 't zielsbedroeven.⁺

 

Welaan! - Wie ben ik, en wat schuld bezwaart mijn ziel?

1310

Wat is, wat is 't vergrijp, waar door ik dus verviel?⁺

 

Mijn boezem, schud u uit! hier baat geen zelfverschooning. -⁺

 

Geboren tot den staf, en Zoon van Duitschlands Koning,⁺,⁺

 

In grootheid opgevoed, heeft mooglijk de ijdle praal,

 

De weelde, of 't voorbeeld my bedrogen zoo ik dwaal.

1315

Maar zuiver was mijn hart, en edel mijn bedoelen;⁺

 

Van deugd, van eer vervuld, van 't reedlijkst plichtgevoelen.⁺

+ Vs. 1301. Van hun - Zie de aanteekening bij vs. 68.

+ Vs. 1302. deugd = moed, dapperheid. Vgl. Vondel, Palamedes, vs. 129: ‘De deughd des Peleaens (= Achilles) ver staelt met kloeck beleyd.’

+ Vs. 1303. ‘Die’ is hier een aanwijzend voornaamw. (nl. Hollands Grooten, vs. 1300).

+ Vs. 1304. alles goeds d.i. al het goede, dat ik hun deed. Vgl. Woordenb. der Ned. Taal, II, 200.
verraden = op verraderlijke wijze ten val brengen.

+ Vs. 1306. Doorzoeken we - Dit werkw. is hier krachtiger dan onderzoeken, dat gewoonlijk in dit verband gebruikt wordt; immers bij doorzoeken denkt men aan een onderzoek, dat zich in alle richtingen uitstrekt met 't doel, te ontdekken, of iets al dan niet aanwezig is. Vgl. voor de constructie ook vs. 291.

+ Vs. 1307. ‘Het onheil geve ons moed’ - Dit is niet zeer nauwkeurig gezegd; de dichter bedoelt blijkbaar: het onheil behoeft ons den moed niet te ontnemen.
maar 't leere ons-zelv' beproeven' - Het datiefobject ‘ons’ is hier weggelaten, de beteekenis toch is: maar toch behoort het ons te leeren, ons-zelf te beproeven.
beproeven = onderzoeken. Vgl. Het Formulier om het heylige Avontmael te houden: ‘Op dat wy nu tot onsen troost des Heeren Avontmael mogen houden, is voor alle dingen ons van nooden: Eerstelick, dat wy ons te vooren recht beproeven.’

+ Vs. 1308. zielsbedroeven = diepe droefheid (Vgl. zielsbedroefd).

+ Vs. 1310. verviel = ten val kwam.

+ Vs. 1311. schud uit = stort uit. Vgl. Kiliaen: Wtschudden = effundere (= uitstorten).
‘zelfverschooning’ d.i. zijn eigen kwaad tegenover zichzelf vergoelijken, dus: zelfbedrog.

+ Vs. 1312. Geboren tot den staf d.i. bij de geboorte reeds bestemd tot de vorstelijke waardigheid. Zie ook vs. 12.

+ Vs. 1312-1313. Geboren tot den staf - Zoon van D.'s Koning - In grootheid opgevoed - Dit zijn bep. van gesteldheid bij my (vs. 1314) met de bijwoordelijke kracht van een bepaling van oorzaak.

+ Vs. 1315. bedoelen - Zie de aanteekening bij vs. 555.

+ Vs. 1316. Deze regel vormt een bijvoegl. bepaling bij ‘mijn hart’ (vs. 1315).
‘van eer vervuld’ d.w.z. vervuld van bedoelingen, die hem tot eer strekken.
reedlijkst = zuiverst, volkomen.
plichtgevoelen. - Zie de aant. bij vs. 555.

[p. 134]

 

Doordrongen voor mijn Volk van Vaderlijke zucht.⁺

 

Gy weet het, Hemel, gy! - ô Geef mijn droefheid lucht!

 

Men schreeuwt van Dwinglandy. - Ik kon geen' dwang gedogen!⁺

1320

De minste van mijn Volk was achtbaar in mijne oogen;⁺

 

Ja, was me een hulploos kind, mijn zorgen aanbetrouwd,⁺

 

Wiens heil my drukte op 't hart, als heilig werd beschouwd.⁺

 

'k Heb overvloed en vreê gevestigd in mijn Staten.

 

Is dit de bron van haat? Getroosten we ons dit haten!⁺

1325

De Steden danken my heur opkomst, bloei en rust:⁺

 

De Landman, zeekre schuts, genot, en arbeidslust.⁺

 

De trotsche moedwil slechts eens Adels dien ik fnuikte,⁺

 

Wijt my 't bedwang eens rechts, dat hun geweld misbruikte.⁺

 

En mooglijk was ik hier, als Hollands Heer en Graaf,⁺,⁺

1330

Meer Vader van mijn volk, dan van mijne eeden slaaf.

 

 

 

Vergeef het my, ô Gy, die ons naar 't hart wilt richten!⁺

 

Die bron en oorsprong zijt van Wet en Vorstenplichten!

 

Maar vreeslijk is de stand eens heerschers, wie hy zij⁺

 

Die, Wees, 't gezag aanvaardt na 't uitgaan der Voogdy!⁺

1335

De slapheid van de vuist, die 's Lands ontzachbre toomen,⁺,⁺

 

Kleinmoedig, voor een tijd, met vrees, had opgenomen,

 

Die alles heeft te ontzien en nergens steunsel vindt,

 

Bewaart een' ijdlen naam voor 't rijpend Vorstlijk kind.⁺

 

Dit grijpt de teugels, ja; maar machtloos om de rossen⁺

1340

Te dwingen, die in 't wild met Kar en Voerman hossen,⁺

 

En, aan den harden prang des breidels reeds ontwend,⁺

 

Te rug slaan by den dwang van die den Wagen ment.⁺

 

Dan houdt men 't voor geweld, by averechtsche sprongen,⁺

 

Nu jaren lang gedoogd, in 't rechte spoor gedrongen,

1345

Genoopt te worden door den prikkel, en beschreit⁺

 

Eens heerschers zachte Wet als onrechtvaardigheid.⁺

 

Heeft iemand, 'k heb voor my dien wrevel ondervonden!⁺

+ Vs. 1317. zucht - liefde. Zie vs. 1257. (Vgl. zelfzucht).

+ Vs. 1319. ‘Men’ nl. de adel.
‘geen' dwang’ nl. de druk van den adel op de niet-edelen.

+ Vs. 1320. was achtbaar = verdiende achting.

+ Vs. 1321. aanbetrouwd = toevertrouwd. Ook elders vinden we dit woord o.a. bij Wolff en Deken, v. Winter en Messchert.

+ Vs. 1322. ‘Wiens’ dat is ‘een hulploos kind’. Het onderwerp van ‘als heilig werd beschouwd’ is ook ‘wiens heil’. De stijl is hier allesbehalve mooi; de bedoeling is: Ik beschouwde het als mijn heilige plicht, het geluk te bevorderen ook van mijn geringsten onderdaan.

+ Vs. 1324. Het zinsverband tusschen de beide deelen van dezen regel is (logisch) voorwaardelijk; de zin is: Als dit de oorzaak is, dat de edelen ons haten, dan zullen we ons dien haat getroosten.

+ Vs. 1325. Tal van steden ontvingen van Floris V privilegiën; in de eerste plaats Dordrecht, voorts Brouwershaven, Arnemuiden, Medemblik. Hij en ook reeds zijn vader Willem II hebben de ontwikkeling der steden in Holland krachtig bevorderd.

+ Vs. 1326. schuts = bescherming. (Vgl. voor de beteekenis van dit vers. o.a. vs. 21-22, 169 vlgg., 339 vlgg., 1317 vlgg. met de aanteekeningen).

+ Vs. 1327. moedwil = overmoed. Zoo ookvs. 168 en 1226.

+ Vs. 1328. Wijt my = rekent mij als schuld aan.
bedwang = inperking.
‘eens rechts’ nl. het recht om elkander te bestrijden. (Vgl. vs. 341-366 en vs. 509).

+ Vs. 1329. hier = hierin (nl. in 't bedwingen van dit recht).

+ Vs. 1329-1330. De bedoeling is: Misschien heb ik hiermede wel eenigszins de bezworen rechten van den adel geschonden in het belang van mijn gansche volk.

+ Vs. 1331. ‘het’ nl. hetgeen gezegd is in vs. 1329-1330.

+ Vs. 1333. stand = toestand, positie.

+ Vs. 1334. Wees = als wees (Bep. v. gesteldh. bij ‘Die’).
uitgaan = afloopen, eindigen. Vgl. ‘Uutgaende April’ (Middeln. Handwoordend.) en Kiliaen: Wtgaen = finiri.

+ Vs. 1335. Na zijns vaders dood kwam Floris V onder voogdij van zijn oom Floris, die de belangen van zijn neef schandelijk verwaarloosde. In zijn Gesch. des Vaderlands (dl. II, blz. 159) zegt Bilderdijk o.a. ‘Het kan niet verwonderen, dat de noodlottige dood van den Koning, wiens ontzag, moed, schranderheid en bekwaamheden binnen en buiten 's lands 't Land bevredigd, en de heilzaamste uitwerksels hadden voortgebracht, oude onlusten van binnen en buiten het hoofd weder op deden steken. En inzonderheid kon de Erfvijandin van het Hollandsche Huis, de zwarte Margriet, nu niet stilzitten, daar de slapheid eener Voogdij en het onvast karakter van den Voogd, haar den weerlozen wees in zijn wiegjen prijs scheen te geven.’

+ Vs. 1335. slapheid = zwakheid. Vgl. Bredero, Griane, vs. 1461: ‘De slappe moeder sprack bewegelijck van aart.’
ontzachbaar = wat ontzag inboezemt. Vgl. voor de schrijfwijze: ontzachlijk (vs. 513); heuchelijker (vs. 710) enz.
‘'s Lands ontzachbre toomen’ d.w.z. de teugels van 't bewind.

+ Vs. 1338. Het onderwerp van ‘bewaart’ is ‘de slapheid van de vuist.’
ijdlen = nietsbeteekenenden.
rijpend = toenemend in jaren en verstand.
De zin is: De zwakheid van den voogd is oorzaak, dat de meerderjarig geworden vorstenzoon slechts den naam van vorst en geen wezenlijke macht heeft behouden.

+ Vs. 1339. ‘Dit’ nl. 't Vorstlijk kind (vs. 1338).
‘machtloos om enz.’ is een bep. van gesteldh. bij ‘Dit’.
‘machtloos’ - Hier zou ‘niet bij machte’ beter passen.

+ Vs. 1340. dwingen = bedwingen, in zijn macht brengen. Vgl. Alexanders Geesten X, vs. 165: ‘Hi dwanc Athenen ende Matone.’

+ Vs. 1341. prang = druk, drukking, knelling.

+ Vs. 1342. dwang = druk.

+ Vs. 1343. ‘men’ nl. zij, die de macht van den vorst nu weer gaan gevoelen; dus hier: de adel.
‘voor geweld’ is een bep. van gesteldh. bij 't lijd, voorwerp nl. ‘in 't rechte spoor gedrongen, genoopt te worden door den prikkel’ (dit lijd, voorw. is reeds voorloopig aangeduid door het pers, voornaamw. ‘'t’ (vs. 1343).
‘by averechtsche sprongen’ is een bijwoordel. bepaling van voorwaarde (= indien men averechtsche sprongen doet).

+ Vs. 1345. Genoopt = gedreven. In dezen zin heeft nopen nog vrijwel zijn oude beteekenis behouden; vgl. Renout van Montelbaen, III, vs. 1041:‘Doe nopte Renout met gewonde (= kracht) Sijn ors metten sporen van goude.’
prikkel = spoor.
beschreit = krijt uit.

+ Vs. 1346. ‘als onrechtvaardigheid’ is een bep. van gesteldh. (volgens de werking beschreien) bij ‘Wet’.

+ Vs. 1347. De zin is: Indien iemand, dan heb ìk dien wrevel ondervonden.

[p. 135]

 

Men werpt my 't schenden voor van plechtige verbonden. -⁺

 

Verbonden? - England, ja, beklaagt zich op dien voet;⁺

1350

En mooglijk, dat de schijn... Gy, oordeel naar 't gemoed!⁺

 

'k Heb Eduard mijn recht op Schotlands kroon verbleven,⁺

 

Mijn' zoon door 't Echtverdrag als in zijn macht gegeven:⁺

 

Maar de uitslag...? Eduard, door geld- en heerschzucht blind,

 

Verraadt me en brouwt den val van my en van mijn kind.⁺

1355

'k Moest elders onderstand, ja 'k moest my steunsels zoeken,⁺

 

Eer Englands ontrouw my op 't schendigst mocht verkloeken;⁺

 

Ik vond ze - en Frankrijks Vorst werd Hollands bondgenoot.⁺

 

Hou England my 't verdrag! ik houde wat ik sloot.⁺

 

 

 

Maar Hemel! Gy, ô gy, doorgronder der gedachten!

1360

ô Laat me in dezen boei niet lavingloos versmachten!⁺

 

Ik vraag u 't leven niet, ik ben der dood getroost,⁺

 

Indien 't Uw Wil gehengt. Maar ô! vergeef mijn kroost!⁺

 

Dien Zoon, dien Eduard tot vadermoord mocht brengen,⁺

 

Wijt dien de misdaad niet schoon hy mijn bloed doe plengen!⁺

1365

Straf Holland (want ik weet, Uw recht gedoogt het niet,

 

Dat strafloos Vorstenmoord en Staatsverraad geschied');⁺

 

Maar matig in die straf de hardheid van uw slagen:

 

Doe uit den nacht van ramp een' blijden morgen dagen!⁺

 

Schenk, schenk een' heerscher, die in 't wettige Gezag⁺

1370

De Koningskroon op 't hoofd, en schittrend, dragen mag!⁺

 

Mijn' zetel drukken, maar met eedler glans omgeven⁺

 

Dan Koning Willem-zelf op Romens throon verheven;⁺

 

Die (moet mijn Stam vergaan, brengt uw besluit dit meê⁺

 

En baat aan 't schuldig kroost geen Vaderlijke beê)⁺

1375

In 't eind de woestaardy en 't oproer moog vertreden;⁺

+ Vs. 1348. werpt voor = verwijt, beschuldigt van. Vgl. HD. vorwerfen.

+ Vs. 1349. op dien voet = (op die wijze), in dien zin.

+ Vs. 1350. ‘Gy’ d.i. God (vs. 1331).

+ Vs. 1351. In 1290 bij den dood van den Schotschen koning maakte ook Floris V aanspraak op den Schotschen troon, omdat hij afstamde van een Schotsche prinses (Ada), die met Floris III gehuwd was geweest. ‘Floris echter schijnt zijne aanspraak niet zeer ter harte genomen te hebben. Melis Stoke wil dat hij zijn recht afstond voor een som gelds.’ (Bild., Gesch. des Vadert., II, 225).
verbleven = overgelaten, overgegeven. Meermalen vinden we bij B. intransitieve werkwoorden transitief gebruikt b.v. Dichtw. dl. III, blz. 284: ‘Rust hier uw matte leden’ en dl. IV, blz. 114: ‘Dit was dat momplen dan, dat Tunibald gewaagde.’

+ Vs. 1352. Zie de aanteekening bij vs. 128-130.

+ Vs. 1354. brouwt = smeedt plannen tot.

+ Vs. 1355. onderstand = hulp, steun. In dezen algemeenen zin kwam 't vroeger veel voor, nu bijna alleen in dien van geldelijke ondersteuning aan armen. Vgl. Dichtw. I, 150: ‘Van nacht zal hy aan 't venster zijn tot uwen onderstand.’ (= om u te helpen.)

+ Vs. 1356. 't schendigst = 't schandelijkst. Vgl. Vondel, Palamedes, vs. 165: ‘Mijn ongekreuckt geweten en is niets quaeds bewust, noch heeft sich noyt vergeten aen eenigh schendigh feyt.’
verkloeken = bedriegen, misleiden. Vgl. Plantijn: ‘De kloecken verkloecken = affiner les fins’ (d.i. De listigen bedriegen).
mocht - Mogen is hier modaal hulpwerkwoord, het drukt een mogelijkheid uit.

+ Vs. 1357. Vgl. de aanteekening bij vs. 128-130.

+ Vs. 1358. Het verband tusschen de beide deelen van dezen regel is voorwaardelijk.
ik houde - De aanvoeg, wijs dient hier ter uitdrukking eener mogelijkheid.
De zin is: Als de Engelsche koning zich tegenover mij houdt aan het gesloten verdrag, dan zal ik dat van mijn kant ook niet breken.

+ Vs. 1360. boei - In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. geeft B. dit woord in beide geslachten op.
lavingloos = zonder lafenis.

+ Vs. 1361. der dood getroost = niet beangst voor den dood. Zoo ook Dichtw., dl. II, blz. 327: ‘Het treff’ my, 'k ben te vreên en 't gruwzaamst zelfs getroost.’ (Vgl. voor 't geslacht van dood vs. 1278).

+ Vs. 1362. Het voornaamw. 't duidt hier een niet uitgedrukten lijd, voorwerpszin aan nl.: dat ik sterven zal.
gehengt = gedoogt, toelaat.
kroost = kind. Ook elders gebruikt B het woord in dien zin. Zie o.a. vs. 1374.

+ Vs. 1363. Vgl. de aanteekening bij vs. 128-130.
mocht - Het werkw. mogen is hier modaal hulpwerkwoord, het drukt een mogelijkheid uit.

+ Vs. 1364. doe - Deze conjunctief drukt een mogelijkheid uit.

+ Vs. 1366. Staatsverraad = aanslag op 't staatsgezag.

+ Vs. 1368. den nacht - Zie voor 't geslacht van dit woord de aanteekening bij vs. 234.

+ Vs. 1369. in 't wettige gezag = als wettig vorst.

+ Vs. 1370. ‘schittrend’ d.i. op schitterende wijze.
Deze bijvoegl. bijzin loopt door tot vs. 1377.

+ Vs. 1371. ‘Mijn' zetel drukken’ d.i. die mijn' zetel drukken mag m.a.w. die mijn plaats mag innemen

+ Vs. 1372. ‘Koning Willem-zelf’ d.i. Graaf Willem II, de Roomsch-koning. Zie vs. 12.
Romens - Voor dezen vorm zie men vs. 24.

+ Vs. 1373. De tusschen haakjes geplaatste zin is een voorwaardelijke bijzin; de beteekenis toch is: Indien 't Uw wil is, dat mijn geslacht vergaan zal.

+ Vs. 1374. ‘Vaderlijke’ d.i. van een vader; zoo ook vs. 1218 en 1338 (‘'t Vorstlijk kind’).

+ Vs. 1375. woestaardy = woestheid, geweld.

[p. 136]

 

Een Rijk in Holland stichte, als Vader aangebeden;⁺

 

Zijn' throon bevestige tot 's aardrijks laatsten stond! -

 

Hoor, Hemel! hoor dees bede uit Floris veegen mond! -

 

 

(Hy zet zich neder, en na eenige tusschenpooxing zich weêr opheffende, vervolgt.)

 

 

 

Mijn ziel is los van de aard - ik kan gemoedigd sterven!⁺

1380

Mocht Holland door mijn dood gewenschter lot verwerven! -

 

Ja, 'k zie, ik zie van verr' dien blijden dageraad!

 

Wat eedle Majesteit verkondt dit fier gelaat!⁺

 

Leef, Koning, leef en bloei! mijn boezem juicht u tegen!

 

Uw' scepter! - heel uw' stam! De Hemel regent zegen!⁺

1385

Bloei welig, dierbaar Volk! Word machtig, groeiend Rijk,⁺

 

En voer tot 's warelds kim den naam van lodewijk!⁺

 

 

(Hy valt in eene soort van verbijstering, met het hoofd op de armen gebogen, tegen een stijl of tafel. Daar na, als uit de bedwelming te rug gekomen, herneemt hy:)

 

 

 

Zie daar dan 't Graaflijk goud verkeerd in ijzren schalmen!⁺

 

De stilte van de dood verving de vreugdegalmen!⁺

 

Het leve en bloei' verstomt met beekrenklank en scherts

1390

Voor slot- en grendelkrak en grimmig deurgekners!⁺

 

Ik mocht my in mijn volk gelukkig, zalig heeten; -

 

Een oogwenk bonst my neêr, en 'k lig in 't stof versmeten!⁺

 

Wat is bestendig? wat, betrouwbaar op deze aard?⁺

 

Wat is de zucht van 't hart by 's warelds broosheid waard? -⁺

1395

Verlaten van 't Heelal...! Wat zegge ik, ach! verlaten?⁺

 

Neen, wijte ik niets aan u, trouwhartige Onderzaten!⁺

 

Hoe weinig weet mijn Volk van 't wetteloos geweld⁺

 

Dat hunn' geliefden Vorst in deze ketens knelt!⁺

+ Vs. 1376. Het onderwerp van dezen en den volgenden zin is ook ‘Die’ (vs. 1373).
‘als Vader aangebeden’ is een bep. van gesteldheid bij ‘Die’ (vs. 1373).

+ Vs. 1379. gemoedigd = zonder angst of vrees; met moed. Thans vrijwel verouderd; bij B. komt 't woord veelvuldig voor o.a. Dichtw., dl. I, blz. 226: ‘'k Draag mijn kluister, en gemoedigd’, en dl. IX, bl. 108: ‘Neen, 'k treê gemoedigd op om u die groet te brengen.’

+ Vs. 1382. verkondt = teekent.
‘dit fier gelaat’ nl. van den koning, die eenmaal over Holland zal regeeren en dien hij in den geest reeds voor zich ziet. Zie vs. 1383 vlgg.

+ Vs. 1384. ‘Uw' schepter! - heel uw' stam’ (= geslacht) zijn ook objecten bij ‘juicht u tegen!’ (vs. 1383).
‘De Hemel regent zegen!’ - Hyperbolische zin! Vgl. Da Costa, Vijf en twintig jaren, vs. 142: ‘Onweders drijven af, en zegens plasschen neêr.’

+ Vs. 1385. welig = overvloedig, heerlijk. (Eig. beteekent 't: zeer vruchtbaar b.v. welige akkers enz.).

+ Vs. 1386. voer = maak bekend.
wareld - Dit is de gewone schrijfwijze van B., omdat hij meende, dat 't woord afgeleid was van een oud werkw. waren, dat wezen beteekende. (Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. III, 243; hij geeft 't subst. hier als vrouwelijk op. Zie voor de juiste afleiding: Franck, Etymol. Woordenb., blz. 1155.)
kim = einde. In dezen meer algemeenen zin (rand) is 't woord thans verouderd; elders spreekt B. ook van een ‘steenrotskim’ en ‘bergkim’. Vgl. Atreus en Thyestes (Treurspel. 1711): dat men hem terstond ten kimme vol doe schenken.’
‘Lodewijk’ d.i. koning Lodewijk Napoleon. Bilderdijk verheerlijkt hier koning Lodewijk, dien hij hoogelijk vereerde en wien hij ook dit treurspel opdroeg. Zie de opdracht. In zijn opdracht van de Nieuwe Mengelingen (1806), spreekt hij den vorst o.a. aldus aan: ‘Sire! Vous ne faites que de monter sur le trône, et l' Etat qui sembloit prêt à s'écrouler sous son propre poids, trouve en Vous son plus ferme appui, la confiance renait, les factions se taisent, l'innocence respire et les arts vont recevoir un nouveau lustre.’ [D.w.z. Sire, Gij hebt pas den troon bestegen, of de Staat, die op 't punt scheen, in te storten onder zijn eigen gewicht, vindt in U zijn hechtsten steun, het vertrouwen keert weer, de partijschap verstomt, de onschuld ademt weer en de kunsten zullen weldra nieuwen glans ontvangen.]

+ Vs. 1387. verkeerd in = vervangen door. Vgl. vs. 1015.

+ Vs. 1388. de dood - Zie de aanteekening bij vs. 1278.

+ Vs. 1390. voor = om vervangen te worden door.
krak = gekraak, geknars.
grimmig = onheilspellend, schrikwekkend.

+ Vs. 1392. versmeten = neergeworpen.

+ Vs. 1393. bestendig = blijvend.

+ Vs. 1394. zucht = verlangen, lust.
wareld - Zie vs. 1386.

+ Vs. 1395. ‘'t Heelal’ d.i. alles en ieder.

+ Vs. 1396. wijte = verwijte. Vgl. voorts vs. 291 (met aanteekening), vs. 409, vs. 914, vs. 1075 enz. Zie voor de beteekenis van wijten de aanteekening bij vs. 540.

+ Vs. 1397. wetteloos = onwettig. Zie vs. 1286.

+ Vs. 1398. hunn' - Zie de aanteekening bij vs. 37.

[p. 137]

 

Hoe zoude 't, wist het dit, tot mijn bevrijding vliegen,

1400

En brijzlen voor mijn' voet...! Ach, ijdel zielsbedriegen!⁺

 

Wat welt, wat bornt daar op in 't binnenst van mijn hart?⁺

 

Neen, Floris, vlei u niet; maar overheer uw smart!⁺

 

Zie 't naadren van de dood met onverschrokken oogen -⁺

 

Verbeeld u dezen grond met lijken overtogen,⁺

1405

U-zelven in 't geweer en strijdend voor uw recht!⁺

 

En sterf hier met den moed eens Krijgsmans in 't gevecht!⁺

 

 

 

Men nadert! -

+ Vs. 1400. ‘En brij zien voor mijn' voet’ (deze ketens vs. 1398).
brijzlen = verbrijzelen. Ook Dichtw., dl. II, blz. 48 ‘Zijn heirspits brijzelt zich op 's Konings ijzren stoet.’
ijdel = nutteloos.
zielsbedriegen - Zie de aanteekening bij vs. 555.

+ Vs. 1401. bornt op = welt op. 't Is hoogstwaarschijnlijk een door B. van bornen afgeleid werkwoord. Dit bornen is wellicht ook door B. zelf gevormd (van 't subst. born d.i. bron); vgl. Dicht w. dl. V, blz. 354: ‘Ga tot de Heilfontein, des levens bornende ader.’

+ Vs. 1402. ‘vlei u niet’ nl. met de ijdele hoop op bevrijding.
overheen = beheersch. Vgl. Dichtw., dl. VII, blz. 245: ‘Doch, daar ge (nl. de artsen) aan 't krankbed als vrijmachtig moogt regeeren, woudt ge ook gezondheid-zelve als krankten overheeren’.

+ Vs. 1403. de dood - Zie vs. 1278.

+ Vs. 1404. ‘met lijken overtogen’ is een bep. van gesteldheid (volgens de werking van 't gezegde) bij ‘dezen grond’.
overtogen = bedekt. Vgl. Grimb. oorlog I, vs. 3444: ‘Daer quam dapperlijc toe gereden die borchgrave coene op een ors van goeden doene met sinen wapenen overtoghen’.

+ Vs. 1405. ‘U-zelven’ is object bij ‘Verbeeld u’ (vs. 1404).
‘in 't geweer enz.’ is bep. van gesteldheid (volgens de werking) bij ‘U-zelven.’
in 't geweer = in de wapenen. Zie vs. 182.

+ Vs. 1406. ‘in 't gevecht’ is een bijv. bep. bij ‘Krijgsman’.

Tweede tooneel.

floris, geboeid. machteed van velzen, in mannengewaad.

 

machteld.

 

Spoed u, Graaf! ik koom uw' boei verbreken.

 

floris.

 

Wie zijt gy?

 

machteld.

 

Onderdaan - in trouw nog onbezweken.⁺

 

Vlucht! eer het moordrenrot....

 

floris.

 

In 't vluchten me achterhaal?

1410

Neen, geen onedel vliên! mijn redding hangt aan 't staal.⁺

 

machteld.

 

Ducht alles, dierbre Vorst.

+ Vs. 1408. onbezweken = onverzwakt, standvastig.

+ Vs. 1410. onedel = niet zooals het een edelman past.
hangt aan = is alleen te bewerken door middel van. Vgl. Hooft, Ned. Hist., 175: ‘Alles hanght aan spoedt.’

[p. 138]

 

floris.

 

Wat staat my meer te schroomen!⁺

 

machteld.

 

In 't aaklig kerkerhol rampzalig om te komen.⁺

 

De ontmenschte Velzen, lang door minnenijd ontzind...!⁺

 

Ach, red u, spaar u-zelv', zoo gy uw Volk bemint.

 

floris.

1415

En zoude ik, balling 's Lands...?⁺

 

machteld.

 

Mistrouw het hart der braven

 

Die 't Hollandsch bloed doorstraalt, en de afkomst der Bataven⁺

 

Niet te onrecht. Kenmerland vliegt woedende in 't kuras;⁺

 

IJl derwaart tot herstel, eer u de moord verrass'.⁺

 

floris.

 

Het is genoeg. Ik blijf.

 

machteld.

 

Doorluchte! geef mijn' beden⁺

1420

Gehoor! - Gerechte God! wat heb ik niet geleden!⁺

 

Moet, moet me in 't uiterst uur die laatste hoop ontgaan!⁺

 

Ik smeek het aan uw kniên -⁺

 

 

 

Zie, Floris! zie my aan!

 

floris.

 

Hoe! - Machteld?

+ Vs. 1411. schroomen = vreezen. In dezen zin is schromen verouderd; (Kiliaen geeft: Schroomen = horrere, abhorrere d.i. sidderen); thans drukt 't alleen een zekere vrees om te handelen uit.

+ Vs. 1412. rampzalig = ellendig.

+ Vs. 1413. ontmenschte = onmenschelijke. Vgl. Dichtw., dl. I, blz. 96: ‘Dat God u, ontmenschte, verharde barbaar! ter heil' doe verzinken.’
minnenijd = jaloezie. Zie vs. 424, vs. 781.
ontzind = zinneloos. Zie ook vs. 393.

+ Vs. 1415. balling 's Lands - Zoo ook Dichtw., dl. IV, blz. 349: ‘De Vorst, als balling 's lands gejaagd uit wal en vesten, doolt in den ban zijn Volks.’
We hebben hier te doen met een separatieven genitief, die vroeger bij tal van werkwoorden en werkwoordel. uitdrukkingen voorkwam b.v. Karel ende Elegast, vs. 739: ‘Dus was ic mijns isers ane’ (= mijn ijzer kwijt).

+ Vs. 1416. doorstraalt = doorstroomt.
afkomst = nageslacht. Zoo ook Dichtw., dl. XIII, blz. 263: ‘De vaderlijke vlam moet steeds in de afkomst blaken.’ Vgl. ook Vondel, Palamedes, vs. 179: ‘d'Euboeër afkomst sal met dwang Mars teugelen ten lesten.’
De zin dezer regel is: Vertrouw op de Hollanders, zij zullen u zeker trachten te redden.

+ Vs. 1417. Zie vs. 1241 met de aanteekening.

+ Vs. 1418. derwaart - Van dergelijke bijwoorden gebruikt B. gewoonlijk den ouderen vorm zonder adverbiale s b.v. herwaart, achterwaart, rugwaart, strandwaart enz.
verrass' - De conjunctief drukt hier een mogelijkheid uit. Vgl. ook vs. 1409.

+ Vs. 1419. Doorluchte - Zie de aanteekening bij vs. 1111.

+ Vs. 1420. Gerechte God - Zie de aanteekening bij vs. 848.

+ Vs. 1421. ‘die laatste hoop’ nl. Floris te bevrijden.

+ Vs. 1422. ‘het’ slaat op ‘geef mijn' beden gehoor!’ (vs. 1419).

[p. 139]

 

machteld.

 

'k Ben het, ja! gevoelt gy 't hart niet kloppen?

 

Zegt, zegt dat hart u niet, wiens zilte tranendroppen

1425

Uw' boei besproeien? Ja, 't is Machteld, die haar bloed

 

U offert. - Dierbre Graaf! zy-zelv valt u te voet! -

 

Uw wacht is my verknocht: één uur, en 't is te spade.⁺

 

floris.

(Te rug wijkende).

 

Mevrouw, dit is te veel -! te veel voor Velzens Gade!

 

machteld.

 

Ontmenschte! stoot de dolk op eenmaal in mijn borst!⁺

1430

Ik Velzens Gade nog? Neen, redster van mijn' Vorst! -

 

Wat is me of naam of echt by 't redden van uw dagen! -⁺

 

ô Heeft die zuivre borst voor Machteld ooit geslagen,⁺

 

Hebt ge ooit een teedre vlam voor 't zuchtend hart gevoed,⁺

 

Dat heimlijk voor u blaakte en wegsmolt in dien gloed,

1435

Dat, offer van de plicht, zich-zelve moest verzaken;⁺

 

ô Laatze in dit gevaar uw voeten slechts genaken,⁺

 

Haar lippen kleven aan uw' voetstap! - Floris, ach!

 

Red, red me, ik leef in u, voorkom den wreedsten slag! -⁺

 

Maar hoe! Gy hoort niet -! koud, gevoelloos voor mijn smeken! -

1440

Ach, Floris, kan ik 't hart, het ijskoud hart, niet breken

 

Dat met mijne angsten spot, en thands die teêrheid smaadt⁺

 

Die eenmaal.... Floris! ach, ik volg u waar gy gaat!⁺

 

Ik deel uw vlucht, uw' nood, ik rijt de Huwlijksboeien⁺

 

Aan flarden, met dien boei, waar op mijn tranen vloeien.⁺

1445

Kom, Floris, de Almacht zij getuige van mijn' eed!⁺

 

De vloek verplettre my indien ik hem vergeet!

 

floris.

 

Neen, al te dierbre Vrouw! -⁺,⁺

+ Vs. 1427. ‘uw wacht’ d.i. degene, die uw gevangenis bewaakt.
verknocht = trouw.

+ Vs. 1429. ontmenschte - onbarmhartige, onmenschelijke. Zie vs. 1413. Machteld bedoelt hier, dat 't haar smart, dat hij haar ‘Velzens Gade’ noemt.

+ Vs. 1431. Wat beteekent voor mij naam of huwelijk in vergelijking met het voorrecht, u te mogen redden.

+ Vs. 1432. ‘die zuivre borst’ d.i. Floris' hart.

+ Vs. 1433. ‘vlam’ d.i. liefde.
‘'t zuchtend hart’ d.i. Machtelds hart, dat zuchtte in den echt met Velzen.

+ Vs. 1435. ‘offer van de plicht’ is een bep. van gesteldheid bij ‘Dat’ (= hart, vs. 1433.)
de plicht - Vgl. voor 't geslacht van dit woord vs. 1045.
verzaken = verloochenen. De zin van dezen regel is: Mijn huwelijk met Velzen maakte het mij tot plicht, mijn geluk op te offeren en mijn liefde voor u te verloochenen.

+ Vs. 1436. ‘ze’ nl. Machteld (vs. 1432).

+ Vs. 1438. De zin is: Als ge u zelven het leven redt, dan redt ge ook mij, want uw dood zou ik niet overleven.

+ Vs. 1441. têerheid = liefde.
smaadt = versmaadt, veracht.

+ Vs. 1442. Die eenmaal (door u begeerd werd).

+ Vs. 1443. Het huwelijk met Velzen is haar een knellende band, vandaar het woord ‘Huwlijksboeien’

+ Vs. 1444 met = tegelijk met.
dien boei. - In zijn Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw. geeft B. dit woord ook als mannelijk op, als stam van 't werkw. boeien.

+ Vs. 1445. ‘mijn' eed’ nl. van trouw aan U.

+ Vs. 1447. al te = zeer. We hebben hier een archaïsme, vgl. Ferguut, vs. 4403: ‘Lunette wenet ende screit, ende si dreef alte groet mesbaer.’

+ Vs. 1447. vloekbren = vloekwaardigen, gevloekten. Zie vs. 827.

[p. 140]

 

machteld.

 

Ik Vrouw... van vloekbren Velzen? -

 

Nooit mocht zijn gruwzame arm my op de koets omhelzen.⁺

 

Nooit heeft zijn wreevle ziel, nooit heeft mijn hart vermocht...⁺

1450

Ik bloos... Daar is geen band die me aan zijn lot verknocht!⁺

 

floris.

 

Wat hoore ik!

 

machteld.

 

'k Ben aan u. Voer, voer my meê in 't vluchten!⁺

 

'k Zal, vóór u in 't gevecht, quarreel noch speerschoot duchten.⁺

 

Ik draag u 't krijgsrondas, ik draag u 't wapen na,⁺

 

En hoede u met mijn borst. - Gy zijt bewogen? -⁺

 

floris.

 

Ja!

1455

Bewogen is mijn hart; - maar - om uw eer te hoeden.⁺

 

Ga, Machteld, keer te rug, de vlugge stonden spoeden!

 

Verneder u noch my door daden ons onwaard!

 

Daar is een Hooger Macht, die of verdelgt of spaart:

 

Haar zij mijn lot betrouwd! - maar geen lafhartig pogen

1460

Onttrekt my aan 't gevaar in spijt van dat Vermogen. -⁺

 

Ga, Machteld; 'k kusse uw hand met eerbied - tederheid -

 

Maar - keer, en red u-zelv. - Ik ben ter dood bereid.⁺

 

machteld.

 

Zoo wilt gy.... Amstel, ach!

(Zy vertrekt met verhaasting.)

+ Vs. 1448. gruwzame = afkeer verwekkende.
de koets - het bed. Zie ook vs. 268.
Vgl. voor de beteekenis van dezen regel de aanteekening bij vs. 909-910.

+ Vs. 1449. wreevle = wrevelig. Zoo ook Hooft, Ned. Hist. 914, 28: ‘Rysborgh, wreevel om dat de Veldtheer in 't leegher quam.’ Zie voor de vorming de aanteekening bij vs. 1111 op doorluchte.
De zin is: Nooit heeft hij mij of heb ik hem kunnen liefhebben.

+ Vs. 1450. verknocht = verbindt. Het werkw. verknochten, dat B. herhaaldelijk gebruikt, is gevormd naar analogie van den vorm verknocht, die het verl. deelw. is van 't werkw. verknoopen; vgl. Bild., Nicotiaansche Kruid (1832), blz. 46: ‘De Souvereine Vorst had de goedheid daar daggelden aan te verknochten.’

+ Vs. 1451. 'k Ben = ik behoor.

+ Vs. 1452. quarreel = pijl. Vgl. Alexanders Geesten IX, vs. 239: ‘Maer si waren sonder waen met quarelen so ghewont.’
schoot = schot, worp. Vgl. Vondel, Lucifer, vs. 1965: ‘De hemelsche kortou van boven, schoot op schoot, met wâerlicht enz.’

+ Vs. 1453. 't krijgsrondas = 't schild. Het woord is volgens B. (Verkl. Geslachtsl. II, 429) zoowel mannelijk als onzijdig.

+ Vs. 1454. hoede - De aanv. wijs drukt hier iets toekomstigs uit.

+ Vs. 1455. Als hij haar voorstel aannam, zou zij haar eer bezoedelen, daarom wijst hij 't af.

+ Vs. 1460. in spijt van = tegen den wil van.
‘dat Vermogen’ d.i. die ‘Hooger Macht’ (vs. 1458).

+ Vs. 1462. ter dood - Zie de aanteekening bij vs. 1278.

[p. 141]

Derde tooneel.

floris, geboeid. gijsbrecht van amstel.

 

floris.

 

Wat zoekt gy hier, Verrader?

 

Uw offer? -

 

amstel.

 

't Edel hart van een' vergevend' Vader!⁺

1465

Ja, Graaf, 'k verried u; maar u redden was mijn hoop.⁺

 

Ik draag hier voor uw oog geen schijnbre deugd te koop.⁺

 

'k Verbeurde 't, zelfs haar naam, haar naam te durven noemen.⁺

 

Vertrap me (ik ben het waard) - maar - kan uw hart my doemen?⁺

 

Hem, voorwerp, dat uw gunst, uw vriendschap - steeds bezat!⁺

1470

Die, siddrend, plichten schond; maar die hy nooit vergat!

 

floris.

 

Ondankbre! - Maar genoeg! Wat zoude ik door verwijten⁺

 

(Zy zijn mijn ziel te laag) dien boezem openrijten⁺

 

En 't hart ontbloten, vol trouwloosheid. - Wat 's uw wil?⁺

 

amstel.

 

Vergeef my, zoo ik 't uur, het kostlijk uur, niet spill'⁺

1475

In eerbetooning of betuiging, slechts verloren⁺

 

By blijkbre misdaad. -⁺

 

floris.

 

Spreek! Ik zal uw voordracht hooren.

+ Vs. 1464. ‘'t Edel hart enz.’ is lijd. voorw. bij ‘zoekt’ (vs. 1463).

+ Vs. 1465. verried u = handelde trouweloos tegenover u.

+ Vs. 1466. draag te koop = vertoon. (Vgl. de uitdrukking: met iets te koop loopen.)

+ Vs. 1467. ‘haar naam’ nl. van de deugd.

+ Vs. 1468. doemen = veroordeelen.

+ Vs. 1469. Hem = my (vs. 1468).

+ Vs. 1471. Wat = waarom.

+ Vs. 1472. ‘dien boezem’ nl. den boezem van Amstel.

+ Vs. 1473. wil = begeerte.

+ Vs. 1474. kostlijk = kostbaar, waardevol. Vgl. Statenb., Spreuken 20 vs. 15: ‘De lippen der wetenschap zijn een kostelick kleynoot.’

+ Vs. 1475. betuiging d.i. eerbiedbetuiging.

+ Vs. 1476. ‘By blijkbre misdaad’ d.w.z. nu mijn misdaad gebleken is (Bep. van oorzaak).
voordracht = wat gij te zeggen hebt. Het werkw. voordragen beteekende vroeger ook: onder iemands aandacht brengen, mededeelen.

[p. 142]

 

amstel.

 

't Is uit met uw gebied. - Dit, weet gy...⁺

 

floris.

 

Staat by 't Lot!

 

amstel.

 

Uw leven loopt gevaar....

 

floris.

 

Ook dit!⁺

 

amstel.

 

.... van 't Muitrenrot. -

 

Men voert u weg.

 

floris.

 

Waar heen?

 

amstel.

 

Naar England, en, in banden.⁺

 

floris.

1480

Nu voorts?⁺

 

amstel.

 

Men stelt den staf uw' Erfgenaam in handen.⁺

 

floris.

 

Wat nog?

+ Vs. 1477. gebied = macht, heerschappij. Zie vs. 14.
Staat by = wordt bepaald door, hangt af van. (In dezen zin is ‘staan aan’ (of ‘bij’) een archaïsme, dat alleen nog voorkomt in de uitdrukking: Dat staat niet aan mij d.w.z. Daarover heb ik niet te beschikken. Vgl. vs. 1543).

+ Vs. 1478. ‘Ook dit!’ d.w.z. Ook dit wordt door ‘'t Lot’ bepaald.

+ Vs. 1479. Zie vs. 130.

+ Vs. 1480. ‘Men stelt enz.’ d.w.z. De grafelijke waardigheid wordt aan uw zoon opgedragen.

+ Vs. 1481. hoede = bewaking. De zin is: Gij wordt in den kerker opgesloten.

[p. 143]

 

amstel.

 

Uw hoede wordt den kerkermuur betrouwd.

 

floris.

 

Voor eeuwig?* - Weet ge iets meer dat my hun moedwil brouwt?⁺

(*Amstel zucht, in plaats van te andwoorden.)

 

'k Heb tot dit alles moed.

 

amstel.

 

Gy hebt dien om te lijden,⁺

 

(Moed, die uw haatren-zelv' u in den boei benijden!)⁺

1485

En kalmte van een hart dat voor geen onheil zwicht.⁺

 

Maar, graaf - de nooddwang spreekt, en - 't zelf behoud is plicht.⁺

 

floris.

 

Vaar voort!

 

amstel.

 

Behoed u-zelv', en - leg uw rechten neder.⁺

 

floris.

 

Wat durft gy my?

 

amstel.

 

Ach, Vorst!...

 

floris.

 

Verraad- en Oproersmeder! -⁺

+ Vs. 1482. ‘hun’ d.w.z. de muiters (Muitrenrot, vs. 1478); vgl. voor 't gebruik van hun in dit geval de aanteekening bij vs. 37.
moedwil = overmoed, boosheid. Vgl. vs. 1226.
brouwt - Zie vs. 1354.

+ Vs. 1483. ‘dien’ d.i. den moed.

+ Vs. 1484. den boei - Zie de aanteekening bij vs. 1444.

+ Vs. 1485. zwicht = bezwijkt.
voor = onder.

+ Vs. 1486. de nooddwang spreekt = de nood dringt. Vgl. Hooft, Baeto, vs. 674: ‘Eer dat de nooddwang op komt.’

+ Vs. 1487. leg neder = leg af, doe afstand van. Vgl. vs. 261.

+ Vs. 1488. De bedoeling is: Wat durft gij mij voorstellen? Het object bij dezen zin vormt vs. 1489-1492.

[p. 144]

 

Dat ik uw snood ontwerp nog wettig', laag en laf;⁺

1490

Gedwongen, afstand doe van d'aangeboren' staf;⁺

 

Mijn Erfrecht zelf verschoppe, om gruwbren moordenaren⁺

 

Den vloek van 't Nageslacht, den beul van 't hart, te sparen!⁺

 

amstel.

 

Ik wachtte 't. - Vlucht dan, Graaf!⁺

 

floris.

 

Ik vluchten! en voor wien?

 

Heb ik der Muitren dolk, of zy mijn oog te ontzien?⁺

 

amstel.

1495

Ik smeek u, dierbre Vorst! - Eén oogenblik vervlogen...!⁺

 

Ach, red u, heb met my, ik smeek het, mededogen!

 

Zie, zie mijn wroeging - zie mijn ijslijke angst! - Mijn bloed

 

Wenscht, wenscht te stroomen voor uw redding. Word behoed!⁺

(Hy valt hem te voet.)

 

floris.

 

Laat af, Vermeetle...!⁺

 

amstel.

(Met schaamte oprijzende).

 

Vorst, ik zal uw vlucht bedekken,

1500

Beveiligen! Is 't nood, gewapend met u trekken!⁺

 

En sterven nog voor u - met wellust. - Sta my toe,⁺

 

Dat ik 't miskende hart u eindlijk kennen doe!⁺

 

Dat ik uw leven nog, dat ik my-zelv' bevrijde...!

+ Vs. 1489. Door vrijwillig afstand te doen, zou Floris feitelijk hun daad wettigen.

+ Vs. 1490. aangeboren' = door erfrecht verkregen. Vgl. Vondel, (ed. v. Lennep) VI, 270: ‘De hantvest, en het Recht, hun wettigh aengeboren.’
staf = schepter.

+ Vs. 1491. gruwbren = verfoeilijken. Zie vs. 1008.
‘gruwbren moordenaren’ is datief-object bij sparen.

+ Vs. 1492. den beul van 't hart = de gewetenswroeging. De zin is: Om te zorgen, dat de verfoeilijke moordenaars niet door 't nageslacht gevloekt of door gewetenswroeging gekweld zullen worden.

+ Vs. 1493. ‘Ik wachtte 't’ nl. dat ge me dit zoudt antwoorden.

+ Vs. 1494. ontzien = vreezen. Vgl. vs. 273. Let op de samentrekking.

+ Vs. 1495. Eén oogenblik vervlogen, (is 't wellicht te laat.) Het substantief oogenblik staat in den absoluten accusatief; vgl. de aanteekening bij hetgeen staat boven het 9^de tooneel van het 4^de bedrijf.

+ Vs. 1498. ‘Mijn bloed wenscht enz.’ - Bedenkelijke beeldspraak!

+ Vs. 1499. Laat af = houd op.
uw vlucht bedekken d.i. zorgen, dat uw vlucht niet bemerkt wordt.

+ Vs. 1500. uw vlucht beveiligen d.i. u in uw vlucht beveiligen.
Is 't nood = indien 't noodig is. Zie vs. 1259.

+ Vs. 1501. wellust = genot. In dezen zin is 't woord vrijwel verouderd; vlg. Psalm 36, vs. 9: ‘Gij drenkt hen uit de beek uwer wellusten.’

+ Vs. 1502. Amstel bedoelt: Gij meent, dat ik slechts een laag verrader ben, maar ik zal u toonen, dat ik u in mijn hart trouw gebleven ben.

[p. 145]

 

floris.

 

Welaan! zoo geef me uw zwaard, en stel u aan mijn zijde,

1505

En slaan we, als 't Riddren voegt, door 't moordgebroedsel heen!⁺

 

Maar - vluchten, in 't geheim -? Lafhartige Amstel, neen!

 

amstel.

 

Neen, Graaf! het waar vergeefsch, hier Oorlogsmoed te toonen.

 

Wat zoude ons-beider arm -?

 

floris.

 

Een eerlijk leven kronen! -⁺

 

Ontbreekt u moed daar toe; verlaat my, 'k wacht de dood.⁺

1510

Een Held verlaagt zich niet, maar 't onheil maakt hem groot.⁺

(Hy verwijdert zich en zet zich neder)

 

amstel.

(Voor op 't Tooneel.)

 

ô Hemel, laat Ge op de aard dan enkel gruwelstukken.⁺

 

En mag rechtschapenheid geene enkle daad gelukken!⁺

 

De stugge Woerden blaast den meineed en 't verraad,⁺

 

Verwoede Velzen, moord -! en - redding wordt versmaad!

1515

Verberg ik my voor 't licht! voor 't menschdom! voor my-zelven!⁺

 

En, Hemel! mocht me uw val het schuldig hoofd bedelven!

+ Vs. 1505. slaan we heen = laten we ons heenslaan. Zie vs. 291.

+ Vs. 1508. eerlijk = eervol. Zie vs. 182. De zin is: In den strijd tegen de verraders te sterven, zou ons een kroon op 't leven zijn.

+ Vs. 1509. Het zinsverband tusschen de beide deelen van dit vers is voorwaardelijk (Indien u daartoe moed ontbreekt enz.)
de dood - Zie vs. 1278.

+ Vs. 1510. Immers in 't onheil komt 't aan den dag, of iemand een heldenhart bezit.

+ Vs. 1511. laat Ge = laat Ge toe.

+ Vs. 1512. ‘rechtschapenheid’ staat in den datief bij gelukken.

+ Vs. 1513. De stugge Woerden - In zijn Gesch. des Vaderlands, (dl. II, blz. 234) spreekt Bild. van ‘Woerdens stijve, onverzettelijke, en wrachzuchtige ziel.’ Zie ook boven vs. 1097.
blaast = is geheel en al vervuld van. Het werkw. blazen heeft hier nagenoeg dezelfde beteekenis als ademen in vs. 1097. Vgl. ook Statenb., Handelingen 9 vs. 1: ‘Ende Saulus blasende noch dreygingen ende moort tegen de discipelen des Heeren enz.’

+ Vs. 1515. Verberg ik my - Zie vs. 291.

[p. 146]

Vierde tooneel.

 

floris. (geboeid) alleen.

 

Gy, sterk my, Hemel! Gy, aan wien ik me overgeef!⁺

 

Bewaar my de eer, de deugd, het zij ik sterve of leef!⁺

+ Vs. 1516. Dat is: Moge de hemel op mij nederstorten!

+ Vs. 1518. deugd = riddereer. Zoo ook vs. 1520.
(Bevorens (boven 't 5^de tooneel) = vroeger, zooeven. Vgl. Hooft, Ned. Hist., 5, 64: ‘Onze bevorens aangenomene stelling.’)

Vijfde tooneel.

floris, geboeid. De edelknaap van bevoorens.

 

de edelknaap.

 

Vorst! -

 

floris.

 

Gy, mijn teedre Vriend! die my mijn Moordenaren⁺

1520

Deedt kennen! - 'k Deed u recht, maar 'k moest mijn deugd bewaren.⁺

 

Thands sterve ik, rein van hart. Uw weldaad, ja, verviel!⁺

 

Maar ze is me uw weldaad nog, en dierbaar aan mijn ziel.

 

de edelknaap.

 

Neen, Graaf; ik kondig u verlossing aan. Zy nadert.

 

Hou moed! 't Getrouwe Volk, van alle kant vergaderd,⁺

1525

Dringt op het bolwerk aan, dat dezen muur omringt.

 

Hoor zelf den Wapenkreet, die door de wanden dringt!

 

Daar is geen temmen aan hun woede, geen betoomen.⁺

 

Eén oogwenk zag 't ravijn bestormd en ingenomen!⁺

 

Men sprak van overgaaf. Men handelt en verdraagt;⁺

1530

Maar 't Lot bescherm' uw hoofd, zoo dit die hulp vertraagt.⁺

 

Ik koom mijn laatste bloed tot uw bescherming bieden,

 

Aanvaard het!

+ Vs. 1519. Zie vs. 1112-1126.

+ Vs. 1520. 'k Deed u recht, maar enz. d.w.z. Ik heb 't zeer zeker als een blijk van trouw gewaardeerd, dat ge mij gewaarschuwd hebt voor 't verraad, maar als ridder, als man van eer mocht ik geen gebruik maken van een geschrift, dat een ander toebehoorde.
deugd = riddereer. Zie ook vs. 1518. In dezen zin is 't woord verouderd; vgl. Moriaen vs. 1115: ‘Doet hem ere als enen goden man, Dies biddic u (d.i. Walewein) dor uwe doget (d.i. bij uw eer als ridder).

+ Vs. 1521. verviel = miste haar doel.

+ Vs. 1524. Hou - Zie vs. 232.
Volk - Zie vs. 1241.

+ Vs. 1527. hun - Zie de aanteekening bij vs. 37.

+ Vs. 1528. ‘Eén oogwenk zag enz.’ - Deze soort van beeldspraak komt bij B. herhaaldelijk voor; vgl. vs. 1392.
ravijn - (Volgens B. komt dit woord ook voor in den zin van ravelijn = voorschans).

+ Vs. 1529. handelt = onderhandelt. Vgl. Statenbijbel, 2 Kon. 18, vs. 31: ‘Handelet met my door een geschenck.’
verdraagt = spreekt over 't sluiten van een verdrag. Vgl. Dichtw. dl. IV, blz. 59: ‘Verdraag met Willem-zelv'!’

+ Vs. 1530. ‘die hulp’ nl. die 't volk wil verleenen.

[p. 147]

 

floris.

 

Jeugdig hoofd! maar bloem der Edellieden!

 

De Hemel ziet uw trouw! -

 

woerden, van binnen.

 

Vliegt: boeit zijn voeten los!⁺

 

de edelknaap.

 

ô God!

+ Vs. 1533. boeit los = ontboeit. Zoo gebruikt B. elders ook lossmeden en lossnoeren (Vgl. ook losknoopen, loshaken, enz.).

Zesde tooneel.

floris, de edelknaap. herman van woerden.

(met een borstkuras over 't gewaad, verzeld van Wapenknechten, in 't harnas).

 

woerden, in 't opkomen.

 

Vervoert den Graaf en knevelt hem op 't ros! -

1535

De kleine Wachtpoort uit! -⁺

(Men wil Floris aangrijpen.)

 

de edelknaap

(een der Wapenknechten te rug stootende).

 

Sta af. -

 

floris.

 

Sta af, Verwaten!

 

woerden.

 

Gevangen, volg gedwee! geen weêrstand kan u baten.

 

Men redt u 't leven. - 't Volk, dat woedend, niets ontziet..!⁺

+ Vs. 1535. Sta af = houd op. Zoo ook Dichtw. dl. IX blz. 4: ‘Staat af! uw poging is verloren’. Vgl. ook Statenb., 2 Tim. 2, vs. 12: ‘Een yegelick die den name Christi noemt sta af van ongerechtigheyt.’
Verwaten = overmoedige, ('t Woord kan hier echter even goed zijn oude beteekenis van gevloekte hebben). Voor den onverbogen vorm zie 't volgende vers (gevangen), alsook vs. 1201.

+ Vs. 1537. ‘Men redt enz.’ d.i. Uw leven zal gespaard worden.

[p. 148]

 

floris.

 

Bezwalk mijn dierbaar Volk met uw trouwloosheid niet.⁺

 

Ik ken het; 'k wacht het af. - Gy, durf het meê verwachten! -⁺

1540

Geen' voetstap van dees plaats! Hier moog me uw woede slachten.

 

woerden.

 

Wat stelt ge u vreeslijks voor? Vertrouw op mijn beleid.⁺

 

Men brengt op 't Muiderslot uw hoofd in zekerheid.⁺

 

Het staat aan Englands Vorst, om van uw lot te schikken.⁺

 

Maar Gy, ontroof ons niet de dierbare oogenblikken!⁺

1545

Weet! wierdtge of hier met ons, of vluchtende achterhaald,⁺

 

Ons uitgerekt geduld wierd met uw bloed betaald.⁺

 

floris.

 

Vaar voort! Verberg deze angst, die uitblinkt op uw kaken. -⁺,⁺

 

Verraadren kost het niets, hunn' meester af te maken!

 

Wat wil dat dreigen dan? - Ik zal geen England zien,⁺

1550

Mijne onderdanen met geen beulenrot ontvliên.⁺

 

Gy, Monsters, vliedt de wraak! zy volgt u op de hielen!

 

My moogtge in dezen boei, of hier, of daar, ontzielen;⁺

 

Maar nooit verstrekke ik u voor gijzlaar op uw vlucht.⁺

 

Hy vreest voor 't sterven niet, die niet dan 't misdrijf ducht.⁺

(Tegen de Wapenknechten.)

1555

En gy, Trouwanten van een' hoop van Muitelingen!⁺,⁺

 

Gy, durft uw' trouwen Vorst thands in zijn' boei bespringen!

 

Gy, siddert ge op 't gezicht van deze kluisters niet,

 

En dorst ge meê naar 't bloed dat voor uw welzijn vliet?⁺

+ Vs. 1538. Dit is: Beschuldig mijn dierbaar volk niet, dat 't trouweloos is, zooals gij.

+ Vs. 1539. ‘het’ nl. het Volk (vs. 1538).
mee = ook.

+ Vs. 1541. De genitief vreeslijks hangt af van wat.

+ Vs. 1542. zekerheid = veiligheid. Vgl. Marnix, Psalm 60, vs. 6: ‘Maer wie sal my met sekerheyt Doen in de heylge stadt geleydt?’ Zie ook hier vs. 341.

+ Vs. 1543. Het staat aan Englands Vorst = Englands vorst heeft de macht. Zie vs. 1477.
schikken van = beschikken, beslissen over. Zoo ook Will. v. Holland, vs. 66: ‘Uw' Vorst, wien 't toekomt, van uw hand te schikken.’ Zie ook de aanteekening bij vs. 289.

+ Vs. 1544. dierbare = kostbare. In dezen zin is 't geheel verouderd; vgl. Willem v. Hildegaersberch (ed. Bisschop-Verwijs) 210, 265: ‘Oec heb ic die waerheit beseven (= weet ik), Datse duerbair cleder draghen.’

+ Vs. 1545. De zin is: Gelukt 't het volk u hier, of terwijl wij met u vluchten, te bereiken.

+ Vs. 1546. De zin is: Dan kost 't u het leven, dat ge ons geduld zoo lang op de proef gesteld hebt, dat ge zoo lang geweigerd hebt, met ons te vertrekken.

+ Vs. 1547. deze angst - Volgens B. (Verkl. Geslachtsl. der Nederd. naamw., I, 24) is dit woord vrouwelijk.
uitblinkt = zich duidelijk afteekent.

+ Vs. 1547-48. Floris spreekt hier in ironie.

+ Vs. 1549. wil = beteekent. Zie vs. 1115.
De zin is: Waarom dreigt ge nog en doodt mij niet dadelijk, dat is immers voor u niets!

+ Vs. 1550. Zie voor den datiefsvorm, mijne, boven vs. 416, vs. 1000.

+ Vs. 1552. dezen boei - Zie vs. 1444.
of hier, of daar d.i. waar ge ook wilt.
ontzielen - Dit werkw. is thans geheel verouderd; alleen 't verl. deelw. (als bijvoegl. naamw.) is nog in gebruik.

+ Vs. 1553. verstrekke ik voor = strek ik tot, dien ik tot. Zie vs. 929 met de aanteekening.
gijzlaar d.i. waarborg voor uw leven.

+ Vs. 1554. De zin is: Hij, die zich steeds voor misdaden gewacht en zijn eer onbezoedeld gehouden heeft, vreest den dood niet.

+ Vs. 1555. Trouwanten - In zijn Verkl. Geslachtsl., III, 168 zegt Bild. zelf: ‘Kwalijk zegt men trouwanten als van trouw; beter trawant.’ De vorm trouwant komt o.a. ook bij Vondel voor b.v. Lucifer, vs. 1018 en 1413. Over den oorsprong van dit woord heeft Dr. A. Kluyver gehandeld in de Verslagen en Mededeelingen der Koninkl. Akad. van Wetensch. (Afd. Letterk., 4^de Reeks, V, blz. 188).

+ Vs. 1555. van Muitelingen - Het voorzetsel van omschrijft hier den partitieven genitief.

+ Vs. 1558. mêe = ook. Zie vs. 1539.

[p. 149]

 

Treedt toe! ik schenk het u: 't behoort mijn' Onderdanen;

1560

Gy, zijt gy die? Welaan! -⁺

 

---- Wat zie ik, stort gy tranen!

 

Getrouwen! kiest, ó kiest, aan wien gy toebehoort!⁺

 

Aan 't wettig Staatsgezag - of - vuigen Vadermoord?

 

woerden.

 

De Lafaarts! Hemel, hoe! zy deinzen.

+ Vs. 1560. ‘die’ nl. onderdanen (vs. 1559).

+ Vs. 1562. Dat is: Wilt ge mij, den vertegenwoordiger van 't wettige gezag, getrouw zijn, of leent ge u tot een lagen vadermoord (De edelen toch stellen 't voor, alsof ze mede op last van Floris' zoon handelen).

Zevende tooneel.

de vorigen. gerard van velzen (insgelijks met een borstwapen over 't kleed, en gehelmd).

 

velzen, vliegend instuivende.

 

't Is verloren!

 

't Buigt alles! - Vliegt! Van hier! - Reeds ramt men deze toren.⁺

 

1565 Sleept meê den Dwingland! voort!

(Ziende dat de Wapenknechten besluitloos staan blijven.)

 

Of, beeft men thands voor 't Volk?

 

Welaan dan! volg Tyran, of - sidder voor dees dolk!

 

woerden

(Velzens arm, met den ontbloten dolk, te rug houdende).

 

Te rug! -

(Tegen Floris.)

 

Voor 't laatst, besluit!

 

floris.

 

Ik heb voorlang besloten.⁺

+ Vs. 1564. ‘'t Buigt alles’ d.i. alles bezwijkt voor den aanval van 't volk.
ramt = rammeit. Ook Vondel, Lucifer vs. 1343: ‘En dreigen schrickelyck de poort van 't wapenhuis te rammen met gewelt.’
deze toren - Volgens B.'s Verkl. Geslachtsl. is dit woord vrouwelijk.

+ Vs. 1567. ‘besluit’ nl. of ge ons volgen wilt.
voorlang = reeds lang, sinds lang. Zie ook vs. 363 en 552.

[p. 150]

 

woerden

(de hand aan den degen slaande.)

 

Zoo straff' de Hemel my...!

 

velzen

(hem weêrhoudende en op Floris toeschietende).

 

Laat my hem 't hart doorstoten!⁺

 

de edelknaap.

(Tusschen beiden schietende met uitgetogen' degen, en Velzen een' stoot op het harnas toebrengende).

 

Sta, Moorder, neem den proef ...!⁺

 

velzen

(dezen den opgeheven' dolk in de borst drijvende, die er in zitten blijft).

 

Lig daar, vermeetle wulp!

1570

Leer Velzens arm ontzien.⁺

(De Edelknaap valt.)

 

floris.

 

ô Jammer!

 

woerden.

 

IJdle hulp!

 

de edelknaap

(stervende).

 

Ik was dit bloed mijn' Vorst verschuldigd. 'k Sterf te vreden.⁺

 

floris.

 

Rampzaalge! -

+ Vs. 1568. Woerden maakt zich nl. gereed, Floris te doorsteken.

+ Vs. 1569. den proef - In zijn Verkl. Geslachtsl. (II, 377) noemt B. dit woord mannelijk als stam van 't werkw. proeven.
wulp - knaap. Vgl. Cats, Spaens Heydinnetie, vs. 96: ‘En wat een jonge wulp ontrent den boesem woelt.’

+ Vs. 1570. ontzien = vreezen. Zie ook vs. 273.
IJdle = nuttelooze.

+ Vs. 1571. te vreden = in volkomen gemoedsrust.

[p. 151]

 

de edelknaap.

 

Graaf, vaarwel! gedenk my met gebeden!

(Hy sterft.)

 

velzen

('t zwaard uitrukkende, en met de andere hand Floris by den kluister aangrijpende).

 

Gy, volgt ge?

(Floris ziet hem met verachting aan.)

⁺

 

Volg dan hem!

(Hy doorstoot Floris, die, vallende, door een' der Wapenknechten ondervangen wordt.)

 

Flux, Woerden! flux te paard! -

 

Hoe heerlijk gloeit het bloed eens Dwinglands op het zwaard!⁺

(Zy vertrekken.)

 

floris

(bezwijkende).

1575

Men legg' my neêr:⁺

(Hy wordt nedergelegd: een der Wapenknechten, nedergeknield, blijft hem 't hoofd steunen.

+ Vs. 1572a. (den kluister - In zijn Verkl. Geslachtsl. (II, 89) noemt B. dit woord vrouwelijk, maar zegt tevens, dat 't ook mannelijk gebruikt wordt en dat hij dit gebruik ook wel gevolgd heeft).

+ Vs. 1574. gloeit = glanst.

+ Vs. 1575 ‘Naardingland’ is de gewone vorm, dien B. ook in zijn Gesch. des Vaderl. geregeld gebruikt.

Achtste tooneel.

floris, stervende en ondersteund. machteld van velzen (gewapend), met eene bende gewapende Naardinglanders toeschietende. De Wapenknechten van Woerden achter op het Tooneel. (Zy werpen hun stormhoeden en degens neder.)

 

machteld

(in 't opkomen.)

 

Schiet toe, ô strijdbre Naardinglanders!

(Floris ziende.)

[p. 152]

 

ô Hemel! Wraak, ô wraak!

 

floris.

 

Getrouwe Medestanders, -

 

Gy vindt my stervende, en reeds badende in mijn bloed: -

 

Maar dank heb (ô myn Volk!) uw liefde en heldenmoed. -

 

Voor u is 't dat ik thands getroost van 't leven scheide. -⁺

1580

Mijn dagen zijn voorby. - Men woede op geen' misleide!⁺

 

't Was Velzens hand alleen, die my den doodsteek gaf.

 

'k Vergeef - ook hem - mijn dood - en zink met kalmte in 't graf.⁺

 

En gy, ô Machteld -!

 

machteld.

 

Vorst - ô Mocht ik met mijn leven

 

Het uwe...!

 

floris.

(Haar de hand drukkende.)

 

't Is vergeefs -

(Hy sterft.)

 

de wapenknecht, die hem ondersteunt.

 

Hy heeft den geest gegeven!⁺

 

machteld.

1585

En ik! ik sterf niet meê op 't dierbaar Vorstenlijk!

 

Ik leef, ik adem nog? - Dank, Hemel! ik bezwijk.

(Zy stort neder op 't lijk van Floris. 't Gordijn valt.)

1808.

EINDE.

+ Vs. 1579 getroost - Zie vs. 1361.

+ Vs. 1580 ‘misleide’ b.v. Floris' zoon of anderen, die men door bedriegelijke voorstellingen mede in de samenzwering heeft weten te betrekken.

+ Vs. 1582 ‘mijn dood’ is hier als metonymia gebruikt voor vermoording.

+ Vs. 1584. Uit het verhaal van Melis Stoke (Rijmkroniek, 4^de en 5^de Boek) weten we, dat de edelen den graaf na zijn gevangenneming naar 't slot te Muiden gevoerd hebben. Daar 't kasteel door 't landvolk belegerd werd, trachtten de saamgezworenen hun slachtoffer heimelijk weg te voeren. Aanvankelijk scheen dit te zullen gelukken, maar bij Naarden stieten ze op een troep boeren, die den graaf wilden bevrijden. Om dit te beletten doorstak Velzen hem ter plaatse. Terwille van de eenheid van plaats laat Bilderdijk echter den Graaf binnen Utrecht blijven en daar ook den dood vinden.