Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[Pieter Leendertz Wzn.]

LEENDERTZ Wzn. (Pieter), behoorende tot hetzelfde Doopsgezinde geslacht als de hiervóór beschrevene, was de eenige zoon en oudste der vijf kinderen uit het huwelijk van Willem Leendertz, makelaar in tabak te Amsterdam en commissaris van het veer op Utrecht, en Maria van de Poll. Geboren den 7en Nov. 1817 werd hij, daar de handel hem niet aantrok, door zijn vader bestemd voor het ambt van Doopsgezind leeraar. Daartoe bezocht hij vooraf het gymnasium in zijn vaderstad, waar hij den 21en Maart 1834 als primus naar de academie werd bevorderd met het uitspreken van een oratie de Senecae morte. In 1835 werd hij ingeschreven als student aan het Amsterdamsche Athenaeum en tegelijkertijd aan het Seminarium der Doopsgezinden. Den 24en Juni 1840 bevorderd tot proponent bij de Algemeene Doopsgezinde Societeit, verbond hij zich den 13en Dec. d.a.v. aan de gemeente te Woudsend na bevestigd te zijn door Ds. K. Ris, predikant te Joure. Na ruim veertienjarigen arbeid in zijn eerste gemeente nam hij den 29en Apr. 1855 afscheid van haar (m. 1 Cor. XV:58) wegens vertrek naar Den Ilp, waar hij den 6en Mei intrede deed (m. 1 Joh. I:3, 4). Zijn derde gemeente was die van Medemblik. Van den 4en Dec. 1864, waarop hij daar den herdersstaf ter hand nam (m. Mt. XIII:3-8), bleef hij aan haar verbonden tot zijn onverwacht overlijden. Terugkeerend van een uitstapje met een paar Medembliksche vrienden naar Thüringen en den Harz werd hij den 10en Sept. 1880 te Dortmund overvallen door een hevige ongesteldheid, die binnen slechts enkele uren zijn dood tengevolge had.

Al lag de voornaamste beteekenis van P. Leendertz op ander gebied, toch vervulde hij zijn ambtelijk werk met ijver. Groote zorg besteedde hij aan de voorbereiding van zijn

[p. 674]

prceken, die in keurigen, vaak puntigen stijl gesteld, zich onderscheidden door streng logische redeneering en door rijkdom van gedachten. Zijn hoorders wisten dit evenwel niet te waardeeren, waartoe zeker bijdroeg dat ze met min heldere stem op eentonige wijze werden uitgesproken. Aan zijn pastoralen arbeid kwam zijn veelzijdige ontwikkeling ten goede. Hierdoor werd hij de vraagbaak voor velen ook buiten zijn eigen gemeente. Zijn theologische studiën hield hij intusschen gedurende de eerste jaren van zijn ambtelijke loopbaan goed bij. Dat de ethiek hem meer aantrok dan de dogmatiek kwam ook in zijn prediking uit. Overigens stelde hij, wat de theologie betreft, het meest belang in de Kerkgeschiedenis, de Exegese en de Hermeneutiek.

Niet echter door zijn godgeleerde, maar door zijn taal- en letterkundige studiën verwierf hij zich bekendheid. Wat hij in dit opzicht heeft geleverd bevat publicatiën van blijvende waarde. Al vroegtijdig gingen zijn lust en liefde bovenal uit naar bestudeering van de Nederlandsche taal en litteratuur. Reeds als gymnasiast verdiepte hij zich in de Middeleeuwsche en 17e eeuwsche Nederlandsche letterkunde. In het jaar tusschen zijn afscheid van het gymnasium en zijn inschrijving aan de Kweekschool legde hij zich toe op de vergelijkende taalstudie en liet hij zich onderwijzen zelfs in het Armenisch door een Armeniër, die zich toen te Amsterdam bevond. In dien tijd begon hij ook reeds de stof te verzamelen voor een uitvoerige wetenschappelijke grammatica van het Nederlandsch. In zijn studententijd bewoog hij zich verder op dat gebied, zonder verwaarloozing van zijn studiën aan het Seminarium, waar de bepaling gold dat de studenten verplicht waren ook het college over physica te volgen. In die jaren stichtte hij met eenige vrienden een wekelijksch gezelschap, gewijd aan het lezen van Hooft, Vondel e.a., aan het improviseeren in verzen, en het reciteeren van eigen verzen. Onder de gedichten van Leendertz zelf uit die periode in almanakken en jaarboekjes geplaatst, trekt bijzonder de aandacht een Grieksch vers in den Amsterdamschen Studentenalmanak van 1838.

Van de gedichten van Bellamy, die onder de latere Nederlandsche dichters hem het meest boeide, maakte hij een nieuwe uitgave gereed. Deze uitgave, waarvoor de kopij in Dec. 1843 werd verzonden naar Utrecht, waar zij het licht zou zien, is om onbekend gebleven reden achterwege gebleven.

Met één zijner academievrienden, den lateren Doopsgezinden hoogleeraar J.G. de Hoop Scheffer, ontdekte hij in de Stadsboekerij een handschrift van Hoofts werken, en nadat het hun niet zonder moeite gelukt was de Verscheiden Gedichten daaruit ter inzage te krijgen besloten beiden daarvan een betere uitgave te bezorgen dan die van Bilderdijk. Met volharding werkten zij daaraan. Bij zijn vertrek naar Friesland nam hij een pak aanteekeningen op Hooft met zich, waarvan zijn medewerker het duplicaat bewaarde. De volledige herdruk van Hoofts Brieven met onuitgegeven dicht en ondicht in de Bijlagen (door Dr. J. van Vloten. Leiden. 1855-'57) bracht vanzelf wijziging in het door beiden opgevatte plan, terwijl de Hoop Scheffers academische werkkring tengevolge had dat deze zich genoodzaakt zag van alle verdere medewerking afstand te doen, zoodat Leendertz, die inmiddels naar den Ilp was verhuisd, daarna alléén voor de taak stond een oordeelkundige nieuwe uitgave van alle Hoofts Dichtwerken persklaar te maken. Terwijl hij zich daaraan wijdde trof hem den 5en Febr. 1863 de ontzettende slag dat zijn gansche boekerij verwoest werd door het inslaan van den bliksem bij een zwaar onweer, zoodat er brand ontstond, die - door nalatigheid van het Kerkbestuur in het plaatsen van een bliksemafleider - zijn kerk en pastorie binnen enkele

[p. 675]

oogenblikken in lichte laaie zette. Met groote moeite werd het handschrift van Hooft met eenige incunabelen en andere kostbare boeken van de Koninklijke en andere bibliotheken gered. Verder ging heel de inhoud zijner prachtige bibliotheek, zoo rijk aan rariora, ook aan manuscripten, verloren, en daarmede tevens de schat van aanteekeningen op Hooft e.a., die zij bevatte. Bewonderenswaardig was de gelatenheid, waarmede hij de ramp ‘die het werk van een half leven vernietigde’ aanvaardde, zooals ook bleek uit de prediking over Job II:10m, den 15en Febr. d.a.v. in de school aan den Ilp door hem gehouden. Dank zij de door de Hoop Scheffer afgeschreven en door dezen trouw bewaarde duplicaat-aanteekeningen, kon de voorgenomen uitgave door Leendertz worden voortgezet. Zijn arbeid, op zoo onvoorziene wijze vertraagd, werd ten slotte bekroond door de publicatie van P.C. Hooft, Gedichten. Eerste volledige uitgave, gedeeltelijk naar des dichters eigen handschrift, met aanteekeningen. Amst. 1871-'75. 8^o. Te voren hadden al andere dergelijke uitgaven door zijn zorgen het licht gezien. Voor de in 1842 gestichte Vereeniging voor Midden-Nederlandsche Letterkunde, waarvan hij deel uitmaakte, bezorgde hij een uitgave van Dirck Potters rijmwerk Der Minnen Loep, voorzien van inleiding, aanteekeningen en woordenlijst. Leiden 1845-'47. 8^o. Te Sneek zag in 1845 het licht de door hem bewerkte uitgave van Willem van Hildegaersberch's gedicht Van den Sacramente van Amsterdam met ophelderende aanteekeningen (verschenen bij het eeuwfeest van het Amsterdamsche Sacrament van Mirakel).

Te Woudsend maakte hij zich vertrouwd met de Friesche taal en letterkunde, omdat hij dit van belang achtte voor de studie van het Nederlandsch. Dat het Friesch op zichzelf bekoring voor hem had blijkt uit de door hem bezorgde uitgave van Eenige gedichten van G. Japix met korte aanteekeningen. Sneek 1853. 8^o., en mede uit het verzamelen van stof o.a. voor een nieuwe uitgave van Heinsius, van Wassenberghs lijst van Friesche eigennamen, en voor een werk over oude volksboeken en liedboeken.

Voorts wijdde hij zijn zorg aan de hem opgedragen nieuwe uitgave van Huygens' gedichten, welke hij in handschrift bijna voltooid had, toen de dood hem aan al zijn arbeid onttrok. In 1881 en '82 verscheen: Const. Huygens, Volledige dichtwerken, met aanteekeningen. Uitgeg. door de Holl. Maatsch. v. Fraaije Kunsten en Wetensch. en ond. toezicht van N. Beets. Amst. en Rott. Afl. 1 en 2. Hierna is deze uitgave niet voortgezet, die geen mindere aanwinst voor de Nederlandsche Letteren had beloofd dan de door hem bezorgde uitgave van Hoofts gedichten.

In Jrg. 1855 komt Leendertz' naam het eerste voor onder die der medewerkers aan De Navorscher, bedoeld als ‘een middel tot gedachten wisseling en letterkundig verkeer tusschen allen, die iets weten, iets te vragen hebben, of iets kunnen oplossen’. Sinds 1 Jan. 1856 voerde hij met de Hoop Scheffer de redactie van dit duurzame tijdschrift, dat ook voor de Kerkgeschiedenis en archaeologie zooveel stof bevat. In 1860 werd laatstgen. vervangen door Dr. L.S.P. Meyboom. Van 1861 tot aan zijn dood was Leendertz de eenige redacteur. Onder zijn bestuur is De Navorscher op veel hooger peil gekomen dan te voren. Onder zijn eigen naam en initialen, ook onder verschillende schuilnamen bevat het maandschrift met de geregeld daarbij uitgegeven ‘Omslagen’ een eerbiedwaardig aantal artikelen en kortere bijdragen, die blijk geven van zijn veelomvattende kennis en wetenschappelijken zin. Om zich onverdeeld aan taal en letterkunde te kunnen wijden legde Leendertz in Juni 1864 examen af voor de akte M.O. Toen hij er door gebrek aan steun bij zijn sollicitatiën niet in slaagde een benoeming te

[p. 676]

verkrijgen tot docent, beperkte hij zijn schrijven voor periodieken tot De Navorscher, waarvan de lezers, vooral in die reeks van doeltreffende taalkundige opmerkingen en beschouwingen, waarmee hij voortdurend het maandschrift verrijkte, de vruchten plukten.

Een benoeming tot Dr in de Letteren honoris causa, die hij ten volle verdiend had, is hem door tegenwerking ontgaan. Dergelijke ervaringen bleken echter niet in staat hem te verbitteren, noch moedeloos te maken.

Buiten zijn hierboven geschetsten arbeid was hij werkzaam lid van tal van besturen, zooals van plaatselijke afdeelingen der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, van het Genootschap tot afschaffing van sterken drank, van de Hollandsche Maatschappij van Landbouw. Menigmaal trad hij op in vergaderingen, waar hij de resultaten zijner studie in ruimeren kring ten beste gaf. Tot het oprichten van leesbibliotheken, spaarbanken, zangscholen en dergelijke nam hij het initiatief. Bovendien gaf hij in zijn verschillende standplaatsen om in het gebrek aan voldoend onderwijs in nieuwe of vooral oude talen te voorzien, in die vakken aan velen les. Te Medemblik gaf hij doorloopend een cursus in Nederlandsche taal en letterkunde aan onderwijzers, die daarop prijs stelden of die zich voorbereidden voor de hoofdakte of een akte M.O.

Zelf in het bezit van een belangrijke verzameling oude muziek, in den loop van vele jaren bijeengebracht, was hij in 1868 een der oprichters van de Vereeniging voor Nederlandsche Muziekgeschiedenis.

Zijn onbaatzuchtige, geen moeite ontziende hulpvaardigheid bleek in de meest uiteenloopende zaken.

Hij huwde te Sneek den 18en Mei 1848 met Janke Wagenaar, die hem als weduwe overleefde (overl. te Haarlem 4 Jan. 1890). Uit dit huwelijk zijn twaalf kinderen geboren.

In verschillende periodieken vindt men artikelen van zijn hand, veelal recensies van uitgaven op taal- en letterkundig gebied, o.a. in De Gids (1850) en in de Vaderlandsche Letteroefeningen (1857-'61). In de Doopsgez. Bijdr. 1e Jrg. (1761), blz. 32-50 is afgedrukt een zeer lezenswaardige verhandeling, getiteld: De naam Doopschgezinden. Toespr. bij de opening van ‘den Ring v. Doopschgez. gemeenten in Noordholland,’ geh. te Haarlem den 6en Junij 1860. Hierin zet hij tegenover schrijvers als Halbertsma, Blaupot ten Cate e.a., die dezen naam verwerpen, uiteen: wat de naam Doopschgezinden beteekent, hoe hij ontstaan is, en in hoeverre die naam is goed te keuren.

Litteratuur: v. VI. [Dr. J. van Vloten], Ter herinnering in: Nav. 30e Jrg. (1880), blz. 636-640. - Molhuysen, Blok en Kossmann, N. Biogr. Wdb., VI, k. 914-918. - Hs. Borger. - Ned. Patriciaat. 19e Jrg. (1930), blz. 135, 136. - Sepp, Bibl. Kerkgesch., blz. 321, 395. - Alb. Ath. Amst., blz. 250.