Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[Thaddaeus de Lantman]

LANTMAN (Landman), Landtman) (Thaddaeus de), geboren te Abbekerk, volbracht zijn academische studiën te Utrecht (ingeschreven ald. 1647, na reeds 4 Juli 1639 propaedeutisch examen te hebben afgelegd). Na bevorderd te zijn tot proponent door de Classis van Woerden en Over-Rhynland, werd hij in 1650 bevestigd te Zevenhoven. Vandaar vertrok hij in 1656 naar Delft. Zijn derde en laatste gemeente was die van 's Gravenhage, waar hij den 29en Juli 1663 bevestigd werd en werkzaam bleef tot aan zijn overlijden op ongeveer 60-jarigen leeftijd den 26en Sept. 1681.

Door zijn beoordeeling van politieke verschijnselen en gebeurtenissen in zijn prediking van den kansel kwam hij in conflict met de overheid. In 1665 hield hij een preek, waarin hij uiting gaf aan de heerschende ontevredenheid over de tegenspoeden van den tweeden Engelschen oorlog, welke voor een deel aan de Witt werden geweten. Deze formeele Oranjepreek had tot tekst: Hoséa II:6b: ‘Ik zal henengaan en keeren tot mijn vorigen Man, want toen was mij beter dan nu’. De geheele gemeente spitste de ooren, want men begreep waar de prediker heen wilde. Door de heftige wijze, waarop hij zijn afkeer van het verbond met Frankrijk van den preekstoel af te kennen gaf, werd het misnoegen dat bij een deel der gemeente door dat verbond reeds aanwezig was, gevoed. De Staten van Holland, beducht voor de gevolgen van zijn optreden, lieten hem daarop aanzeggen dat hij zich voortaan daarvan onthouden zou en zich naar de inzichten der Regeering zou hebben te voegen. Hierna zweeg hij gedurende enkele jaren. Maar toen men in 1672 het volk had ingeblazen dat een aantal leden der Regeering thans een andere zienswijze koesterden dan in 1665, en de overtuiging veld won dat 's Lands zaken nooit een gunstigen keer konden nemen, zoolang men den Prins van Oranje niet in de waardigheden zijner voorzaten had hersteld, achtte de Lantman den tijd gekomen zich opnieuw tegen de Regeering te keeren en het volk aan te sporen openlijk partij te kiezen voor herstel van Oranje. Daarvoor ontzag hij geen moeite. ‘Hier op’, zoo schrijft de ongenoemde auteur van het Historisch Verhael (zie ond. Litterat.) ‘valt te considereren dat desen Haechsen predicant, geen genoechsaem contentement nam, dat hy in sijn plaets, daer hy toe beroepen was, t'allen tyden heeft by gebracht wat dat hy konde, om de wettelijcke

[p. 576]

regering door lasterlijcke predikcatien te verswacken, en dat hy door de steden van Hollant treckende de selve als een publica pestis et calamitas, door het opmaecken van de gemeente in confusie en bracht, maer moeste sijn Eerw. sijn saet van tweedracht en oneenigheyt mede tot Utrecht komen stroyen’ (Blz. 18).

Ter verklaring van de Lantmans komst te Utrecht moge dienen dat het hem door zijn huwelijk met een Utrechtsche niet aan invloedrijke familierelatie daar ter stede ontbrak. (Vgl. Duker, Voetius III, blz. 338).

Na ontvangst van het bericht dat de Franschen in den morgen van den 13en Nov 1673 de stad hadden verlaten, spoedde hij zich daarheen. Den 14en des avonds kwam hij er aan in gezelschap van den gouverneur van het Sticht, den graaf Willem van Hoorne, aan wien kort daarop een request werd gepresenteerd waarin aangedrongen werd op ‘herstelling van de Stadhouderlijke regeering met terzijdestelling van de oude regenten (Duker, a.w., Bijl. LIV). Dit request, dat met groote moeite door niet meer dan 78 personen (Voetianen) onderteekend was, had tengevolge dat de gouverneur de in functie zijnde regeeringsleden suspendeerde. Den 15en Nov. kon men de Lantman zien te midden van velen der onderteekenaars van het request, die zich 's avonds verzameld hadden voor het huis den opstellerdaar van Mr. Antonie Vermeer. Op Zondagavond den 16en hield de Lantman, op last van de Staten-Generaal, een feestpredikatie in de Domkerk over 1 Kon. XII:15m: ‘Deze omwending was van den Heere’. Dat zijn preek geen algemeene instemming vond blijkt uit bovengen. Historisch Verhael (blz. 19, 20). De ‘toe-eygeningh’ der preek bevatte een overzicht van al de veranderingen in het vaderland voorgevallen van het begin van den oorlog met Spanje af. Komende tot de overgave van Utrecht verhaalde hij hoe groote alteratie deze gebeurtenis te 's Gravenhage had teweeggebracht ‘alhoewel men gelooft dat deze verslagenheit is ontstaen geweest onder de onwetende gemeente, die nièt en wisten van de gelegentheyt van Utrecht, en wat aldaer voor date van het overgeven van die stad gepasseert was: daer op maeckte sijn Eerw. tot driemael toe een groote exclamatie, met een diepe pause tusschen beyden, Utrecht, Utrecht, Utrecht, Utrecht, over! en met eenen schreyde hy soo 't scheen seer jammerlijck.... hoe wel de saeck nu al anderhalf jaer geleden was. Daer na streeck sijn Eerw. die van Utrecht geweldig deur, en verweet haer, dat sy als haer vryheyt moede zynde, aen de Fransen de sleutels van haer stad hadden tegemoet gebracht, het welck (soo voegt de pamfletschrijver eraan toe) ‘een grove leugen is.... Sijnde schrickelijck te hooren, dat een leraer de stoel der waerheyt tot het uytvoeren van syne ongeregelde driften en passien, met so notoire leugentaele, komt onteeren en besoedelen, en daer mede te eerlijcke en overweldigde regenten in haer aengesicht spuwen’. Aan protest tegen de Lantmans voorstelling van het gebeurde bij de overgave van Utrecht ontbrak het uiteraard niet (zie Knuttel, Cat. v. Pamfl. II No. 11204, vgl. No. 11206). Wat mede aanstoot moest geven was dat hij bij deze gelegenheid niet bad voor de Staten of de Magistraat van de Stad en de Provincie Utrecht, maar alleen voor de overheid in andere Provincien (Mr. E. Booth. Dagelijksche Aanteekeningen gedur. het verblijf der Franschen te Utrecht. In: Berigten v.h. Histor. Genootsch. te Utr. Zesde dl. 2e st. Tweede Serie. Dl. I. St. 2, blz. 153).

Het scherp-afkeurend vonnis door Voetius over De Labadie en diens volgelingen uitgesproken (Duker a.w. II, blz. 211-224) vond ook bij de Lantman instemming blijkens het door hem tezamen met den Delftschen predikant Guil. Saldenus in 1670 te Utrecht naamloos uitgegeven pamflet Syngramma enz. (zie ond. Litterat.)

[p. 577]

Toen Voetius met zijn geestverwanten in 1674 bij de ‘verstelde’ regeering ‘alle behoorlijcke devoiren’ deed in het belang van den door zeer velen hunner aanhangers binnen Utrecht steeds vuriger gewenschten terugkeer en herstel in hun bediening aldaar van de door de vroegere bestuurders uitgebannen predikanten J. Teellinck en A. van de Velde, dienden de graaf van Hoorne en Ds. de Lantman als tusschenpersonen voor bedoelde zaak bij Willem III. Het resultaat van alle pogingen, daartoe aangewend bij de autoriteiten buiten en binnen Utrecht, was echter negatief.

De Lantmans Korte Aenleydinge tot de leere der waerheyt wordt door Schotel (Gesch. Heid. Cat., blz. 266) gerangschikt onder de vele catechisatieboekjes uit dien tijd, waarvan de meesten ‘gansch ongeschikt waren, en instede van met gezonde Bijbeltaal, met Coccejaansche en Voetiaansche beuzelarijen opgevuld’.

De twintig predikatiën in 1694 uit zijn nalatenschap uitgegeven zijn volgens het voorbericht te beschouwen ‘als ruwe schetsen en geraamtens, die op den predikstoel door het bijvoegen van een kragtige uytbreydinge volmaakt wierden, zoo dat hij daar ordinair wel een half uur langer mede besig was, als tot het uytspreken, zoo alsse hier gedrukt staan, van noden zou zijn’.

Te 's Gravenhage woonde de Lantman dicht bij de Remonstrantsche kerk. Voor een reparatie boven aan zijn huis, gebruikte hij eens, daar zijn eigen leer (ladder) te kort bleek, een langere leer van deze kerk. Dit gaf aanleiding tot een puntdicht, waarvan het begin aldus luidt:

‘De grootste Predikant der Haagsche Predikanten
En van de minste niet, die tegen het gevoel
Der Remonstranten zich hooren liet op Stoel,
Heeft zelfs onlangs aanvaard de Leer der Remonstranten.

(In zijn geheel afgedrukt: Nav. VII (1857), blz. 290 en in: Die Haghe. Jrbk., 1893, blz. 130.)

Als oudste predikant der Haagsche gemeente was hij gedurende zijn laatste zes levensjaren lid van het College van Curatoren der Latijnsche School.

De Part. Synoden van Zuid-Holland benoemden hem herhaaldelijk tot visitator.

Hij huwde te 's Gravenhage in 1671 (ondertr. 23 Aug.) met Margareta van Brienen, ‘wonende te Utrecht’ (overl. te 's Gravenhage ongeveer 20 Sept. 1680). Hun negenjarig huwelijk bleef niet kinderloos.

Van hem bestaan twee portretten, waarvan een ter halver lijve links, met lang haar, in mantel, de rechterhand op de borst houdende. In ov. Door H. Bary, fol., het andere ter halver lijve, links zonder hand. In ov. met lofwerk en 3 reg. onderschr. Naar Jan de Bane, door J. de Visscher. Zeer goede afdr. m. adr. v. Tangena (Muller, Cat. v. Portr. No. 3120, 3121).

De door hem in het licht gegeven geschriften zijn de volgende:

(Vert.) B. Turretin, VI Predikatien in het Fransch gedaan over Luc. 12:4. 's Gravenh. 1666. 12^o. - Anon. [met Guil. Saldenus, zie hiervóór blz. 576], Syngramma Of Zedige en Ernstige Bedenkingen Over de staet der Geref. Kerke. Insonderheyt in opsigt van Scheydinghe van de selve. Tot onderrigtinge, ende waerschouwinge van veelen In 't ligt Gegeven door Eenige Liefhebbers v. Vrede en Waerheyt. Utr. 1670. 4^o. (Knuttel, Cat. v. Pamfl. II No. 9861). - Korte Aenleydinge tot de Leer der Waerheyt die nae de Godzaligheyt is. 's Gravenh. 1678. 8^o. - Na zijn overlijden verscheen nog: Versameling v. twintig stigtelijke en zielroerende predikatien. 's Gravenh. 1694. 8^o (Kon. Bibl.)

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb. VIIIa, blz. 33. - Molhuysen en Kossmann,

[p. 578]

N. Biogr. Wdb. X, k. 509 (art. v. Dr. G.A. Wumkes). - L. v. Aitzema, Saken v. Staet en Oorlogh in ende omtr. der Vereen. Nederl. Dl. V, blz. 483, 502-504. - Verhael v. 't Gene is voorgevalle [sic] tot Utrecht, in de maent v. Nov. des jaers 1673, aengaende 't teyckenen v. 't fameuse Reg^t, 't welck by eenige Borgers der Stadt Utrecht doenmaels aen den Graaff Willem van Hoorn is gepres^t en waerom Syn Excell. de Regeringe aldaer heeft gesuspend^t alsmede een sommier en cort verhael v. [sic] predicatie, die den Eerw. Ds. Thaddeus Lantman in die tyt heeft gedaen, binnen Utrecht in de Domkerck, over de woorden uyt Reg. 12 vs. 15. .... Medeged. door Dr. G.D.J. Schotel in: N. v. der Monde, Tijdschr. voor Geschied., Oudheden en Statistiek v. Utr. 9e Jrg. (1843), blz. 145-165. - Duker, Voetius. II, III, reg. - Die Haghe. Jaarboek 1914/15, blz. 79; id. 1921/22, blz. 38, 64. - Posthumus Meyjes, Herv. 's Gravenhage in de negentiende e., blz. 335. - Knuttel, Acta. IV, p. XVI en reg.; V, reg. - J.A. Cramer, De Theol. Facult. te Utr. t. tijde v. Voetius, blz. 31, 477. - Nav. XII (1862), blz. 208. - Alb. Stud. Rh.-Traj., k. 16.