Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[Frederik Stephanus Kraayvanger]

KRAAYVANGER (Frederik Stephanus) werd den 23en Dec. 1809 geboren in de buurtschap Oldburgen, destijds gemeente Drempt, thans Steenderen, uit het huwelijk van Joannes Reynert Kraayvanger en van Cornelia Nuyen, die aldaar een flinke hofstede bewoonden. Zijn ouders behoorden tot de Roomsch-Katholieke Kerk; hun zoon getuigde van hen dat zij ‘niet roomsch, maar katholiek, goed katholiek’ waren; godsdiensttwisten hadden op hen geen vat. Reeds op de dorpsschool onderscheidde Frederik Kraayvanger zich door aanleg en weetgierigheid van de andere leerlingen. Een zijner onderwijzers was hem bijzonder genegen, omdat hij altijd zeer begeerig was het hoe en waarom van wat hij zag en las te willen weten. Behalve zijn schoolboeken was zijn lectuur De mondstopper en Feller's Wijsgeerige Catechismus, boeken van polemische strekking, hem overhandigd en ter lezing aanbevolen door den dorpspastoor, bij wien hij zeven jaren als koorknaap had gediend en die zijn buitengewonen aanleg had opgemerkt. Geen van beide boeken bevredigden hem, maar de lectuur bleef toch niet zonder invloed op zijn verdere vorming, o.a. omdat hij er een menigte Bijbelteksten uit leerde kennen, die hem het gemis van een Bijbel vergoedden. De lust tot zelfstandig onderzoek werd daardoor bij hem opgewekt. Hiertoe droeg ook bij de liefhebberijstudie, die hij maakte van mathesis, chemie, geometrie en astronomie.

Inmiddels bleef hij gehecht aan zijn Kerk, evenals zijn ouders en zijn bloedverwanten, die ijverig Roomsch waren, en onder wie een pastoor en een non waren. Hetzij door den wil van zijn ouders hetzij uit eigen begeerte was het plan gerijpt dat hij, die aanvankelijk in het bedrijf van zijn vader werkzaam was geweest, voor den geestelijken stand zou worden opgeleid. De dood van zijn vader, in 1832 verhaastte de uitvoering van dit plan. Hij wilde echter geen wereldlijk geestelijke worden. De weg, die voor hem tot het beoogde doel leidde, werd hem geopend, toen het gerucht ook tot zijn geboorteplaats doordrong, dat paters Liguoristen uit Rome, met hun boetprediking in Limburg en N.-Brabant optraden. Dit deed hem besluiten, zich met deze orde-geestelijken in verbinding te stellen. Hij zocht hen daartoe op in het klooster te St. Truyen, waar zich zij ophielden. Zijn wensch vond bij hen ingang; zij beloofden hem te zullen aannemen, nadat hij zich in de Latijnsche taal zou geoefend hebben. Hiertoe werd hem aangewezen het Gymnasium te Sittard, waar hij bovendien de Fransche en Duitsche talen zou leeren. Dat hem daarbij de gelegenheid werd ontnomen zich ook met liefhebberijstudie en in het algemeen met zelfstandig onderzoek bezig te houden, was voor hem echter een overwegend bezwaar, en na een verblijf van vier maanden verliet hij Sittard. In den omtrek van Maastricht te Limmel bracht hij daarop ruim vier jaren door in de woning van den pastoor G. Meys, die hem met vier andere studenten les gaf, hoofdzakelijk in de Latijnsche taal, waardoor hij in staat werd gesteld zijn gewone studiën te beter voort te zetten. Vervolgens meldde hij zich opnieuw aan bij de paters

[p. 245]

Liguoristen te St. Truyen met het verzoek onder hen te worden opgenomen. Dit zou geschied zijn, als er in het deugdelijk getuigschrift, dat pastoor Meys hem meegaf, niet óók melding was gemaakt van zijn studiën in wis-, meet- en sterrekunde. De paters Liguoristen achtten dit blijkbaar gevaarlijk voor de Roomsche Kerk, zooals hem duidelijk werd uit de vragen, hem in verband daarmede voorgelegd. Zij zonden hem hierna met een verzegelden brief naar Wittem bij Aken tot andere paters van dezelfde orde. Ook daar werd hij ondervraagd, met het gevolg dat men hem, weer met een verzegelden brief, naar de paters Jezuïeten te Brussel zond, waar hem een reeks van vragen, die hem zeer bevreemdden, werd voorgelegd en hij ernstig vermaand werd ter wille van zijn eeuwig welzijn zijn ‘zelfstandige studie’ te laten varen. Allerminst overtuigd, dat zijn opvatting op dwaling zou berusten, begaf hij zich na eenige dagen van stille overpeinzing naar de paters Franciscanen te St. Truyen met het verzoek onder hen te worden opgenomen. Bij dezen bestond hiertegen geen bezwaar; hij deed zijn examen, werd aangenomen als novitius en een jaar daarna als pater. In den tijd van vier en een half jaar leerde hij daar het Roomsche stelsel volledig kennen en zich rekenschap geven van zijn bezwaren ertegen, die hij echter om meer dan één reden moest verzwijgen. Na twee jaren werd hij te Luik tot subdiaconus gewijd en een jaar daarop tot diaconus.

In het klooster te St. Truyen leerde hij toestanden kennen, die hem in sterke mate tegenstonden, en die zelfs tengevolge hadden dat het door den paus met de zwaarste kerkelijke straf, het interdict, werd getroffen. Toen hij dan ook straks naar het klooster te Weert werd gezonden, stemde hem dit tot blijdschap. Hier bevond hij de toestanden evenwel nog erger. Zes weken na zijn komst te Weert, werd hij (den 21en Mei 1842) te Roermond tot priester gewijd. Nog twee maanden later zond men hem naar het klooster te Megen, waar hij gedurende meer dan een jaar de functie waarnam van Vicaris (tweede overste van het klooster). Zijn verzet tegen daar heerschende gewoonten werd oorzaak, dat men den ‘kloosterhervormer’ zocht te verwijderen. In Aug. 1843 werd hij als missionaris naar Bolsward gezonden, bijna twee jaren later als zoodanig naar Haarlem, en zes jaren daarna in dezelfde betrekking naar Oudewater. De verwachting van zijn parochianen aldaar, die hem zeer genegen waren, dat hij aangewezen zou worden om hun in Juni 1852 overleden pastoor op te volgen, werd niet vervuld; maar kort daarop werd bekend dat hij als tweede kapelaan (en dus gedegradeerd) naar Leiden was overgeplaatst. Intusschen werden zijn gangen in toenemende mate nagegaan en ondervond hij sterke tegenwerking, omdat hij in zijn prediking van de specifiek Roomsche leeringen afweek en daarbij ook, omdat niet geheim was gebleven dat hij hier en daar zich om voorlichting had gewend tot predikanten. Gevolg was dat hij werd opgeroepen naar het klooster te Weert. Hier gekomen werden hem schijnbaar aanlokkelijke voorstellen gedaan; men wilde hem in een onvermengd-Roomsche omgeving een plaats aanwijzen; het resultaat was dat hij op eigen aandrang Franeker tot standplaats kreeg. Aan scherpe contrôle te zijnen opzichte ontbrak het ook daar niet. Ondanks sterke tegenwerking won hij de liefde zijner parochianen en de vriendschap van vele der in de meerderheid zijnde Protestanten. Bijzonderen steun genoot hij van Ds. J.H. Reddingius, predikant aldaar, die hem van veel litteratuur voorzag; niet het minst Prof. P. Hofstede de Groot's Natuurlijke Godgeleerdheid oefende invloed op hem. Zoo kwam hij tot het besluit om met de Roomsche Kerk te breken. Na nog een paar dagen van bangen strijd deelde hij dit besluit mede aan den provin-

[p. 246]

ciaal der Franciscanen te Weert en verliet hij zijn pastorie om zich naar te Groningen te begeven. Aldaar vond hij geestelijken steun bij Prof. Hofstede de Groot en bij andere godgeleerden. Ds. C.H. v. Herwerden zou hem voorbereiden voor zijn aansluiting bij de Ned. Hervormde Kerk. Van Roomsche zijde werd daarop een bijzonder middel toegepast om hem tot terugkeer te dringen; een zijner zusters en zijn neef, die priester was, vervoegden zich bij hem en wisten door vurige betoogen, hem ten slotte te bewegen, dat hij, mede onder invloed van samensprekingen met tactvol optredende geestelijken, een schriftelijke verklaring gaf dat hij voortaan allen omgang met Prof. Hofstede de Groot zou mijden, en dat hij zich vervolgens in een toestand van bedwelming, waarin men hem had weten te brengen, uit Groningen liet wegvoeren. Toen hij weer tot bewustzijn kwam, bevond hij zich, in gezelschap van zijn neef, te Haarlem, waarheen om de aandacht niet te trekken, de reis over zee was afgelegd. Hij werd er in vriendelijk gehoor ontvangen door den bisschop Mgr. Franciscus Jacobus van Vree, waartoe hem de weg was gebaand. Op machtiging van paus Pius IX (d. 17 Juni 1855) werd hij nu onder den bisschop van Haarlem gesteld, door wiens bestel hij omstreeks 1 Oct. in het Jezuïetenklooster te Culemborg werd geplaatst. Hier bleef hij tot dat hij vandaar naar Medemblik werd gezonden, vanwaar hij na een half jaar voor herstel van gezondheid in het najaar van 1856 verhuisde naar een klein klooster onder Krooswijk te Rotterdam. Volgens zijn eigen getuigenis verkeerde hij destijds in een toestand van verwarring, waarin hij niet recht wist wat hij deed en schreef. Hiervan maakten de paters Franciscanen gebruik om hem weer tot hun orde over te halen, waarin de bisschop van Haarlem had toegestemd onder voorwaarde dat men hem onder toezicht zou houden.

Na hersteld te zijn verklaard, werd hij in het begin van 1857 door den bisschop terug geroepen, en andermaal te Haarlem geplaatst als kapelaan. Even als vroeger vervulde hij hier met ijver en nauwgezetheid zijn ambtelijken plicht, maar in de drie jaren die hij er doorbracht, had hij met toenemende moeilijkheden en kwellingen te kampen. Dit werd van dien aard, dat de overheid er zich in mengde en een commissaris van politie hem aanried een klacht in te dienen. De bisschop vond hierin aanleiding hem te verzoeken de zaak te sussen onder belofte zelf voor zijn vrijheid en stoffelijk onderhoud te zullen zorgdragen.

Hieraan gaf Kraayvanger gehoor, maar de moeilijkheden, hem daarna in den weg gelegd, brachten hem ertoe tegen Nieuwjaar 1860 Haarlem te ontvluchten en zich naar zijn geboorteplaats te begeven. De bisschop gelastte hem daarop Oldburgen niet zonder zijn verlof te verlaten en herinnerde hem dat hij aan de hoofdzaken zijner religieuze beloften en aan de constituties zijner orde verbonden bleef. Voor het verrichten van kerkelijke diensten werd hem daarbij een toelage geschonken, die hem in staat stelde op zeer bekrompen voet te leven.

In de stilte der drie volgende jaren in den Gelderschen achterhoek doorgebracht rijpte nu bij hem het besluit, om, thans voor goed, uit volle overtuiging de Roomsche Kerk te verlaten. Den 17en Febr. 1863 werd hij aangenomen als lidmaat der Ned. Hervormde Kerk, na hiertoe onderwezen te zijn door Ds. A.H. van der Hoeve, predikant te Laag-Keppel, en den daaropvolgenden Zondag legde hij openlijk belijdenis des geloofs af in de gemeente te Arnhem.

Daarop (7 Mei) vestigde hij zich metterwoon in zijn vroegere woonplaats Haarlem, thans om als ‘evangelist’ werkzaam te zijn voor de ‘Evangelische Maatschappij’,

[p. 247]

waarmee hij in aanraking was gebracht door een der leden van het Hoofdbestuur, den reeds genoemden predikant van Laag-Keppel. In het belang der propaganda voor deze Maatschappij maakte hij van Haarlem uit vele reizen. Ondertusschen toonden tal van voormalige gemeenteleden hun blijvende sympathie voor zijn persoon, en stond hij ook tot verschillende priesters in vriendschappelijke betrekking, terwijl anderen niet ophielden hem te bestrijden, hetzij op ruwe of op verfijnde wijze. Een voorstel, hem in 1867 gedaan, om hem onder zekere aanbieding te bewegen zich van spreken met Roomschen te onthouden, wees hij beslist af.

Nadat zijn gezondheid maandenlang was achteruitgegaan, overleed hij te Haarlem den 1en Jan. 1873. Op zijn graf aldaar, waarop een gedenkteeken is geplaatst, staan de woorden van Mt. V:6 vermeld. Protestant geworden stemde zijn overtuiging meer met die der vrijzinnigen dan met die der rechtzinnigen overeen. Zijn veelbewogen, merkwaardige levensloop en wandel getuigde daarvóór en daarnà van de oprechtheid zijner beginselen en van de offers, door hem gebracht voor wat hij na zwaren strijd als waarheid erkende.

Van hem zag het licht:

Van Rome naar Christus. Gronden voor mijn overgang uit de Roomsch-Katholieke tot de Protestantsche Kerk. Arnh. 1863. 8^o. - Open Brief aan de Roomsch-Katholieke priesters, mijne voormalige ambtgenooten. Arnh. 1864. 8^o.

Naar aanleiding van het eerste dezer geschriften verscheen: L. de Leeuw, Open brief aan F.S. Kraayvanger. 2e gewijz. en verm. opl. Utr. 1863. 8^o. - De dwaling veroordeelt zich zelven. Eenige en ware grond v. Kraayvanger's overgang uit de R.-K. tot de Prot. Kerk, door den schrijver zelven neêrgelegd in zijne levensschets. Medegedeelde corresp. v. G.N. ten Brink. 2e dr. Arnh. 1863. 8^o. - E.J. Pannekoek, Oordeelt niet, opdat gij niet geoordeeld wordt. Eenige opmerkingen n. aanl. eener brochure v. G.N. ten Brink, gerigt tegen Kraayvanger's ‘Van Rome naar Christus’. Benevens eene teregtwijzing v.d. ‘Katholieke Stemmen’ v. 2 Mei 1863. Zutph. 1863. 8^o.

Litteratuur: W.R. Poolman, Onze Pater F.S. Kraayvanger, voormalig R. Kath. priester, naar zijn eigene aanteekeningen en volgens officieele bescheiden in zijn leven geschetst. Haarl. 1874. 8^o. (m. Bijlagen). -G.J. v. Woerden, Fred. Steph. Kraayvanger, voormalig R.K. priester. Geschetst naar ‘Onze Pater’ van Ds. W.R. Poolman. Met een woord ter inleiding van Dr. J. Herderscheê. Zalt-Bommel. 1909. 8^o. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb. II, k. 718 (art. v. Dr. W. Meindersma).