Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[Jan Kops]

KOPS (Jan), vijfde van acht kinderen uit het huwelijk van Jakobus Kops, die te Amsterdam een uitgebreiden winstgevenden lakenhandel dreef, en van Hillegonda Schotvanger, werd aldaar geboren den 6en Maart 1765. Zijn ouders behoorden tot de Doopsgezinde gemeente genaamd ‘De Arke Noachs’, waarvan de vader van Jan Kops' moeder voorganger was.

Negen jaar oud met één zuster ouderloos overgebleven, werd hij toevertrouwd aan de zorgen der vrouw, met wie zijn vader na den zeer vroegtijdigen dood zijner moeder hertrouwd was; deze stiefmoeder Elisabeth Androuin, vervulde haar taak voorbeeldig. Als weduwe verhuisde zij al spoedig naar Haarlem, waar zij vele betrekkingen had. Daar vond hij een kameraad in den iets ouderen Adriaan Loosjes, met wien hij van 1776 geregeld omgang had. Dit was van duurzamen invloed op zijn leven; daardoor toch ging hij zich al vroeg bezighouden met de vaderlandsche Letteren, zonder daar-

[p. 233]

om de klassieke Letterkunde geheel te verwaarloozen, die trouwens destijds, tengevolge van de inrichting van het Haarlemsche Gymnasium, aldaar weinig aantrekkelijk werd behandeld. Door zijn vriend geraakte hij in een kring, die zich behalve op litteratuurkennis ook op reciteeren en uiterlijke voordracht toelegde. De gesprekken met zijn vriend over botanie, wekten bij hem ook den lust op tot natuuronderzoek. Bij het verlaten van het gymnasium in 1781 hield hij dan ook een door hem opgestelde oratiuncula de contemplatione naturae. Daar voor hem in deze richting echter geen toekomst lag en het vaderlijk bedrijf hem tegenstond, keerde hij terug naar Amsterdam, waar hij den 10en Dec. 1781 ingeschreven werd als student vanwege de gemeente onder ‘'t Lam’ aan het Seminarium der Doopsgezinden. Zijn verwachtingen werden er teleurgesteld. Het onderwijs in de verschillende vakken van wetenschap, waaronder ook Wis- en Natuurkunde en Logica, berustte uitsluitend bij één hoogleeraar, Henr. Oosterbaan; dat in de Theologie bestond bij dezen in het dicteeren gedurende 3 jaar van een compendium zonder dat dit onderbroken werd door bespreking of gedachtenwisseling. Beter leiding genoot hij bij het bezoeken van de colleges aan het Athenaeum, zooals van Walraven, Wyttenbach e.a. Zoo kwam hij ertoe, zich te verdiepen behalve in de studie der natuur, in de wijsgeerige geschriften van Leibnitz en van Locke. Voor wat aan het theologisch onderwijs ontbrak zocht hij vergoeding door zich te oefenen in bestudeering van de buitenlandsche Theologie. In dien tijd (1785) zag hij een door hem ingezonden Verhandeling over de onverschilligheid in Godsdienstige zaken door Teylers Godgeleerd Genootschap met goud bekroond. Daarna trok hij nog gedurende korten tijd veel profijt van het onderwijs van G. Hesselink, die in 1786 Oosterbaan als hoogleeraar opvolgde.

Den 5en Apr. 1787 als proponent bij de Doopsgezinden aangenomen liet hij zich later (29 Dec. 1787) nog inschrijven in het Album Stud. te Leiden. Bij zijn optreden reeds in dien tijd als spreker in departementen der Maatschappij tot Nut v. 't Algemeen en voor andere vereenigingen te Haarlem toonde hij zich een begaafd redenaar. Ook bij deelname aan tooneelvoorstellingen in besloten kring voldeed hij zeer. Zijn antipathie tegen de ‘heerschende Kerk’ en zijn anti-confessioneele gezindheid werden sterk gevoed door het lezen van Stinstra's geschriften tegen J. v. den Honert. Zijn vrijzinnige denkbeelden hadden reeds bij zijn proponentsexamen opspraak gebaard; bij die gelegenheid had hij het aangedurfd de stelling te verdedigen, die hij ook als onderdeel van zijn bekroonde Prijsverhandeling had ontwikkeld, dat nl. verdraagzaamheid in het godsdienstige niet leidt tot onverschilligheid; een stelling, die bij de Amsterdamsche Doopsgezinden volstrekt geen algemeene instemming vond, terwijl het Seminarium geheel door de Amsterdamsche gemeente bekostigd werd en de Curatoren alle tot haar behoorden. Ten slotte echter wilde men hem om zijn gebleken bekwaamheid niet afwijzen, te minder omdat hij vrij gestudeerd had en geen alumnus van het Seminarium was geweest, zoodat hij geen stipendium had genoten.

Na te voren reeds tijdens de afwezigheid van Fr. A. v. der Kemp (zie: Dl. IV, blz. 709-711) door den kerkeraad te Leiden te zijn aangewezen om den dienst aldaar waar te nemen, werd hij den 18en Dec. 1787 als opvolger van gen. leeraar beroepen. Den 12en Jan. 1788 ontving de kerkeraad bericht dat de beroepene door den kerkeraad van Crefeld ontslagen was van al de verplichtingen, waartoe hij zich ten opzichte van die gemeente, waar hij kort te voren ook beroepen was, reeds had verbonden, en dat hij Leidens beroep aannam. Den 17en Febr. d.a.v. deed hij er zijn intrede (m. Hand.

[p. 234]

XX:28). Met J. van Geuns (sinds 1789) als ambtgenoot diende hij deze gemeente met zeer gewaardeerde pastorale nauwgezetheid en een toewijding, die later wel op de proef werd gesteld. Inmiddels zette hij zijn letterkundige studiën voort. Vriendschappelijk verkeer met mannen als H.A. Schultens, S.F.J. Rau, Jan Valckenaer, J.H. v. der Palm vergoedde wat aan zijn opleiding had ontbroken; vooral de omgang met M. Siegenbeek en zijn betrekking als bestuurslid van het dichtlievend genootschap ‘Kunst wordt door arbeid verkregen’ bevorderden zijn studie van de Nederlandsche Letterkunde.

In 1792 ondervond hij teleurstelling omdat de beroeping als Doopsgezind leeraar in het voor hem onvergetelijke Haarlem hem ontging; toen hij kort daarop met een beroep naar Amsterdam dezelfde ervaring opdeed, en begon te voorzien dat de kans op promotie daarmee voor hem voorgoed was verdwenen, geraakten het ambtswerk en de letterkundige studie bij hem op den achtergrond, en overeenkomstig zijn aanleg vatte hij de studie der natuur-, speciaal der kruidkunde en die van den landbouw op; wat deze laatste betreft, de eerste grondslagen van wetenschappelijke beoefening van den landbouw zijn door hem gelegd.

Ook de staatkundige gebeurtenissen van dien tijd waren van invloed op zijn levensloop. Evenals zijn vrienden te Leiden deelde hij de gevoelens der Patriotten; de denkbeelden van de Fransche schrijvers uit het midden der 18e eeuw hadden ook bij hem ingang gevonden. Daarom was de staatsomwenteling in 1795 hem welkom, ook in vele van hare gevolgen, niet het minst door de opheffing der heerschende Staatskerk. Al was hij afkeerig van de gruwelen der revolutie, van de door de Girondijnen verkondigde leer was hij een overtuigd voorstander. Door de Leidsche burgers tot lid der municipaliteit benoemd zocht hij de beginselen der geproclameerde ‘vrijheid’ te bevorderen met dien vurigen ijver, die in zijn natuur lag. Lang was hij hiertoe echter niet in de gelegenheid, want na zes maanden werd hij niet herkozen. De teleurstelling hierover deed echter aan zijn ingenomenheid met de nieuwe Staatsorde geen afbreuk. Hij zocht van den totaal veranderden staat van zaken profijt te trekken voor den Landbouw, waaraan hij zich met vernieuwden ijver toewijdde. Zijn benoeming tot Commissaris van het Departement van Landbouw bij het Agentschap van Nationale Economie (1799), tengevolge waarvan hij straks metterwoon naar 's-Gravenhage moest verhuizen, gaf hem aanleiding ontslag aan te vragen als predikant; dit werd hem door den Leidschen kerkeraad den 20en Juni 1800 verleend onder aanbieding van het recht om, bij een vacature, gedurende de eerstvolgende vijf jaren, zijn ambt in de gemeente te mogen hervatten. Zijn velerlei verdiensten in het belang van den Landbouw, o.a. zijn doorzettend initiatief tot vestiging van een Kabinet van Landbouw, dat in 1811 eindelijk gelukte, eerst te Amsterdam tegen zijn bedoeling, later overeenkomstig zijn oorspronkelijken wensch naar Utrecht overgebracht, waren aanleiding dat koning Willem I hem bij de nieuwe regeling der hoogescholen in 1815 riep tot het innemen van den eersten leerstoel der Landhuishoudkunde aan de Utrechtsche hoogeschool, waaraan tevens die der Botanie verbonden was. In dit ambt bleef hij de belangen der wetenschap dienen door onderwijs en geschriften, totdat hij in 1835 wegens zeventigjarigen leeftijd, naar de wet, emeritus werd. Begiftigd met een sterk lichaamsgestel (slechts éénmaal was hij ernstig ziek tengevolge van een te spoedige verkoeling na een botanische excursie!) overleed hij den 9en Jan. 1849 aan een langzaam verval van krachten, gepaard met hevige pijnen. Zijn stoffelijk overschot werd bijgezet te de

[p. 235]

Bilt bij dat van een zijner voorouders, den bekenden Doopsgezinden leeraar en schrijver Marten Schagen, in den door dezen aangekochten grafkelder.

Ook na zijn aftreden als predikant behield hij zijn belangstelling in de Evangelieprediking, waarvan getuigt, dat hij ook in die latere periode gaarne te 's-Gravenhage, Amsterdam en Utrecht in godsdienstoefeningen voorging. Zijn opvatting van het Christendom liet dit laatste opgaan in een volgen van Jezus' voorbeeld, los van bepaalde leerstellingen. Zijn preeken, waarin hij bij vóórkeur historische en zedekundige onderwerpen behandelde, kenmerkten zich door zuiveren, helderen en krachtigen stijl, waarop hij niet minder prijs stelde dan op een welsprekende voordracht. Deze laatste was hem steeds een geliefkoosd voorwerp van studie, waarvan ook de door hem uitgegeven Proeven enz. (zie onder zijn geschr.) getuigt. De zachtheid, gepaard aan kracht, die zijn voordracht kenmerkten, was uitdrukking van zijn karakter.

Ook bij zijn latere ambtsbezigheden bleef hij zich bezighouden met de Nederlandsche letteren. Tot zijn lievelingsschrijvers behoorden om hun gemoedelijken toon Cats en Camphuijsen, van wier geest hij mede doordrongen was. Aan elk van die beiden zijn geschriften van zijn hand gewijd. Hij bezat een scherp en juist oordeel en een gemakkelijk geheugen. Hij werkte langzaam, maar wat hij voortbracht, droeg het kenmerk van nauwgezetheid en helderheid.

Van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen was hij een vurig voorstander en bevorderaar; haar streven had zijn volle sympathie.

Behalve van deze Maatschappij was hij lid van de Hollandsche Maatsch. der Wetenschappen, van de 1e klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, van de Maatsch. der Ned. Letterkunde te Leiden, van die van Landbouw en van die van Nijverheid, Directeur van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. Nog in 1848 werd hij benoemd tot Ridder in de orde van den Ned. Leeuw.

Kort vóór zijn intrede te Leiden was hij te Haarlem gehuwd met Catharina Daams.

Van hem bestaat een portret ter halver lijve, links, zittende in een armstoel, met de rechterhand op een stok gesteund. Naar J.H. Neuman, lith. door v. Lee. fol. Chin. papier. Met fac-simile. (Muller, Cat. v. Portr. No. 3001). Een geschilderd portret van hem vond een plaats in de Senaatskamer te Utrecht.

Behalve verschillende werken op het gebied van Landbouw en Plantkunde, vermeld in de lijst van Kops' geschriften achter de Fremery's Oratio, verschenen de volgende uitgaven van zijn hand:

Antwoord op het voorstel vorderende te betoogen het onredelijke der onverschilligheid omtrent godsdienstige waarheden, met aanwijzing, hoe men, in 't voorstaan van de waarheid, verstandig hebbe te ijveren. (Met goud bekr.) In: Verhand. v. Teyler's Godgel. Genootschap. Dl. VIII (1787), blz. 1-80. - Bemoediging aan Neêrlands Burgerij bij de eerste verjaring der Bataafsche vrijheid. In: weekschrift Republiek. No. 96. - Leerr. over den algemeenen grond v. vereeniging onder de Christenen, geh. bij een gewoone gelegenh. op den 20 v. Lentemaand 1796. (T.: 1 Cor. III:10, 11). Haarl. 1797. 8^o. - Redev. over Gods handelwijze in de opvoeding der menschenkinderen, Uitgespr. als voorz. der Algem. vergad. v.d. Maatsch. t. Nut v. 't Alg. In: Werken v. gen. Maatsch.: Redev. en Aanspraken. Dl. VI (1813). - Proeven v. uiterlijke Nederl. welsprekendheid, in navolging v. P. Francius, benevens e. redev. over Jacob Cats als voorlichter des volks en bevorderaar van ‘het Nut v. 't Algem.’ Haarl. 1818. 8^o. (Bibl. N. Lett.) - Leerr. over Gods hulp en bescherming in den twaalfdaagschen veldtogt in Aug. 1831. Utr. 1831.

[p. 236]

(Knuttel, Cat. Pamfl. no. 26481). - Redev. over de eindoogmerken of duidelijke blijken v. Gods wijsheid in het plantenrijk. In: Verslag der Openb. Vergad. v.d. Eerste kl. des Kon. Instituuts. 1831. - Hulde aan de Letterkundige verdiensten v. Mr. Jacobus Scheltema toegebragt, in het Utr. departem. der Maatsch. t. Nut v. 't Alg. Utr. 1836. 8^o (Bibl. N.L.). - Leerr. over Gods bestuur v. 's menschen daden. (‘Ter vier. v.d. 50ste verjaring v. mijnen predikdienst, geh. Febr. 1838’. T. Spr. XVI:19). In: Alg. Vaderl. Letteroefen. 1838. 2e st., blz. 325-338. - Uitgezogte stichtelijke gedichten v. D. Rz. Camphuisen, naar de hedendaagsche taal en spelling; vooraf een levensberigt v.d. dichter met eenige nieuwe bijdragen. Utr. 1839. 8^o. - Hulde toegebragt aan A.C.W. Staring en J.H. v. der Palm, op de Alg. vergad. v.h. Prov. Utr. Gen. In: Alg. Konst en Letterb. 1841. No. 31. D., blz. 51-56.

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb. VII², blz. 110-112. - Alg. Konst- en Letterb. 1849. No. 3, blz. 33, 34. - H.J. Royaards, Levensber. in: Handel. - Maatsch. N.L. 1849, blz. 89-98. - P.J. de Fremery, Oratio de Jano Kopsio eiusque in patriam meritis, habita publice Die XXIV mensis Maji A^o 1849. In: Annales academ. 1840-1849, p. 381-403, 415-420. - Dez., Herinneringen aan het leven en de werkzaamheden van Jan Kops, in: Utr. Studenten-Almanak 1850, blz. 334-388. - L.G. le Poole, Bijdr. t.d. kennis v.h. kerkel. leven ond. de Doopsgezinden, ontleend a.h. archief der Doopsgez. Gem. te Leiden. (reg.). - Blaupot ten Cate, Holland. II (reg.). - Alb. Stud. Ath. Amst., blz. 513. - Id. Ac. L. Bat., k. 1159. - Dpzg. Bijdr. 1867, blz. 55; 1874, blz. 6, 13 v. (fam. Kops).