Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[Jan Konijnenburg]

KONIJNENBURG (Jan), geboren te Leiden den 8en Dec. 1757, werd, nog geen zestien jaren oud, in Oct. 1773 aangenomen als student aan het Seminarium der Remonstranten te Amsterdam, en vijf jaar later bevorderd tot proponent bij de Remonstrantsche Broederschap. In het volgende jaar gelijktijdig beroepen te Woerden en te Hazerswoude, gaf hij aan laatstgen. standplaats de voorkeur, waar hij den 16en Jan. 1780 intrede deed. Vandaar vertrok hij naar Leiden, waar zijn intrede plaats had den 19en Oct. 1783 (afsch. te Hazerswoude 5 Oct.). Van de Leidsche gemeente nam hij afscheid den 30en Apr. 1786, waarna hij den 14en Mei zich verbond aan die te Utrecht.

Bij het emeritaat van den hoogleeraar A.A. van der Meersch werd hij den 3en Aug. 1790 tot diens opvolger aan het Seminarium benoemd. Na den 31en Oct. van dat jaar zijn afscheid te hebben genomen als predikant, aanvaardde hij den 23en Nov. d.a.v. dit ambt met het uitspreken van een Laudatio Simonis Episcopii.

[p. 166]

Gedurende de volgende moeilijke jaren betrad hij ook het gebied der politiek. Warm ijveraar voor de partij der Patriotten nam hij in 1797 zitting onder de representanten in de tweede Nationale Vergadering, terwijl het professoraat zoolang werd waargenomen door den Doopsgezinden hoogleeraar G. Hesselink. In het volgende jaar keerde hij echter tot de Kweekschool terug, waaraan hij zijn taak bleef vervullen tot 1826, toen hij met het oog op zijn leeftijd een ambtgenoot verzocht. Den 20en Juni 1827 werd hij emeritus. Hij overleed den 8en Jan. 1831.

Konijnenburg was iemand meer van algemeene dan van diepgaande kennis. Van een helderen blik en een scherpzinnig oordeel gaf hij meermalen blijk. Maar in alle opzichten stond hij beneden zijn voorgangers A.A. van der Meersch en Paulus van Hemert, en ook beneden zijn ambtgenoot aan de Doopsgezinde Kweekschool.

In 1794 gaf hij uit zijn Onderzoek naar den aard der voorspellingen wegens den Messias in de Schriften des O.V., waarvoor Teylers Godgeleerd Genootschap hem de gouden médaille had toegekend, zonder dat deze verhandeling werd opgenomen in de werken van het Genootschap. Zij kenmerkt zich door groote oppervlakkigheid. Om de Messianiteit van de als Messiaansch geciteerde plaatsen in het N. Test. geheel te kunnen wegcijferen, stelde hij regels en grondslagen, als b.v. deze: de plaatsen werden meest uit het geheugen aangehaald en daardoor ontstond gemakkelijk in zulk een citaat een wijziging naar gelang van de bedoeling, waarmede zulke plaatsen werden aangehaald (blz. 213 v.v.). Het Haagsch Genootschap zocht den nadeeligen invloed van Konijnenburgs werk te keeren, door in 1797 een verhandeling van J.H. Regenbogen te bekronen, waarin betoogd werd dat in de Schriften des O. Test. eigenlijk genoemde rechtstreeksche voorspellingen aangaande Jezus Christus als den Messias gevonden worden.

In 1809 gaf hij anoniem in het licht: Gesprekken over de mythen in den Bijbel. Ingezonden als beantwoording van een prijsvraag in 1807 uitgeschreven door Teylers Godgel. Genootschap naar den grond, de noodwendigheid, de waardij der mythische verklaringsmethode. Konijnenburgs antwoord, het eenige dat toen op die vraag was ingekomen werd geen bekroning waardig gekeurd (om die reden schreef het Genootschap dezelfde vraag nog eenmaal uit; toen met gunstiger uitslag want in 1810 werd het antwoord van J.H. Pareau bekroond). Volgens Konijnenburgs betoog zouden in het boek Genesis vijftien mythen voorkomen, vooral in de eerste 3 hoofdstukken; verder rekent hij ertoe Kaïns en Abels geschiedenis, Babels torenbouw, den zondvloed, Sodoms verwoesting, het gebeurde met Loths huisvrouw, de opoffering van Isaäc, de worsteling van Jacob en Jozefs droomen; letterlijk opgevat weet de schrijver van die verhalen geen goede verklaring te vinden; volgens hem zou Mozes ze hebben geleverd, zooals hij ze vond, maar ze hebben aangewend tot het staatkundige en godsdienstige oogmerk zijner wetten en instellingen. ‘De Bijbelschrijvers drukken’ zoo verklaart Konijnenburg, ‘bij voortduring een onmiddellijken invloed van Jehova uit, waar wij, naar onze denkwijze en in onze taal, slechts den gewonen middellijken samenhang van natuurlijke oorzaken en gewrochten zouden te kennen geven. De schrandere oordeelkunde van onzen tijd is, op taalvormige gronden, meer gelukkiglijk geslaagd in het aannemen en uitleggen van die menigvuldige spreekwijzen, welke uit de oude taal (der Hebreeuwen) tot de Schriften des N.V. zijn overgebragt.’

Dat Konijnenburg behoorde tot de ultra-liberale theologen van zijn tijd zal na deze verklaringen geen verwondering wekken. In hem deed het rationalisme zich van den academischen leerstoel hooren. Hij vatte het Christendom op als ‘een zedelijken gods-

[p. 167]

dienst, welke, zooals de geëerbiedigde Jezus door leer en leven getoond heeft, voornamelijk in de opvolging van zedelijke geboden gelegen is, welke tot zielekalmte en ware gelukzaligheid geleidt’.

Zijn Lessen over het leeraarsambt in de Christelijke Kerk bevatten tal van doeltreffende homiletische voorschriften. Het practische staat in de prediking hier op den voorgrond; alles moet volgens hem daarop aangelegd worden, dat het verstand overtuigd en het hart getroffen worde, ofschoon hij daarom niet alleen de Moraal wil preeken, maar ook de bespiegelende waarheden, die beschouwd kunnen worden als de grondslag, waarop de Christelijke zedeleer rust. De tekstverklaring is volgens hem een hoofdbestanddeel van een goede preek; in dit opzicht betreurt hij dat men terwille van een eenzijdige synthese het goede verwaarloost, dat in de oude analytische methode was. Hij wenscht daarom echter deze laatste preekwijze niet terug. Overigens legt hij vooral nadruk op de betrekking van den predikant tot de maatschappij; de predikant moet de meest nuttige of eigenlijk de meest bruikbare persoon der samenleving zijn. Dat hij dienaar van het Evangelie is wordt op den achtergrond gelaten.

Nog in het laatst van zijn leven waagde Konijnenburg zich aan een Overzetting van de Schriften des N.V., waarop van verschillende kanten scherpe kritiek volgde, door hem beantwoord in een Brief betreffende de recensiën der Overzetting.

In de Fransche, Hoogduitsche, Engelsche en Italiaansche talen had hij reeds als student gedurende zijn vacantiën, zonder hulp van een leermeester, zich zóó geoefend, dat hij verschillende geschriften uit die talen in goed Nederlandsch kon overbrengen.

Het maandschrift, waarvan de uitgave onder den titel: Bijdragen tot het menschelijk geluk door hem werd ondernomen (zie ond. zijn geschr.), ondervond bij het publiek veel belangstelling.

In 1806 benoemde het Zeeuwsch Genootschap hem tot zijn medelid; een dergelijke onderscheiding viel hem in 1815 te beurt van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem, die in datzelfde jaar en in het voorafgaande twee antwoorden op door haar uitgeschreven prijsvragen door hem ingezonden resp. met haar gouden en haar zilveren eerepenning had bekroond.

Hij huwde in Jan. 1783 te Utrecht met Sophia Welsingh. Op den ‘Hoogenburch’ (vlak bij Zwammerdam) bezat hij een buitenverblijf. (Vgl. W.M.C. Regt, Alphensche buitenplaatsen, in: Leidsch Jaarboekje 1920, blz. 138).

Van hem bestaat meer dan één portret: één borstb. links, in ov. Naar H.W. Caspari, door J.W. Caspari, 8^o, hetzelfde, copie. Lith. m. 2 reg. onderschr. Door v. Lier. 8^o; borstb. links en v. voren. In ov. zonder rand. Naar H. Langerveld, door J.W. Caspari. Uitg. v. J. v. Ledden Hulsebosch. 8^o (vgl. Muller, Cat. v. Portr. No. 2984-2986; v. Someren, id. II, no. 3025).

De door hem uitgegeven geschriften zijn de volgende:

J.J. Engel, De kunst v. nabootzing door gebaarden. (Uit het Hoogd. vert.) Haarl. 1790. 2 dln. 8^o. (Univ. Bibl. Amst). - Laudatio Simonis Episcopii. Amst. 1791. 4^o, hiervan bezorgde P. Weiland, Rem. pred. te Rotterdam een Ned. vertaling: Lofrede op Sim. Episcopius; uit het Lat. vert. m. aanteeken. Amst. 1791. 8^o. - Onderzoek v.d. aard der voorspellingen wegens den Messias in de Schriften des O.V. Haarl. 1794. 8^o. - Bedenkingen over den aard, het verval, en herstel der wissel-bank te Amsteldam. (Twee voorlezingen geh. in het Depart. der Maatsch. Felix Meritis). Amst. 1797. 8^o (Univ. Bibl. Amst.). - Lessen over het Leeraarsambt in de Chr. Kerk. Utr. 1802. 8^o. - Lof-

[p. 168]

rede op Elisabeth Wolff geb. Bekker, en Agatha Deken. Opgesteld ingevolge opdracht v.d. Bataafsche Maatsch. v. Taal en Dichtkunde Afd. Amsterd. Amst. 1805. 8^o. - De kunstverdiensten v. Angelika Kaufmann en Raphaël geschetst in twee redevoer. m. afbeeldingen. 's-Gravenh. 1810. 8^o (Kon. Bibl.). - Lod. Alberti, De Kaffers aan de Zuidkust v. Afrika, Natuur- en Zedekundig beschreven. (Uit het Hoogd. vert.). M. pl. en krt. Amst. 1810. 8^o (Univ. Bibl. Amst.). - Verhand. ter beantw. der vrage: ‘Is het nuttig dat in het algemeen de geschriften der oude Grieken en Romeinen, en in het bijzonder hunne dichtwerken, in onze moedertaal overgezet worden? Zoo ja, welke zijn de nuttigheden daaruit voortvloeyende en op welke eene wijze moeten die vertalingen vervaardigd zijn, zullen zij het meeste nut te weeg brengen?’ (Door de Alg. Jrl. Verg. v.d. Holl. Maatsch. d. Wetensch. te Haarl. op 21 Mei 1814 met zilver bekroond.) Opgen. in de Letter- en Oudheidk. Verhand. v. gen. Maatsch. Dl. I, 1815, blz. 59-163. - Nationaal Gedenkboek der hernieuwde Nederl. Unie v.d. jare 1813. M. pl. en portr. 's Gravenh. 1816. 2 dln. 8^o (Kon. Bibl. en Bibl. N.L.). - Hetz. werk als 't voorg. m. Nadere bijvoegs. en verbeter. tot het Nation. Gedenkb. enz. 's Gravenh. 1817. 8^o (Kon. Bibl. en Bibl. N.L.). - Letter-, Natuur- en Zedekundige Mengelingen [in voorlezingen]. Amst. 1818. 8^o (Kon. Bibl. en Bibl. N. Lett.). - Konstantijn de Groote. Treurspel. Amst. 1818. 8^o (Kon. Bibl. en Bibl. N. Lett.).- [Anon.] Tafereelen v.d. Staatsomwenteling in Frankrijk. M. pl. en portr. Amst. 1794-1809. 8^o; 2e dr. Zalt-Bommel, 1824-1827. 28 dln. 8^o. (Volgens de Alg. Konst- en Letterb. 1931. I, blz. 19 waren de eerste 2 dln. van Mart. Stuart, den schrijver der Romeinsche Geschiedenissen; volgens Rogge, Bibl. v. Rem. Geschr. I. 1, blz. 64 was alleen het 1e dl. van Stuart, aan wien het geheele werk doorgaans werd toegekend). - [Anon.], De H. Schriften des N. Verb. getrouwelijk overgezet. Eerste st. Amst. 1825. 8^o. - Brief betr. de recensiën zijner Overzetting v.d. gewijde Schriften des N.V. Amst. 1826. 8^o. - [Anon.], Katholikon: Een boek voor allen. Door den schrijver der ‘Uren aan den godsdienst gewijd’ [H. Zschokke]. N.h. Hoogd. Amst. 1826. 8^o. - Mémoire sur la liberté des cultes, adr. à la Soc. de la Morale Chrét. à Paris en 1825. Amst. 1827. 8^o. - [Anon.], De Christenleer zonder geschiedenis en inkleeding. Godsdienstig leesboek voor nadenkende belijders. Amst. 1828. 8^o. - Handwoordenboek der Nederduitsche taal, naar de laatste spelling, tot algemeen gebruik zamengesteld. Opnieuw herz. en verbet. Amst. 1839. 8^o (Univ. Bibl. Amst.). (Vgl. voor de meeste dezer geschr. Rogge, Cat. Rem. Bibl. Amst. i.v.).

In 1788 ondernam hij de uitgave van een maandschrift: Bijdragen tot het menschelijk geluk, waarvan zes deelen verschenen zijn.

De Bibl. van de Maatsch. der Ned. Letterkunde te Leiden bezit van hem in handschr. een Brief aan N.N. Amst. 1818. (Catal. I Handschr., blz. 63).

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb. VII², blz. 100, 101. - Glasius, Godg. Ned. II, blz. 292, 293. - A. des Amorie v.d. Hoeven, Het Tweede Eeuwfeest v.h. Seminar. der Remonstr. te Amst., blz. 49, 200-202. - IJpey, Krist. Kerk 18e e. D. IX, blz. 230, 231, 233. - Tideman, Biogr. Naaml. Rem. Br. (reg.). - Alg. Konst- en Letterbode. 1831. I, blz. 18-20. - Sepp, Pragm. Gesch. Theol. (reg.). - Bouman, De Godgeleerdh. en hare beoef. in Ned., blz. 186. - Hartog, Gesch. Predikk., blz. 180, 345. - W.J. Kühler, Socin. in Ned., blz. 283. - v.d. Aa, Wdb. Ned. Dicht. II, blz. 332, 333. - v. Oosterzee, Pract. Theol. I, blz. 18, 215. - v. Doorninck, Verm. en Naaml. Schr., no. 864, 1956, 3373, 4373.