Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 5

[Le(e)naert Klock]

KLOCK (Clock, Clok) (Le(e)naert of Leendert of Leonhard), oudste en leeraar onder de Hoogduitsche Doopsgezinden, was afkomstig uit het Keulsche land, maar nam een invloedrijke plaats in onder de Doopsgezinden in de Nederlanden. Hier bevond hij zich waarschijnlijk reeds vóór 1589, want in dat jaar gaf hij te Amsterdam zijn eerste Liedekens uit.

Toen hier te lande evenals in Duitschland het verlangen naar meer eenheid en verbroedering levendig werd, kwamen als gevolg daarvan tegen Mei 1591 vijftien afgevaardigden uit een groot getal Overlandsche gemeenten te Keulen bijeen met Lenaert Klock, die zich in elk geval toen weer in Duitschland ophield en nu als onderhandelaar optrad voor de partij der gematigde Friezen. Men zocht er voorwaarden vast te stellen tot een onderlinge verbintenis en stelde daartoe een korte belijdenis op, die den 1en Mei door alle afgevaardigden onderteekend werd in naam hunner gemeenten. Deze confessie (‘Concept van Keulen’) opgesteld door Klock, werd aan verschillende gemeenten toegezonden met een ‘vredespresentatie’. Dit leidde tot een ‘bevrediging’, die ten gevolge had dat de Hoogduitsche, Waterlandsche en sommige der Friesche Doopsgezinden zich vereenigden. Te Haarlem, waar Klock leeraar bij de Hoogduitschen was, kwam de bevrediging tot stand den 8en Mei 1602. In het volgende jaar nam hij een werkzaam aandeel in de mislukte pogingen der vereenigden om ook met de Vlaamsche gemeenten tot overeenstemming te geraken. Toen deze pogingen niet vorderden, werden langdurige onderhandelingen geopend. De brief, dien Klock met nog andere broeders der vereenigde gemeente aan de Vlamingen schreef, werd door deze niet beantwoord; in plaats daarvan verzochten zij hun oudsten tegen midden Mei bijeen te komen. Den 20en Mei 1604 onderteekenden Klock e.a. een geschrift aan de Vlamingen, waarin zij herinnerden aan het doel der vroegere ‘vredespresentatie’ en er op aandrongen den weg der bevrediging in te slaan. Dit stuk werd echter wegens bijzondere omstandigheden niet aan de Vlamingen overgeleverd; twee dagen na de onderteekening deden de Vlamingen aan de andere partij den voorslag om elkander vragen voor te leggen en tevens bij elke gestelde vraag onmiddellijk zijn eigen antwoord te

[p. 28]

voegen. Dit voorstel vond geringen bijval en had geen resultaat. In datzelfde jaar schreef Klock zijn Christelycke waerschouwinge aan de Vlaemsche Broeders. (Leyd. 1604).

Eenige jaren later ontstond er weer verschil tusschen Klock en de overige broeders, waardoor hij met een groep der strengere Hoogduitschen tegenover de vereenigde gemeente kwam te staan. Uit nog bestaande brieven blijkt dat Hans de Ries en drie andere leeraars den 3en Sept. 1608 een reis van Amsterdam naar Haarlem ondernamen ter bevrediging van L. Klock en de gemeente, evenwel zonder gewenschten uitslag.

Den 6en Sept. 1608 waren de Nederduitsche leeraren te Amsterdam vergaderd en namen daar het eenparig besluit om bij de uitoefening van den ban met omzichtigheid te werk te gaan. Dit besluit mishaagde ten zeerste diegenen onder de Hoogduitschen, die den strengen ban voorstonden en versterkte de reeds bestaande oneenigheid tusschen deze en het meerendeel der leden van de vereenigde gemeente, waarbij het ging omtrent het stuk der menschwording van Christus, dat de Hoogduitschen scherper bepaald wenschten te zien, en omtrent den Doop, in de Gereformeerde Kerk aan bejaarden toegediend, dien zij niet als geldig beschouwden. In Aug. 1609 schijnt te Haarlem een groote vergadering te zijn gehouden, zonder dat evenwel het doel, het wegnemen der oneenigheid, werd bereikt. Integendeel, de verschillen werden al meer zoodanig toegespitst, dat het in 1613 kwam tot een afscheiding van Klock en nog drie andere Hoogduitsche leeraren met hun volgelingen; waarbij het voornamelijk ging om den ban der buitengetrouwden, d.w.z. van hen wier huwelijk buiten de gemeenten der Doopsgezinden gesloten werd. Klock en de zijnen waren op dit punt van strenger gevoelen dan de anderen. Te Amsterdam werd een nieuwe Hoogduitsche gemeente opgericht, die echter nooit groot is geweest en niet lang heeft bestaan. Klock hield voor haar de eerste vermaning. Het kerkgebouw te Haarlem, dat tot hiertoe gediend had als ‘vermaenhuys’ voor de vereenigde Hoogduitschers, ‘zachte Vriezen’ en Waterlanders werd met het oog op de afscheiding, die thans een feit was geworden, omgebouwd, naar de behoeften van beide gemeenten met twee toegangen, een aan de Groote Houtstraat en een aan het Klein Heiligland. (Over de onderhandelingen en transacties betreffende dit ‘vermaenhuys’ en over heel de afscheidingsbeweging, die hiertoe aanleiding had gegeven bestaan merkwaardige aanteekeningen van een tijdgenoot van Klock, die blijkbaar allesbehalve tot diens aanhangers behoorde; zie Dpsg. Bijdr. 5e Jrg. (1865), blz. 13-19). Klock wordt vermeld als eerste voorganger van de ‘afghedeelde gemeente’.

Dat Klock, die eerst zoo sterk tot ‘bevrediging’ had meegewerkt, zich thans aan het hoofd stelde van de beweging, die tot een nieuwe scheuring leidde, is, althans gedeeltelijk, te verklaren uit de overkomst van Claes Wouter Cops. Deze leeraar, door de Hoogduitschen ontboden, oefende grooten invloed op Klock en versterkte zijn neiging tot scheurmakerij. De afgescheiden partij leverde 28 Juli 1615 bij de dienaren der vereenigde gemeente een geschrift in, waarin zij hare bezwaren uiteenzette. Hierop volgde vergeefsche pogingen van de leeraren der vereenigde gemeente, om haar tot hereeniging te bewegen. Een ‘Vreede-Schrift’ (ook ‘Christelycke Vermaaning’ genoemd), dat 30 Dec. 1615 door Reynier Wybrantsz e.a. onderteekend, in het begin van 1616 aan de partij van Klock werd overgegeven, lokte wel een tegenschrift uit, getiteld: Klaare Vertooninghe tegen de Vreedesvermaninghe der Vereenichde Gemeente (Amst. 1616), maar miste evenmin de begeerde uitwerking als de daarop gevolgde Nootwendighe

[p. 29]

Verklaringhe enz. der ‘bevredigden’, waarin deze nog nader hun vredelievende gezindheid en handelwijze verdedigden als in hun vorig geschrift.

Tot 1616 diende Klock zijn gemeente te Haarlem. Volgens de voorrede van zijn Kleyn Liedeboecxken hield hij den 28en April verblijf te Schoonhoven, waar hij ook begin Juli d.a.v. nog vertoefde. Omtrent zijn levenseinde ontbreken de gegevens. Blijkens den loop van zijn levensgeschiedenis, hierboven geschetst, was hij in zijn latere jaren strenger van gevoelens geworden; bepaaldelijk ten opzichte van den ban en de wijding der buitengetrouwden was dit het geval.

In den vorm van eeredienst week Klock van bepaalde gebruiken af. Het was onder de Doopsgezinden geen gewoonte den tekst vóór de preek af te lezen en evenmin voor te gaan in luid gebed. Hij was een der eersten, die beide wèl deed; ten opzichte van deze wijze van bidden stemde hij overeen met Hans de Ries, met wien hij op andere punten veel gestreden heeft. Uit den kring der Vereenigde Gemeente werd aan Klocks aanhangers diens overluid bidden voorgehouden, omdat zij dit hadden voorgesteld als een ‘niet Schriftmatig’ gebruik, dat door velen van den voornaamsten in de Vereenigde Gemeente zou zijn voorgestaan. Immers ook velen onder de ‘afgedeelde’ achtten het stichtelijk, en Klock, hun voorganger, paste het toe! In elk geval was het geen reden om te scheuren! (Zie bovengen. Nootwendighe Verklaringhe, waar op blz. 35 beweerd wordt, dat Klock ‘wel 16 nieuwigheden had ingevoerd’. Vgl. ook Dpgs. Bijdr. Jrg. 1897, blz. 111-114).

Vooral door zijn talrijke geestelijke liederen, hoewel niet van groote dichterlijke waarde, heeft Klock bekendheid verkregen; eenige van deze liederen zijn vertaald en opgenomen in Duitsche en Zwitsersche Doopsgezinde liedboeken (vgl. Dpsg. Bijdr. Jrg. 1868, blz. 11). Van Klocks liederen zijn de volgende uitgaven bekend: Vyftien Schriftuerlicke Liedekens. Amst. 1589, 1590. 16^o. - Vier en twintigh Schriftuerlicke Liedekens. Amst. 1590' - [L.K.], Veelderhande Schriftuerlijcke, Nieuwe Liedekens, Vermaningen, Leeringen, Gebeden ende Lofsanghen, Die sommige eertijts bij partijen in Druck wtgegaen, ende nu wederom t'samen bij een vergadert met noch vele die noyt gedruckt en waren, nu op die Letteren vanden Abc, ende in een ordentlick Register by malcanderen vergadert. (Hieronder de spreuk v.d. L. Klock: ‘Volherdende overwindt men’, en 2 Bijbelspreuken). Utr. 1593. 8^o. - Hetz. werk. Z. pl. 1598. 8^o. - Het Groote Liede-boeck v. L.C., inhoudende veelderhande Schrift-lied., verman., leeringen enz. Mitsg. het tweede Liedeboecxken, ghenaemt een Hell Cymbaelken des Juychens. Haarl. 1604. 16^o. - Kleyn Liedeboecxken, vervatende sommighe voornaemste Geestelycke liedekens, gebeden ende lofsangen .... vergadert. Haarl. 1625. 4^o. 24^o. (De voorr. is gedateerd Schoonhoven 28 Apr. 1616).

De meest complete uitgave van Klocks liederen, is die van 1625 met 435 liederen, waarvan de grootste eigenaardigheid is dat bijna alle een acrostichon bevatten, dat den naam van personen en gemeenten weergeeft, aan wie deze liederen oorspronkelijk gericht waren; niet minder dan 398 namen zijn zoo terug te vinden, die een blik geven op de menigvuldige betrekkingen, die de auteur onderhield. Men komt er ook door op de hoogte van de leden van Klocks gezin; zeven dochters en een zoon worden aangeduid met hun verschillende beginletters (vgl. N. Biogr. Wdb. t.a.p.). De volledige titel luidt: Het groote Liede-Boeck van L.C. Inhoudende veelderhande Schriftuyrlijcke Liedekens, Vermaningen, Leeringen, Ghebeden ende Lofsangen, elcken mensche na sijnder ghelegentheyt, totter eeren Gods, syns selves opbouwinge, ende tot stichtinge des naestens te

[p. 30]

ghebruycken. Midtsgaders het tweede Liedeboecxken, van ghelijcken propooste, ghenaemt: Een Hell Cymbaelken des Juychens. Waer by nu nieuws ghecomen is het derde Liedeboecxken, vervatende noch sommighe te vooren noyt ghedruckte Gheestelijcke Liedekens, en wordt daerom ghenoemt het nieuwe Hell Cymbaelken des Juychens. Mitsgaders, Noch ses uyt het cleyn Liedt-Boeck van L.C. Item, veerthien van andere verscheydene personen. Als mede die Form van eenighe Christelijcke Ghebeden. Het onderscheyt der Liedekens in beyde die Boecken, die elck een na synder gelegentheyt begeert te ghebruycken, salmen in een bysonder Tafel achter aen ghestelt vinden. Ps. 47, 8. Leeuw. 1625. 8^o. (Kon. Bibl.; Cat, N.L. I, k. 253).

Bovendien verscheen van zijn hand: Christelycke Waerschouwinge aan de Vlaemsche Broeders. Leyd. 1604.

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb. III, blz. 147. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb. VI, k. 307, 308 (art. Dr. Fr. K.H. Kossmann). - Schyn-Maatschoen, Gesch. der Mennon. II, blz. 672, III, blz. 10, 161. - Blaupot ten Cate, Gron. I, blz. 98; Holl. I, blz. 323, II, blz. 210. - Doopsgez. Bijdr. Jrg. 1864, blz. 2, 26, 40 v., 50 v.; 1865, blz. 13-19; 1868, blz. 11; 1876, blz. 35, 37; 1895, blz. 107; 1897, blz. 109, 111-114, 164²; 1900, blz. 74, 76, 77. - Th.J.I. Arnold, Het Groot Liede-boeck v. Lenaer Clock, in: Bibliogr. Adversaria II (1874, 75), blz. 1-12. - D.F. Scheurleer, Nederl. Liedboeken, blz. 24, 25. - Rud. Wolkan, Die Lieder der Wiedertäufer. Ein Beitrag zur deutschen u. niederl. Literatur. (Berl. 1903), S. 113, 114, 155.