Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Jan Pieter de Keyser]

KEYSER (Jan Pieter de), den 12en Juli 1818 te Rotterdam uit burgerouders geboren, werd ingeschreven als student te Utrecht den 8en Sept. 1836 en toegelaten tot de Ev. bediening in de Ned. Herv. Kerk door het Prov. Kerkbestuur van Overijssel den 3en Mei 1842. Den 6en Juli 1845 had zijn bevestiging te Varsseveld plaats door Ds. B.J. Westerbeek v. Eerten, pred. ald. (m. 1 Thess. V:12, 13a; intr. m. 1 Cor. III:11). Deze gemeente verwisselde hij voor Noordeloos, waar hij den 11en Nov. 1849 bevestigd werd door Ds. J. Hobus, pred. te Calantsoog (m. Ezech. XXX:34-37; intr. m. 1 Kon. XXII:14; afsch. te Varsseveld 4 Nov. m. Joh. XVII:11b). In zijn tweede gemeente

[p. 743]

ondervond hij als geprononceerd voorganger van de moderne richting veel moeilijkheden. Hij verliet haar voor Oudewater, waar hij den 5en Oct. 1851 bevestigd werd door Ds. G. Steenhoff, pred. (ald. met Joh. III:30; intr. m. 2 Cor. X:2; afsch. te Noordeloos 28 Sept. m. 2 Cor. X:3-5). In zijn derde gemeente duurde zijn verblijf slechts kort; den 26en Apr. 1852 preekte hij er afscheid (m. Hand. XX:36b), waarop zijn bevestiging te Arnhem volgde den 9en Mei door Ds. P.D. Schouw Santvoort, pred. ald. (m. 1 Petr. IV:10; intr. m. Rom. I:16a). In 1855 bedankte hij voor een beroep naar Leiden en in Febr. 1869 voor het aanbod hem gedaan om zich te belasten met de redactie van het dagblad ‘Het Vaderland’. Den 9en Mei 1877 herdacht hij zijn 25-jarige bediening te Arnhem. Niet lang daarna, den 1en Jan. 1878 overleed hij aldaar na een aanhoudend lijden, waarvoor hij nog in den voorafgaanden zomer te Samaden (Engadin) herstel had gezocht. Den dag na zijn begrafenis sprak zijn ambtgenoot en geestverwant, Dr. L.H. Slotemaker, in de Groote kerk een rede uit tot zijn nagedachtenis (in druk verschenen met de toespraak bij zijn begrafenis).

De Keyser, als predikant een bezield spreker en ijverig pastor, was een overtuigd aanhanger van de moderne richting. De theologische wetenschap had zijn volle aandacht, al bewoog hij zich ook gaarne op het gebied der letterkunde. Wat hem in de theologische publicatiën van het buitenland belangrijk voorkwam zocht hij hier voor velen toegankelijk te maken door de uitgave van een Repertorium voor Buitenlandsche Theologie (1848-'52), waaraan hijzelf een der ijverigste medewerkers was.

Ook deed hij zich kennen als een strijdbaar man. Tegenover ‘De Nederlander’ stichtte hij een week- en maandschrift ter bevordering van het Christendom, zooals hij dit opvatte; het verscheen van 1852-'55 onder den titel ‘De Morgenster’. Hij beoogde daarmede niet zoozeer polemiek tegen anderer opvatting als wel de doorwerking van het Evangelie naar zijn inzicht niet alleen op kerkelijk terrein, maar vooral in het huiselijk, het maatschappelijk en het letterkundig leven.

Ook in ander opzicht toonde hij den strijd niet te vreezen. Toen naar aanleiding van de invoering der Bisschoppelijke Hiërarchie hier te lande in 1853 de Aprilbeweging was ontstaan, had den 24en Mei van dat jaar te Haarlem een samenkomst plaats van eenige vrienden, bijeengeroepen door de redactie van De Morgenster. Hier werden de grondslagen gelegd voor de ‘Evangelische Maatschappij’, waarbij de Keyser werd aangewezen als eerste Voorzitter. Groot was zijn sympathie voor deze Maatschappij; ook door voordrachten op verschillende plaatsen gehouden, stond hij hare belangen voor; de laatste maal trad hij voor haar op den 8en Sept. 1874 te Amersfoort ter inleiding van hare algemeene jaarvergadering van den volgenden dag. Door zijn vurig betoog wist hij menigeen de oogen te openen voor het gevaar, dat het Protestantisme bedreigde.

Bepaald wetenschappelijke en wijsgeerige geschriften heeft de Keyser niet uitgegeven; maar wat hij publiceerde is vrij van alle oppervlakkigheid en getuigt van zijn critischen zin, zijn vernuft zijn en menschenkennis; zijn stijl is krachtig, niet opgevijzeld en niet verwaterd, in overeenstemming met zijn mannelijk, eenvoudig karakter; in korte zinnen wist hij rijke gedachten uit te drukken. Men heeft hem ‘scherp’ genoemd; maar deze scherpte openbaarde zich tegen wat hij verkeerd achtte; waar hij onoprechtheid of bedrog meende te ontdekken kon zijn humor overgaan in bijtend sarcasme of bitteren spot, maar ook met grooten ernst kon hij het verkeerde tegengaan. Voor den gevallene, den afgedwaalde koesterde hij deernis. In het bijzonder hadden het onderwijs en de positie der vrouw zijn belangstelling. Aan deze laatste werd z.i. onrecht aangedaan. De stich-

[p. 744]

ting van de Arnhemsche Kweekschool voor Onderwijzeressen is te danken aan zijn initiatief. Aan haar bleef hij het langst zijn krachten wijden, ook toen zijn gezondheid reeds kwijnende was. In 1857 aanvaardde hij de redactie van ‘De Tijdspiegel’; hoezeer dit den bloei van dit tijdschrift ten goede kwam, bewijst de opgang, dien het sindsdien bij toeneming maakte. Het bevat menig artikel van zijn hand, waarin men zijn geestig vernuft telkens in het ‘suum cuique’ kan herkennen. Een monument van zijn werklust en smaak voor de vaderlandsche litteratuur is de Bloemlezing uit Neerlands letterkunde in de 19e eeuw (zamen 1975 bladzijden), die hij in zijn laatste levensjaar mocht voltooien. Dit veelomvattend standaardwerk alleen reeds zou hem een plaats hebben verzekerd in de rij van Nederlandsche letterkundigen.

Sinds 1853 was hij lid van de Maatschappij der Ned. Letterkunde te Leiden. Bij Kon. Besluit van 2 Juni 1876 werd hij benoemd tot Ridder der Orde van den Ned. Leeuw.

Den 18en Juni 1845 trad de Keyser in het huwelijk met Louise Maria Kramer.

Van de Keyser bestaat een afbeelding, kniestuk, staande bij een piedestal, een boek in de linkerhand. In ov. photogr. v. Goupil en Co. Met facsim. en bijschr. v. F.H. v. Leent. Een immortellenkrans enz. gr. fol.; en een, op bejaarden leeftijd. Borstb. v. voren. In ov. Houtsn. Zonder naam. 4^o. (in: Eigen Haard. 1878, zie onder Litterat.). (Vgl. v. Someren, Cat. v. Portr., II, No. 2936, 2936*.)

Van de Keyser zagen de volgende geschriften het licht:

De Jezuïtenorde, haar oorsprong en rigting, bedoeling en leer. Uit het Hoogd. v. S. Jordan. Amst. 1839. 8^o. - Geschiedenis der Hervorming in Duitschland v. 1517-32. Volgens de oude en nieuwste bronnen wetenschappelijk bewerkt. Uit het Hoogd. v. Dr. D.C.G. Neudecker. Utr. 1843. 8^o. - De Kerkhervorming in Duitschland naar haren aard en hare waarde geschiedkundig geschetst. Vrij n.h. Hoogd. v. Dr. K.G. Bretschneider. Utr. 1844. 8^o. - [Met J.C. Kindermann], Omnibus. Nederl. Prentenboek. 's-Grav. 1848. 8^o. - De zendingszaak, de zaak voor onzen tijd. Utr. 1849. 8^o. - De Apocryfe Evangeliën, benevens de geschiedenis der Apostelen v. Pseudo-Abdias, volgens uitgaven v. Fabricius, Thilo en Borberg, overgezet en m.e. inl. en aanteek. voorzien. 's-Gravenh. 1849. 8^o. - Voorber. voor: R. Morier, Geen volksheil zonder Christendom. Een woord aan volken en regeeringen. Oudewater. 1852. 8^o. - Werkelijk leven en nijverheid in het licht des Christendoms. Leerr. Arnh. 1852. 8^o. - De worsteling v.h. Protestantisme tegen de herstelling der hiërarchie. Arnh. 1853. 8^o. - De geschiedenis v.e. aanslag tegen het Christendom (Hand. XIII:48-52), in: Leerred. t. bevord. v. Ev. kennis en Chr. leven. Jrg. 1853. Arnh. 1853. 8^o. (blz. 117-130). - Geloofsversterking, Stichtel. Overdenkingen. Arnh. 1854-'57. 2 dln. 8^o. - Blikken in en op den mensch. Drie voorlezingen. Arnh. 1855. 8^o. - Charis. Proza en poezy v. Ned. auteurs uitgeg. Arnh. 1855. 8^o. - J.C.L. Gieseler, Kerkel. geschied. v.d. jongsten tijd. Van 1814 tot heden. Uit zijn nagelaten geschr. uitgeg. Uit het Hoogd. vert. uitgeg. d. E.R. Redepenning. Utr. 1860, 2 dln. 8^o. - De Zoon des Menschen. Beschouwingen over Christus en Christendom. Twee bundels. Arnh. 1860, '63 (m. staalpl.); 2e dr. ald. 1881, 8^o. m. inl. woord v. J.F. Blaauw. - [Met H.A.C. Denier v.d. Gon], Zondagsboek voor het Chr. gezin, ten gebr. bij den Ev. Volksalmanak. Arnh. 1861. 8^o. - Uit het leven. Drie voorlezingen. Arnh. 1861. 8^o. - De Wartburg. Arnh. 1862. 1 bd. m. pl. 12^o.; Guldenseditie (No. 34). Een volksuitg. verscheen in de ‘Ev. Biblioth.’ der Ev. Maatsch.; 3e dr. 1866. 2 dln. 8^o. (m. pl.). - Bijdr. in: Een steen voor Schoonoord's kerk, aangeboden door Ernestine, bijeen verzameld. Assen. 1864. 8^o. - De Kerk, leidsvrouw tot humaniteit. Een tijdvraag beantwoord in drie leerred. Arnh. 1865. 8^o. - Levensvormen. Verzam.

[p. 745]

schetsen. Arnh. 1865. 8^o. (vroeger in: Guldens-Editie. Arnh. 1853-58. No. 57). - Neêrlands Bibliotheek. Oorspr. romans, schetsen en novellen v. hedend. auteurs, opnieuw uitgeg. 10 dln. Arnh. 1865-'69. 8^o; 2e dr. Schoonhoven. 1880-'82. - Leerr. ov. Mc. II:27. Arnh. 1868. 8^o. - Leerr. ov. Hand. XIII:1-5. Arnh. 1869. 8^o. - Een Bloemkrans. Leesboek voor meisjes, school en huisgezin. Arnh. 1871; 6e herz. dr. [door M.J. Koenen]. Zwolle. 1884. 8^o. - Sprokkeling. Arnh. 1872. 8^o. - W. Bosch, in: Mannen v. Beteekenis in onze dagen. Haarl. Jrg. 1874, blz. 228-240. - Levensschets v. Jan Christiaan Kindermann, in: Letterk. Lb. 1877, blz. 95-104. - Neêrlands Letterkunde in de Negentiende Eeuw. Bloemlezing t. gebr. bij de beoefen. onzer Letterkunde. 's-Grav. 1877. 2 dln. 8^o.; schooluitg. bew. d. A.W. Stellwagen. 's-Grav. 1882-'82. 3 dln. 8^o. -

Voorts zijn van zijn hand tal van losse bijdragen en boekbeoordeelingen in verschillende periodieken verschenen, vooral in De Tijdspiegel, o.a. over het onderwijs aan de vrouwelijke jeugd, terwijl hij, behalve van laatstgen. tijdschrift, redacteur of medewerker is geweest van de volgende periodieke uitgaven: Repertorium voor Buitenl. Theologie. Utr. 1848, '49 en '52. 3 dln. 8^o. - Nederland. Proza en Poëzie v. Ned. auteurs. Utr. 1849-'53 (daarna voortgezet onder red. v. H. Schimmel en Mr. J.A. Molster). - De Morgenster. Weekbl. (Maandschr.) t. bevord. v.h. levend Christendom. Arnh. 1852. - '55. 3 dln. 8^o. - [Met R. Bennink Janssonius], Nieuwe Boekzaal. Maandschr. voor de Prot. kerken. 1853-'56. Arnh. 8^o. - [Met A.H. v.d. Hoeve], Het Brood des Levens. Doesb. 1856-'59. 4 dln. 8^o. - Chr. Album. Woorden v. stichting in onze huiskamers, ter opleid, v.e. godsd. leven. Een werk, in maand. aflev., voor beschaafde Christenen v. allerlei stand. Arnh. 1865-69. 8^o. - Het Morgenlicht. Stichtel. Dagb. voor het Chr. gezin (later verv. met Dr. L.H. Slotemaker). Arnh. 1858-'70. 8^o. - [Met A.G. v. Hamel], Godsd. Album. Stichtel. lektuur uit Nederl. en uit den vreemde. 's-Hertogenb. 1871-'77. - Voorts schreef hij met zijn vriend J.C. Kindermann in Flora: Brieven aan Maria en van Martha. In: Biblioth. v. School en Volk (red.: ir. P. Wolters). 's-Gravenh. 1880-'82, is van zijn hand: No. 5: Een nacht op den Broeken.

Litteratuur: Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb. III k. 689 (art. v. Dr. J. Herderscheê). - A.H. v.d. Hoeve, Levensschets, in: Letterk. Lb. 1878, blz. 57-68. Dez., Bij de beeltenis v. Jan Pieter de Keyser, in: De Tijdspiegel. 1878. I, blz. 153-168 (m. portr.). - L.H. Slotemaker, Een woord ter gedachtenis v. J.P. de Keyser, in leven pred. te Arnhem, uitgespr. in de Gr. kerk te Arnhem op 6 Jan. 1878, en de toespraak bij het graf. 1e-3e dr. Arnh. 1878. 8^o. - Dez., J.P. de Keyser, in: Eigen Haard. Jrg. 1878, blz. 57, 48. - Reitsma, Herv. en Herv. Kerk, blz. 797. - Sepp, Pragm. Gesch. Theol., blz. 287. - Knuttel, Bibliogr. Kerkgesch., blz. 166. - Alb. Stud. Rh.-Traj. k. 316.