Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Johannes Holmannus]

HOLMANNUS (Johannes), ook wel met de bijvoeging Secundus aangeduid, is in 1523 te Staden geboren, waar zijn vader, Johannes Holmannus Primus, die meer dan eens voor zijn overtuiging zijn leven gewaagd heeft, de eerste Luthersche predikant was. Hij studeerde eerst te Rostock, daarna te Wittenberg en volgde daar het onderwijs van Melanchthon, waardoor de milde, verdraagzame geest in hem werd aangekweekt, die hem steeds heeft gekenmerkt. Op aanbeveling van dien leermeester droeg de hertog van Saksen hem het onderwijs zijner kinderen op, daarna was hij predikant in de buurt van Staden, vervolgens in die plaats zelf, waar hij huwde en later zijn oudste zoon Johannes Holmannus Tertius zijn ambtgenoot is geworden. Over zijn zedelijk leven in dien tijd viel niet te roemen: wegens ontrouw moest zijn huwelijk ontbonden worden en, van simonie overtuigd, werd hij uit den dienst der kerk ontzet. Hij vestigde zich in de buurt van Hamburg en leerde daar Dr. Heinrich Moller kennen, wien men reeds in 1579 en 1580 tevergeefs een leerstoel aan de jonge Leidsche hoogeschool had aangeboden. Toen Danaeus op het einde van Februari 1582 als hoogleeraar te Leiden ontslag gevraagd had, werd op Moller's advies Holmannus, die ‘proefsgewijs in de Universiteit mit een welgevallen ende ter verghenuegen der professoren, studenten ende andere ommestanderen een prijselyck

[p. 177]

vertoogh had gedaen’, den 31^en Juli 1582 voor één jaar tot hoogleeraar in de godgeleerdheid benoemd, met de bepaling, dat hij elken Zondag in de Latijnsche taal een preek zou houden. Teekenend voor den strijd over de rechten van Kerk en Overheid, die onder zijn voorganger gewoed had, is wel de bijzondere voorwaarde, die Holmannus werd gesteld: ‘dat hij hem selfs noch met de kerkelycke noch de burgerlycke saken deser stede noch 't gemeyn landt, sulcx dat daer uyt eenigen twist oft oneensheyt ontstaen soude mogen, niet en sal onderwinden, maer hem alleenlick met sijn professie bemoeyen.’ Zijn tractement bedroeg f 400.-, bovendien f 100.- vereering en f 60.- reisgeld.

De tijdelijke benoeming werd na één jaar in een vaste veranderd en gedurende zijn hoogleeraarschap schijnt hij stil zijn weg gegaan te zijn. In de twisten tusschen Saravia en Coolhaes weigerde hij als scheidsman op te treden, terwijl hij meest den omgang met litteratoren als Douza en Lipsius zocht. Zijn theologisch standpunt schijnt echter weinig waardeering gevonden te hebben: Van de Corput spreekt in zijn correspondentie met den Delftschen predikant Arent Cornelisz zelfs over de vraag, of ‘Holmannus van selffs vertrecken soude, aensiende sijn cleyne estime’ (2 Febr. 1583) en heeft het reeds vroeger (5 Dec. 1582) over punten, waarin Holmannus ‘onreyn soude leeren’. Dat deze geen zuiver Calvinist is geweest, staat vast, maar of die onzuiverheid in de leer de ontkenning der praedestinatie betrof en Holmannus, gelijk meermalen geschied is, een voorlooper der Remonstranten mag genoemd worden, wordt door Sepp (Godg. Ond., I, 62) ernstig betwijfeld, die zijn richting liever als Zwingliaansch zou kenschetsen, hetgeen echter wel vreemd zou zijn voor een man, die van huis uit Lutheraan was. Tegenover Sepp's meening staat ook Brandt's mededeeling omtrent een openbaar dispuut tusschen Holmannus en Donellus over de praedestinatie, waarbij de eerstgenoemde de woorden gebezigd zou hebben: ‘Gij maekt God tot een tyran en beul’. In deze kwestie geven de woorden van Helmichius, voorkomend in een brief dd. 26 October 1602 aan Arent Cornelisz gericht, toen Trelcatius was overleden en Arminius hem zou opvolgen, evenmin bepaald uitsluitsel; zij luiden: ‘Wat belangt d'Academie, (dient immers so voorsichtelyck in gearbeidt, om geen Holmannos of Gallos wederom te crijgen’. Maar toch is het opmerkelijk, dat, volgens Brandt, bij de benoeming van Arminius in de eerste twisten over de praedestinatie, telkens Holmannus wordt genoemd als tegenstander van dit leerstuk. Mogelijk zouden geschriften van zijn hand meer licht hebben verspreid over zijn denkbeelden, maar de dissertationes, die Jöcher als Holmannus' werk noemt, nl. de anima humana sibi ipsi ignota en de jure consequentiarum, zijn volgens Petit geheel ten onrechte aan hem toegeschreven, daar hij niets in druk heeft nagelaten.

Persoonlijk genoot hij te Leiden groote achting en toen hij reeds vier jaar na zijn komst, op 26 December 1586 overleed, prezen Burgemeesters hem als ‘vroom, geleert ende vreedsaem’. Den 29^en d.a.v. werd hij in de Pieterskerk te Leiden begraven, waarbij Prof. C. de Groot een lijkrede op hem hield. Douza vereerde zijn nagedachtenis met een lijkzang, die ook in Illustrium Hollandiae et Westfrisiae ordinum alma academia Leidensis (1614) is opgenomen, waar tevens een met warmte geschreven levensschets van Holmannus is te vinden. Bij testament - waarvan een uittreksel voorkomt op blz. 138* van de Bronnen t.d. Gesch. der Leidsche Univ. - vermaakte hij zijn boekerij, op f 1000.- geschat, aan de Leidsche hoogeschool, welke

[p. 178]

schenking den grondslag heeft gelegd tot de tegenwoordige Bibliotheek. Zijn weduwe, Beke van Edenbuttels uit Staden, schijnt in financiëel ongunstige omstandigheden te zijn achtergebleven, zoodat haar in 1603 ‘in haren benaauwenden staat’ vermindering van huishuur werd toegestaan.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Siegenbeek, Leidsche Hoogesch., Reg. - Sepp, Godg. Ond., I, 61-63, 71, 114. - Id., Geschiedk. Nasp., I, 16. - Knipscheer, Invoering en Waardeering der Ger. Belijdenisschriften, 118, 119. - Hartog, Gesch. Predikk., 35. - Rogge, Coolhaes, I, 207. - Schultz Jacobi en Dom. Nieuwenhuis, Bijdr. Luth. k., V, 5. - Jöcher, Gel. Lex., II, 1676. - Brandt, Reformatie, I, 558; II, 48, 56. - Reitsma, Herv. en Herv. K., 429. - Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K., II, 165. - Bronnen t.d. Gesch. der Leidsche Univ., uitg. door Molhuysen, I, 31, 34, 47, 126, 136*, 138*, 296*. - Werken Marn. Ver., Ser. II, dl. III, 565, 566; Ser. III, dl. II, 225, 226, 232, 236, 270; dl. IV, 153. - Petit, Bibliogr. Lijst der werken van Leidsche Hoogl., I, 34.