Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Cornelis van Hille]

HILLE, HIL, HILLEN (Cornelis van), ook HILLENIUS, VERHILL of Cornelius JUDOCI genoemd, werd den 20^en Februari 1540 te Yperen geboren als zoon van Joost Adriaansz. van Hille en Catelijne van Comines. Na den dood van haar echtgenoot is laatstgenoemde in 1571 te Londen hertrouwd met Ynghel Marselis, weduwnaar uit Brussel; de acta van den Kerkeraad der Hollandsche gemeente te Londen vermelden namelijk, dat deze en ‘Catherine, weduwe van Joos van Hille’ de ‘uutroupinghe’ van hun voorgenomen huwelijk verzochten, wat hun toegestaan is.

Cornelis van Hille blijkt reeds vroeg tot de Hervormden behoord te hebben, daar hij één der 190 onderteekenaars is van de overeenkomst, die de Hervormden

[p. 32]

te Yperen op 20 September 1566 sloten met den Magistraat omtrent het houden van godsdienstoefeningen. Evenals vele andere inwoners van zijn vaderstad, is hij, hoogstwaarschijnlijk in 1567, met zijn ouders, althans zijn moeder, naar Engeland uitgeweken, daar hij op 4 Februari 1568 werd ingedaagd, om te Brussel voor de inquisitie te verschijnen, en hem in 1568 in Engeland, uit zijn huwelijk met Digna van Dongen, een zoon werd geboren (die volgt), die te Norwich is gedoopt. Hij behoort niet onder de predikanten, die de Nederlandsche vluchtelingengemeente te Norwich hebben gediend; misschien is hij dezelfde als Cornelis Joossen of Joost, die in 1569 diaken was der Londensche gemeente (Werken Marn. Ver., Serie I, dl. I, 3, 88, 118, 127). Volgens De Vries (Genève pépiniaire du Calv. Holl., I, 48) is hij dezelfde als Cornelis Judoci, die den 22^en October 1570 te Genève als student werd ingeschreven; dit is zeer wel mogelijk, maar de bijvoeging ‘Hagensis’ doet twijfelen, of wij hier met onzen Cornelis van Hille te doen hebben. Is dit inderdaad toch het geval, dan keerde hij waarschijnlijk spoedig naar Engeland terug, daar in 1571 te Norwich zijn Siecken Troost het licht zag. Vast staat, dat hij op 1 November 1575 predikant bij de vluchtelingen-kerk te Yarmouth was en in 1577 als zoodanig te Haamstede, stond, waar hij in dat jaar of in 1576 is gekomen. Vanhier vertrok hij nog in 1577 naar Oudenaarde in Vlaanderen; volgens de meeste schrijvers geschiedde dit ‘bij leening’, maar ook dit is twijfelachtig, daar zijn plaats te Haamstede nog in hetzelfde jaar door zijn opvolger is ingenomen en hij er nimmer terugkeerde. Als predikant van Oudenaarde was hij den 29^en Juli 1578 op de classicale vergadering te Gent tegenwoordig en eenigen tijd daarna vinden we hem onder de Gentsche predikanten vermeld, hoewel wij niet weten, wanneer hij dat geworden is. Zeker heeft hij daar reeds gedurende het laatste kwartaal van 1582 dienst gedaan, over welk tijdvak hem tractement wordt uitbetaald, en dd. 6 Januari 1584 schreef hij nog vandaaruit een brief aan den kerkeraad te Delft. Hij bleef dan ook te Gent, tot de stad aan Parma overging (17 September 1584) en de predikanten gezamenlijk op 25 en 26 September d.a.v. vertrokken, waarop hij zeer spoedig den dienst als derde predikant te Rotterdam op zich nam. Dit is namelijk af te leiden uit het feit, dat hem op 4 Februari 1585, op last van Burgemeesteren aldaar, reeds f 100. - tractement worden uitbetaald en evenzeer uit een resolutie der Staten van Holland, dd. 25 October 1585, waarbij zij den ontvanger Coolwyck gelasten, het tractement aan den derden predikant te Rotterdam te betalen, ‘alsoo de Gedeputeerden der Stede van Rotterdam de Staten van Hollandt hebben geremonstreert, dat Burgemeesteren van Rotterdam, omtrent een jaer geleden, tot bedieninghe der Kercke ende Gemeente binnen de voorsz. Stede, nootsaeckelijck hebben moeten beroepen ende in dienst nemen eenen Cornelius Johannis, ghestaen hebbende binnen de Stadt van Gent, tot derde Predicant aldaer.’ Hiermede is zeker Van Hille bedoeld en moet ‘Judoci’ in plaats van ‘Johannis’ gelezen worden, daar hij meermalen onder dien naam voorkomt. Ook is noch onder de Rotterdamsche, noch onder de Gentsche predikanten een Cornelis Johannis geweest, terwijl in de Resolutiën der Staten meermalen zelfs bekende namen foutief worden geschreven, b.v. Bellius Faber voor Gellius Faber, Bastagio voor Bastingio. Bovendien vermeldt Van der Hagt in de Rotterdamsche Kerkbode van 16 Juli 1890, dat Van Hille blijkens een aanteekening reeds in November 1584 predikant te Rotterdam was, terwijl hij eraan toevoegt, dat hij tevoren in datzelfde jaar nog een gemeente op Walcheren heeft gediend; dit laatste kan, in verband met den datum van zijn vertrek uit Gent, slechts zéér

[p. 33]

kort geweest zijn. In allen gevalle is dus de gewone opgave, dat Van Hille in 1589 zijn dienst te Rotterdam aanving, geheel onjuist, wat ten overvloede blijkt uit zijn aanwezigheid als predikant van die stad op de vergadering der Zuid-Hollandsche synode te Schiedam op 30 Augustus 1588. Van Hille heeft nog op 9 September 1598 en volgende dagen de vergadering dier Synode te Dordrecht bijgewoond en daar aan het einde de ‘vermaninghe’ gehouden. Tusschen 11 en 18 September 1600 is hij te Rotterdam overleden. Vóór zijn huwelijk met Digna van Dongen schijnt hij nog gehuwd te zijn geweest met een zekere Jehenne, die kreupel was.

Inzonderheid moet Van Hille genoemd en geëerd worden als schrijver van den Ziekentroost, die achter de liturgische geschriften der Nederduitsche Hervormde kerk is geplaatst en zoovelen tot troost is geweest; het is bekend, dat Oldenbarneveldt, kort vóór zijn dood, zich door den predikant Beyerus hieruit een gedeelte liet voorlezen en aan Walaeus betuigde, in het geloof, daarin vervat, te willen sterven. Oorspronkelijk was deze Ziekentroost alleen met de letters C. v. H. onderteekend en werd langen tijd, in navolging van Ens en Lelong, aan Caspar van der Heyden toegeschreven, totdat 's Gravesande Cornelis van Hille als den waren schrijver aanwees. Vroeger meende men ook - in het N. Biogr. Wdb. vindt men diezelfde onjuiste voorstelling - dat dit geschrift een uittreksel was uit het grooter werk, door Van Hille over hetzelfde onderwerp geschreven, maar door de onvermoeide nasporingen van Prof. J.I. Doedes is het gebleken, dat die meening onjuist is. Deze ‘Kleine Ziekentroost’ moet al in 1571 te Norwich zijn uitgegeven en komt ook reeds achter een uitgave van den Heidelbergschen Catechismus voor, die in datzelfde jaar te Delft verscheen onder den titel: Catechismus, ofte Onderwysinghe inde Christelicke Leere.... Mitsgaders de Ceremonien, Ghebeden ende den Sieckentroost. De afzonderlijke titel van de Ziekentroost luidt daar: Den Siecken Troost. Twelk is een onderwysinge inden Gheloove, ende den weck der salicheyt, om ghewillichlick te sterven (Doedes, Coll. of Rariora, n^o 742). Daarna vindt men een uitgave, ook met afzonderlijken titel, gevoegd achter een druk van het Nieuwe Testament met de Psalmen en den Catechismus, in 1572 te Leiden verschenen (ald., n^o 197). Verder worden uitgaven vermeld van 1574 en 1576, beide te Dordrecht, van 1577 te Cleve, met de lijkrede, door Tossanus op 12 November 1576 gehouden op Paltzgraaf Frederik III, en twee uitgaven achter Psalmboeken, in 1578 te Delft en te Leiden gedrukt. Wanneer Lelong (Kort Hist. Verhaal v.d. eersten oorsprong der Ned. Geref. onder het kruis, 128, 129) dus vermeldt, dat de Ziekentroost voor 't eerst in 1577 is gedrukt en in 1578 voor de eerste maal achter de Psalmen voorkomt, blijkt dit geheel onjuist te zijn.

In 1578 volbracht Van Hille, ‘aangemerkt hebbende de groote nuttigheid, die door den Ziekentroost is komende’, zijn voornemen, om dit kleine geschrift uit te breiden en heeft ‘alle punten zoo vermeerderd en verbeterd, mitsgaders vele andere noodige punten daarbij gevoegd (die ordentlijk in Capittelen afdeelende) dat het schier gelijkt een heel ander werk te zijn.’ Deze ‘Groote Ziekentroost’ zag in 1579 het licht onder den titel: Den Siecken-Troost twelck is een onderwysinghe van den rechten gheloove, in den wech der salicheyt, om gewilliclic te sterven; hiervan zijn de voorrede en inhoudsopgave afgedrukt in Arch. Ned. K.G., II, 119-126. Een nieuwe uitgave is te Middelburg in 1591 verschenen, waarin de schrijver alleen met de letters C. v. H. wordt aangeduid. Een volgende druk, in 1596 te Leiden uitgekomen met den volledigen naam van den schrijver, bevat ook het oorspronkelijke,

[p. 34]

korte geschrift, dat hier den titel draagt: Den Cleenen Sieckentroost, begrypende de somma van den voorgaenden en houdt tevens nog de andere geschriften van Van Hille in, nl: Sommige Gebeden, die men by den crancken gebruycken mach; verder: Een troostelick Gesanck van de onwtsprekelicke bermherticheyt Godts over ons arme Sondaers, en eindelijk: Een Christelick Sermoen van de ghelucksalicheyt dergener, die in den Heere sterven (Apocal, 14:13). Onjuist is de opgave van Van Doorninck (Verm. en Naaml. Schr., I, 112) omtrent een uitgave te Antwerpen in 1542; waarschijnlijk is dit een andere Siecken-troost, niet van de hand van Van Hille, in 1543 aldaar gedrukt (Coll. of Rariora, n^o 814; Sepp, Verb. Led., 84).

Nog valt op te merken, dat Van Hille's Ziekentroost niet door eenige synode als officiëel kerkelijk geschrift is aangenomen; ‘de boekdrukkers hebben het eenvoudig achter de liturgie geplaatst en de waardeering die het vond, heeft het op die plaats gehandhaafd’ (Barger). In aansluiting aan de Ziekentroost is later door Dathenus de Christelijcke 't Samenspreckinghe uyt Godes Woort (1585) geschreven.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., IV, 750. - Glasius, Godg. Ned., II, 101, 102. - Reitsma, Herv. en Herv. K., 489, 490. - Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K., I, 536, 537. - Werken Marn. Ver., S. I, dl. I, 270; S. III, dl. III, 49, 52. - Hist. Gen., Bijdr. en Med., XII, 212, 213, 224, 226. - St. v. W. en Vr., 1871, 499, 506; 1873, 1175-1196. - Mensinga, Verhand. over de liturg. schr. der N.H. Kerk, 147. - Barger, Ons Kerkboek, 264, 265. - V. Doorninck, Verm. en Naaml. Schr., I, 111, 112. - Janssen, Kerkh. in Vlaand., I, 350. - V. Lennep, C. v.d. Heyden, 167. - Rotterdam i.d. loop der eeuwen. De Ned. Herv. K., 15, 18, 21. - Rott. Kerkbode, 1890, n^o 31; 1915, n^o 13. - Bijdr. tot de Oudheidk. en Gesch. v. Zeeuwsch-Vlaand., II, 284, 285. - Knuttel, Verboden boeken, 54. - De Vries, Genève, pépiniaire du Calv. Holl., I, 48, 83, 205. - Reitsma en V. Veen, Acta, II, 322; III, 122. - Alg. Ned. Familieblad, 1895, 132. - Arch. Ned. K.G., II, 119-126; N.S., V, 395. - Nav., 1859, 334. - V. Alphen, N.K. Handb., 1889, Suppl. I, 73; 1909, Bijl., 131. - Boekz., 1723a, 247; 1759b, 380, 381.