Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 4

[Cornelis van Hille]

HILLE of HIL (Cornelis van), ook HILLENIUS genoemd, zoon van den voorgaande en van Digna van Dongen, is in 1568 in Engeland geboren, toen zijn ouders wegens de geloofsvervolging daarheen gevlucht waren, en den 30^en September van dat jaar te Norwich gedoopt door Theophilus Rijckewaert, toenmaals predikant bij de Nederlandsche vluchtelingen-gemeente aldaar. Nadat het gezin in de Nederlanden was teruggekomen, liet Van Hille zich op 13 November 1587 te Leiden als student inschrijven, deed in 1589 intrede te Uitgeest en Akersloot en huwde in hetzelfde jaar met Anneken Alewijns van Rotterdam. Reeds in 1591 vertrok hij naar Hillegondsberg, waar hij de eerste vaste predikant is geweest, en ging vanhier in 't begin van 1596 naar Alkmaar. Hij stond bekend als een geleerd man, zoodat hem op de synode van 1601, te Amsterdam gehouden, de revisie werd opgedragen van de overzetting der Commentariën op Daniel van Bullinger. Daar hij echter geen oorspronkelijk Latijnsch exemplaar bezat noch machtig kon worden, werd hij in 1602 van deze opdracht ontslagen.

Van Hille's naam is wel 't meest bekend geworden door zijn aandeel in het Alkmaarsche kerkgeschil van 1608 en 1609, dat ‘als een verkleind beeld van den

[p. 35]

ganschen strijd’ tusschen Remonstranten en Contra-Remonstranten is te beschouwen. In 1608 had de classis van Alkmaar op zijn voorstel besloten, de tot haar behoorende predikanten een akte te doen onderteekenen, waarbij zij betuigden, dat de Geloofsbelijdenis en de Catechismus in alles overeenkwamen met Gods Woord en dat zij alles verwierpen, wat tegen die beide geschriften streed (de geheele acte is te vinden bij Trigland, Kerck. Gesch., 489 en Wttenbogaert, Kerck. Hist., 454). Vier predikanten, die de onderteekening weigerden, werden geschorst en dienden daarover hun beklag in bij de Staten van Holland. Deze bevalen opheffing der schorsing, maar de classis, van meening dat de beslissing over deze kerkelijke aangelegenheid aan een kerkelijke vergadering toekwam, handhaafde haar besluit. De synode, te Hoorn op 28 October 1608 bijeengekomen, hechtte hieraan haar goedkeuring en de classis, op den ingeslagen weg voortgaande, schorste in December 1608 nog Van Hille's ambtgenoot Venator, die reeds vroeger met hem over leer en levensopvatting allerlei geschillen had gehad (zie Hania, Helmichius, 178 vv.). De Alkmaarder magistraat handhaafde evenwel Venator, die kort daarna ook van ergerlijk levensgedrag werd verdacht, waarop afgevaardigden der classis met synodale deputaten den Magistraat met aandrang verzochten, hem in zijn dienst te doen ‘stilstaan’. Toen ook dit te vergeefsch was, gingen zij - o.a. ook Van Hille - in Januari 1609 naar den Haag, om de Staten tot ingrijpen te bewegen. Deze wilden wel de klacht tegen Venator door den Hoogen Raad doen onderzoeken, maar keurden de schorsing der predikanten af, en toen, na onderzoek, de klacht ongegrond verklaard werd, bevalen zij de classis, de schorsing op te heffen. Weer weigerde de classis, en de synodale deputaten, die de zaak door een provinciale synode wilden laten beslissen, kregen uit den Haag het antwoord, dat dit alleen kon geschieden, indien de classis eerst gehoorzaamde. Een samenkomst der vijf geschorsten met afgevaardigden der classis, o.a. Van Hille, voor de Staten in den Haag gehouden, liep evenzeer op niets uit, vooral ook omdat Van Hille niet over de zaak wilde spreken, die naar zijn oordeel door de kerkelijke autoriteit moest beoordeeld worden. Des te sterker scheen hij te staan, toen prins Maurits op 't einde van 1609 bij de nieuwe Magistraatsverkiezing bijna zonder uitzondering aanhangers van Van Hille op 't kussen bracht, doch dit had een formeel oproer op 31 December ten gevolge. Te vergeefs poogde men tot een vergelijk te komen en ten slotte stelden commissarissen uit de Staten een nieuwe vroedschap uit Van Hille's tegenstanders aan, terwijl zij de classis de belofte afnamen, dat de geschorste predikanten weder toegelaten zouden worden. Dit geschiedde, maar de Alkmaarder kerkeraad toonde zich hierna zoo weinig tegemoetkomend tegenover Venator, dat de leden op 18 Mei 1610 ontslagen werden en door Burgemeesters en vroedschap een nieuwe kerkeraad werd gekozen uit leden, door de gemeente aan te wijzen. Van Hille en de synode protesteerden bij de Staten, maar zonder gevolg. Eerstgenoemde verklaarde nu den nieuwen kerkeraad voor onwettig, de classis, op 16 Juli 1610 onder zijn presidium bijeengekomen, vereenigde zich met zijn gevoelen en besloot, Venator met zijn ouderling niet op de vergadering toe te laten, die naar Schagen verlegd werd. De Magistraat ontsloeg hierop den volgenden dag Van Hille uit zijn dienst en beval hem, binnen veertien dagen Alkmaar te verlaten. Den 27^en Augustus 1610 vergaderde de classis weder te Schagen, Venator en de zijnen echter te Alkmaar, zoodat de scheuring een voldongen feit was geworden en een tijdlang bestonden een z.g. buitenclassis en binnenclassis naast elkander. Intusschen preekte Hillenius voor zijn partijgenooten te Koedijk met toe-

[p. 36]

stemming van den kerkeraad dier gemeente, als de predikant Camp elders een beurt vervulde, en kreeg dan een grooten toeloop van Alkmaarders. Ten slotte werd hem ook dit verboden en vertrok hij naar Amsterdam, ‘daer hem veelen als een martelaer, Confessoor of belijder aenhielden.’

Niet lang daarna, in 1612, ontving Van Hille een beroep naar Groningen waaraan hij gehoor gaf. Ook hier bleef hij zijn beginsel getrouw en maakte een akte tot onderteekening van confessie en catechismus op, die aan de predikanten werd voorgelegd, hetgeen in de provincie en in Drenthe werd nagevolgd, maar niet overal instemming vond. Dat hij bij de Contra-Remonstrantsche partij een geziene persoonlijkheid bleef, blijkt wel uit zijn afvaardiging naar de vergadering te 's-Gravenhage op 25 September 1612, die ten doel had, op 't bijeenroepen van een Nationale Synode aan te dringen, en naar de predikanten-bijeenkomsten van 25 Augustus 1615 en 26 Juni 1616 te Amsterdam, ter behartiging van de belangen der Contra-Remonstrantsche partij; in de laatstgenoemde bijeenkomst fungeerde Van Hille als scriba. Ook vaardigde Groningen hem af naar de Dordtsche Synode en nam hij daar zitting in de commissie ter beoordeeling en goedkeuring van het ‘Kort Verhaal’ - Acta contractoria, acta contracta of Historisch Verhael genoemd - door S. Damman uit de synodale acta en andere stukken samengesteld, terwijl hij tevens tot de revisoren van de liturgie behoorde.

De stadhouder Willem Lodewijk achtte Van Hille zéér hoog en droeg hem, kort na zijn komst te Groningen, in 1613, het oppertoezicht op over de kerkelijke zaken in Drenthe, het eenige voorbeeld van een kerkelijk superintendentschap, dat in ons Land bekend is. Daarbij werd den kerkelijken besturen bevolen, ‘den vors. Hillenium int effectueren van tgene voorschreven is, ende daeraen dependeren magh, behoirlick te verstaen, te respecteren ende t'obedieren.’ Hij heeft deze macht gebruikt, om allerlei bepalingen te geven ter bewaring van de zuiverheid der leer en tot bevordering van orde en regel, maar tot zijn eer kan getuigd worden, dat hij van die macht ‘geen misbruik gemaakt, maar de belangen der hervormde kerk in Drenthe zeer behartigd heeft’ (Ypey en Dermout). Na den dood van Willem Lodewijk (1620) besloten Drost en Gedeputeerden van Drenthe echter, daar zij ongaarne hun kerkelijke zaken vanuit Groningen bestuurd zagen, om ‘niet meer Hillenius van den synodo t'adverteeren,’ en aan prins Maurits werd medegedeeld, dat hij wel een gecommitteerde bij de Drentsche synode mocht aanstellen, maar dat dit een inwoner van het Landschap moest zijn.

Van Hille heeft verder te Groningen gearbeid tot zijn overlijden op 13 Januari 1632. Zijn geleerdheid en aanhankelijkheid aan de Contra-Remonstrantsche gevoelens worden algemeen erkend. Dat hij de laatste met kracht en vasthoudendheid voorstond, behoeft hem nog niet tot ‘heerschzuchtig en aanmatigend’ (Knappert) te stempelen: de wijze, waarop hij zijn groote macht in Drenthe gebruikte, doet tegen deze beoordeeling opkomen; maar dat hij één der ‘zachtzinnigste predikanten’ (Vos) geweest is, kan, gezien zijn houding in de Alkmaarsche twisten, evenmin toegestemd worden. Hij was den 30^en April 1606 te Alkmaar voor de tweede maal gehuwd met Baeiken de Conyncks, bij wie hij o.a. twee zoons had, die ook predikant zijn geworden, nl. Samuel, geboren in 1609 en van 1640 tot 1672 predikant te 'tZandt, en Esaias, geboren in 1622, eerst werkzaam te Bellingeweer (1649-1662), daarna te Usquert (1662-1698).

[p. 37]

Van Hille gaf de volgende geschriften uit, die alle in de Bibliotheek van het Stedelijk Museum te Alkmaar zijn te vinden: Corte ende waerachtige verantwoordinghe over de proceduren ende resolutien die de vroedtschappen van Alckmar, gelijck teghen andere, als insonderheyt over ende teghen Cornelium Hillenium op den 17 Julij anno 1610 hebben ghenomen. Ghestelt van weghen het meeste ende voornaemste deel der ghemeynte J.C. tot Alckmar (Enchuysen 1610). - Provisionele ontdeckinge eenigher misslaghen, de welcke A. Venator ... teghen het lasterboeck C. Hillenii ende sijner toestanders ... heeft begaen ende voortgebracht (Fran. 1611). Dit geschrift heeft Van Hille tijdens zijn verblijf te Amsterdam uitgegeven en op den titel erbij gevoegd: ghestelt van wege de beswaerde gemeente J.C. van Alkmaer. Deze bijvoeging, waardoor Van Hille scheen te schrijven namens een gemeente, die hem ontslagen had, wekte de ergernis van de Staten van Holland, die op 8 September 1611 de regeering van Amsterdam verzochten, de verspreiding van het boek te beletten en bij resolutie van 12 September d.a.v. hetzelfde verzoek deden aan alle steden en officieren. - Sermoen, waer in bewesen wort, dat de mensche geensins door de wercken voor God wort gerechtveerdicht. Ghedaen door C. Hillenium, den 13 Mart ... binnen Amsterdam (Amst. 1612). - Sermoen ofte predicatie waermede C. Hillenius, na Groeninghen verreysende ... van sijn oude ... gemeynte tot Alcmaer ... afscheyt heeft genomen (Amst. 1614).

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., IV, 751. - Glasius, Godg. Ned., II, 102. - Brucherus, Gedenkb., 10, 11. - Vos, Amstels Kerk. leven, 160. - Olthuis, Doopspractijk, 150. - Hania, Helmichius, Reg. - Arch. K.G., III, 660; XIV, 208, 223, 251. - Arch. Ned. K.G.. N.S., V, 164-171, 395; XIII, 328, 333, 334. - Alg. Ned. Fam. blad, 1895, 121 vv. - Werken Marn. Ver. S. III, dl. IV, 181, 217. - Brandt, Reformatie, II, 90, 105, 112-114, 430, 931; III, 644, 654. - Joosting en Knappert, K. Gesch. Drenthe, 43. - Bruinvis, Het Alkmaarsche Kerkgeschil op 't ergst. - Sepp, Staatstoezicht, 51. - Knuttel, Verboden boeken, 54. - Wymenga, Hommius, Reg. - Geesink, Calvinisten in Holland, 92-98. - Knipscheer, Invoering der Geref. belijd. geschr. in Ned., Reg. - Reitsma en V. Veen, Acta, I, III, IV, VII, VIII, Reg. - Knuttel, Acta, I, 3, 201. - Knappert, Gesch. N.H.K., I, 108 vv. - Reitsma, Herv. en Herv. K., 489, 490, 511. - Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K., I, aant. 165 (310); II, aant. 55 (142). - Alb. Stud. L.B., 23. - N.K. Handb., 1908, Bijl., 145.