Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[p. 719]

[Johannes Hooykaas Herderscheê]

HOOYKAAS HERDERSCHEÊ (Johannes) werd den 20^en Sept. 1822 geboren te Dokkum uit het huwelijk van Jacobus Herderscheê, pred. aldaar¹⁾ en Geertrui Maria Hooykaas. Zijn vader werd geroemd als een man van ernst en eenvoud, beschaving en vernuft, die zichzelf volkomen in bedwang had, bovendien een degelijk geleerde, altezaam eigenschappen en trekken, die ook den zoon niet vreemd waren. Moest deze laatste vroegtijdig door den dood zijne moeder verliezen, in het voorjaar van 1827 verhuisde het gezin naar Hoorn. Na aldaar de Fransche School, waarvan hij het neutrale onderwijs in later jaren tot een voorbeeld bleef stellen, en vervolgens de klassen der Latijnsche School met den meesten lof doorloopen te hebben, werd hij den 23^en Sept. 1840 ingeschreven als student te Leiden. Hij was praeses der Theol. Faculteit en had als zoodanig zitting in het collegium, dat hem ook terstond tot zijn voorzitter koos, iets dat wel van beteekenis was met het oog op een student als Hooykaas Herderscheê, die vanwege zijn zwak lichaam en kreupelen gang zeer stil leefde. Daarbij wijdde hij zich aan degelijke studie; van zijn litterairen ijver in dien tijd getuigen zijne bijdragen in den studentenalmanak, waarvan hij meermalen redacteur was. Tot candidaat in de Letteren en doctorandus in de Theologie bevorderd, zag hij in 1845 met goud bekroond zijn antwoord op de te Utrecht uitgeschreven prijsvraag over de Vergelijking van den Eersten Brief van Petrus met de Petrinische redevoeringen in de Handelingen der Apostelen. Sterken invloed onderging hij van zijn in 1843 te Leiden opgetreden leermeester J.H. Scholten, sterker misschien dan iemand anders; aanvankelijk behoorde hij dan ook geheel tot diens school; later kwam er een tijd, waarin hij zijn leermeester in vrijzinnigheid voorbijstreefde. Deze laatste gelijk ook v. Hengel, noemden hem later nog als een der meest uitstekende studenten.

Den 7^en Mei 1846 door het Prov. Kerkbestuur van N.-Brabant bevorderd tot proponent werd hij den 13^en Juni 1847²⁾ bevestigd te Kamperveen door Ds. J. Hooykaas, pred. te Middelharnis (m. Joh. XXI:17; intr. m. Mc. X:40). Deze gemeente verwisselde hij voor Edam, waar hij den 20^en Oct. 1850 bevestigd werd door Ds. J.H. Tersteeg, pred. ald. (m. Hand. XXIII:24, 25; intr. m. 1 Thess. V:19). Reeds den 12^en Apr. 1852 (2^en Paaschdag) nam hij hier afscheid (m. Hebr. XIII:20, 21), waarop zijn bevestiging te Nijmegen den 18^en April volgde door den oudsten predikant aldaar Ds. E. Pijnappel v. Voorthuyzen (m. 1 Cor. IV:1, 2; intr. m. 1 Cor. XV:14a). Hij bleef er werkzaam, totdat de gevolgen van een aanval van beroerte, die hem den 5^en Jan. 1883 getroffen had, hem met ingang van het daaropvolgende jaar emeritaat deden aanvragen; den 30^en Dec. '83 sprak zijn ambtgenoot B. ter Haar Bzn. op zijn verzoek een afscheidswoord. Den 21^en Febr. 1884 werd hem een treffende hulde gebracht in den vorm van geschenken, in stilte aan zijne woning bezorgd uit naam van vele geestverwante gemeenteleden, maar ook van ruim zestig hoogleeraren en predikanten uit verschillende vaderlandsche Prot. gemeenten. Uit enkele kort vóór zijn dood van hem verschenen pennevruchten bleek

1) Jacobus Herderscheê werd prop. 1813, pred. te Ravenswaay in 1814, te Krimpen a/d Lek in 1820, te Dokkum in 1821, te Hoorn in 1827, ald. overl. 31 Oct. 1844. Na zijn dood werd een Zestal nagelaten leerredenen van hem uitgegeven voorzien van een voorrede der 3 Hoornsche predikanten, J.A. Coenen, H.L. Oort en J.C. ter Brummeler Andriesse. Hoorn 1845.

2) Ten onrechte vermeldt het N. Biogr. Wdb. t.a.p. als jaar van bevestiging 1846.

[p. 720]

dat, al had zijn spraakvermogen geleden, zijn hoofd nog helder was. Den 15^en Maart 1886 overleed hij te St.-Anna bij Nijmegen, waarheen hij in April 1885 verhuisd was.

Hooykaas Herderscheê was een der eerste woordvoerders in tijds- en rangorde van de Moderne richting; hij schaarde zich bij de ethisch-modernen, die consequent S. Hoekstra's beginselen doorvoerden en het godsdienstig geloof afscheidden van de wereldbeschouwing, iets waar Hoekstra zelf nog niet toe gekomen was. Uitgaande van de stelling dat de wereld - de natuur en de geschiedenis - niets leeren omtrent God, is het godsdienstig geloof diensvolgens voor hem geen wereldbeschouwing; het is levensbeschouwing, voortkomend uit 's menschen zedelijke behoefte. Toen in zijn studententijd de verschijning van Strausz' Leven van Jezus bij velen verontwaardiging en bezorgdheid opwekte, was dit bij Herderscheê niet het geval; zijn diepgewortelde overtuiging was los van de resultaten der Bijbelcritiek. Het laat zich dan ook op zijn standpunt verklaren, dat hij het later opnam voor den inhoud van een artikel van A.G. van Hamel over Godsdienst zonder Metafysica¹⁾, dat van moderne zijde, ook van Kuenen, sterke bestrijding had gevonden; Herderscheê noemde bedoeld artikel ‘voortreffelijk’. Met v. Hamel, I. Hooykaas (behalve zijn geest- ook zijn bloedverwant) en H. Oort, gaf hij, om de ethisch-moderne richting aantebevelen en te verdedigen, een viertal voorlezingen uit, getiteld: Godsdienst, volgens de beginselen der Eth. richting onder de Modernen. Ook bestreed hij²⁾ D.S. Gorter, die in zijn studie over De Theologie van Prof. J.H. Scholten ten opzigte van hare wijsbegeerte, openbaringsbegrip en inhoud des geloofs, een wijde kloof had geconstateerd tusschen God en mensch, zoodat openbaring dus niet anders zou zijn dan mededeeling van buiten af, van gene zijde der kloof. Het min of meer tweeslachtig (verstandelijk èn zedelijk-godsdienstig) karakter der Moderne richting in vroeger jaren, was hem vreemd; zijn religieuze persoonlijkheid en wetenschappelijke zin vormden een schoone harmonie. Van al wat naar verstandsvergoding zweemde had hij een afkeer. Van zijne onafhankelijk- heid en zelfstandigheid getuigt, dat hij het opnam voor D. Chantepie de la Saussaye, den criticus voor Scholtens standaardwerk, ‘een alleenstaand strijder’, dien men vanwege zijn duisterheid veronachtzaamde, en ook voor Prof. A.D. Loman, al beaamde hij zelf diens hypothese niet.

Dat bestrijding, met name ook op kerkelijk terrein hem niet gespaard bleef, ligt voor de hand. Hij stond er bij herhaling aan bloot. Reeds in 1863 had hij in Nieuw en Oud de toen pasingevoerde belijdenisvragen moeilijk verstaanbaar genoemd voor de leerlingen, bovendien onzeker van beteekenis en slechts in practischen zin te gebruiken, waardoor afwijking van hare letter of zelfs algeheele terzijdestelling geoorloofd zou zijn. Was hij de man, die zich meer aan zijne beginselen dan aan kerkelijke reglementen stoorde, in 1865 samen met Ds. B. ter Haar in den kerkeraad wegens doorgaande onrechtzinnigheid in zijne prediking aangeklaagd, en had de kerkeraad bij die gelegenheid geweigerd de ingebrachte bezwaren te ondersteunen, zoodat een aanklacht bij het Class.-Bestuur van Nijmegen achterwege was gebleven, toen hij in 1874 werd aangeklaagd wegens het bevestigen van lidmaten op naar ³⁾

1) In: Theol. Tijdschr. Jrg. 1874, blz. 477-509.

2) In: Godgel. Bijdr. Jrg. 1858, blz. 578-594.

3) Schakeersels van Modernen in: Theol. Tijdschr. Jrg. 1875, blz. 76-92.

[p. 721]

eigen overtuiging geformuleerde vragen, werd de zaak wel voor genoemd Bestuur gebracht. Dit Bestuur oordeelde, dat Herderscheê, ook met het oog op de toekomst, ‘terechtwijzing en waarschuwing’ behoorde te ontvangen. Het resultaat van het daarop gevolgde proces, dat alle kerkelijke instantiën doorliep, was de uitspraak van het Prov. Kerkbestuur van Overijssel overeenkomstig de lastgeving van de Synodale Commissie dat er wel een strafbaar feit was gepleegd, doch dat er niet goed was gestraft; ‘terechtwijzing en waarschuwing mochten niet als tuchtmiddel worden gebruikt, maar moesten dienen om de verkeerdheden in den geest der broederlijke liefde uit den weg te ruimen’. Herderscheê bleef niet in gebreke op deze broederlijke vermaning een broederlijk wederwoord te richten tot bedoeld Prov. Kerkbestuur¹⁾.

Toen in 1876 de beurt der openbare belijdenis op Goeden Vrijdag weer aan Herderscheê was, richtte deze te voren een openbaren brief aan zijne leerlingen, waarin hij zijne opvatting van den inhoud der bevestigingsvragen uiteenzette. Voor de mogelijkheid gesteld dat hunne namen niet zouden worden ingeschreven in het lidmatenboek, werden van de tien aannemelingen zes (onder wie Herderscheê's eigen dochter), die bezwaar maakten tegen de kerkelijke bevestiging op de voorgeschreven vragen, door hem op 9 Apr. afzonderlijk toegesproken (naar aanl. van Joh. VI:37b) en daarmee bij de gemeente ‘ingeleid’, zonder voor ‘bevestigd’ te zijn verklaard. Toch volgde een aanklacht, waarop Herderscheê door het Class.-Bestuur voor den tijd van zes weken in zijne bediening werd geschorst, met behoud van tractement. In de door hem bij het Prov. Kerkbestuur ingediende memorie gaf de geschorste een weerlegging van de gronden dier veroordeeling: ‘bevestiging van lidmaten’ had ditmaal niet plaats gehad, zooals ook blijken kon uit de in druk verschenen leerrede. Het slot was dat het Prov. Kerkbestuur van Groningen, op last der Synodale Commissie het vonnis der schorsing vernietigde, omdat er geen bevestiging had plaats gehad volgens de letter van het reglement. Toen de vrijspraak juist op den Protestantendag te Arnhem, waar ook Herderscheê zelf tegenwoordig was, bekend werd, wilde men hem eerevoorzitter maken, maar hij wees deze onderscheiding af; hij was voor zichzelf afkeerig van alle vertoon. Het proces bracht vele pennen in beweging; dag- en weekbladen waren er vol van. Protestvergaderingen werden gehouden, om aan de Synode te verzoeken dat de bevestiging van lidmaten voortaan geen kerkrechtelijk, maar een zuiver godsdienstig karakter zou dragen en aan de predikanten ook bij de leiding van deze plechtigheid de noodige vrijheid zou gewaarborgd zijn. De Synode nam de zaak ernstig ter harte. Nadat deze aangelegenheid verschillende phasen doorloopen had, was het slot de invoeging in art. 39 van den geest en de hoofdzaak, ten jare 1880, en eenige faciliteiten voor de bevestiging van eigen leerlingen en van elders woonachtigen²⁾. Het met Herderscheê gebeurde was zeker aan dit resultaat niet vreemd.

Vermelding verdient dat Herderscheê behoorde tot de onderteekenaars van het ‘non-possumus’-adres aan de Synode van 1875, en dat ook een door hem den 7^en Jan. 1872 geleide bevestiging van Kerkeraadsleden aanleiding gaf tot een conflict, omdat hij daarbij de vragen van het Formulier ter bevestiging niet gesteld had;

1) Zie: De Hervorming. 1 Oct. 1875.

2) Over deze geschiedenis zie men: Dr. J. Herderscheê, De Modern-godsdienstige richting in Nederland, blz. 182-187.

[p. 722]

bedoelde bevestiging had toen plaats den volgenden Zondag door Ds. P. van Son, op wiens initiatief aan het Class. Bestuur is gevraagd of art. 22 Regl. op de Kerkeraden ook van toepassing is op de vragen van gen. bevestigingsformulier.

Dat Hooykaas Herderscheê, die geen vakgeleerde was, maar de Theologie veelzijdig beoefende, bij de benoemingen voor kerkelijk hoogleeraar telkens gepasseerd werd, dat hij bij het derde eeuwfeest der Leidsche Academie niet honoris causa tot theol. doctor werd gepromoveerd, heeft bevreemding gewekt. Trouwens met veel eervolle onderscheidingen, waarop hij, zonder het te willen, meer dan menig ander aanspraak mocht maken, is hij niet verwend. Te Nijmegen bleef een doorgaans kleine, doch trouwe kring hem volgen. Zijn ambt als predikant was hem onder alles hoofdzaak. Aan zijne preeken, waarvan velen in druk verschenen zijn, besteedde hij steeds groote zorg; van bevoegde zijde zijn ze genoemd ‘godsdienstige essays’. Aan een degelijken inhoud paarde zich een niet schitterende, maar eigenaardige, puntige, beknopte stijl. Hij gaf daarin zichzelf geheel, gelijk hij trouwens nooit iets ten halve deed. Ook op zijn catechetisch onderwijs legde hij zich bijzonder toe; vele zijner leerlingen hebben daarvan kunnen getuigen. Behalve zijne van studie getuigende voorlezingen, te Nijmegen gehouden over Het leven van Jezus volgens Renan (1863, '64), over de voornaamste leerstukken der Geloofsbelijdenis van de Ned. Herv. Kerk (1864, '65) hield hij met B. ter Haar Bzn. ook nog voorlezingen over Het vierde Ev. (1866, '67), over Paulus in verband met de Handelingen, (1867, '68). Verschillende onuitgegeven voordrachten werden door hem gehouden voor de Departementen der Ev. Maatschappij, der Maatsch. t. Nut v.h. Alg. Hij was voorzitter der commissie v.d. Depart. Nutsscholen, enz. Ook behoorde hij tot de oprichters van de Evang. Maatschappij, welke een vrucht was van de Aprilbeweging van 1853, en was hij meer dan dertig jaar lang secretaris van haar Hoofdbestuur. Voorts was hij (sinds 1876), lid van de Maatsch. der Ned. Letterkunde te Leiden, secretaris van de commissie voor het Prot. Ziekenhuis te Nijmegen, medearbeider tot opvoeding van weezen in het huisgezin, bestuurslid van de afd. Nijmegen tot Afschaffing van sterken drank, lid van het Hoofdbestuur der Vereen. voor Lijkverbranding; de benoeming to bestuurder van het Ned. Zendelinggenootschap liet hij zich in 1862 en in 1867 welgevallen onder voorbehoud van zijn vrijheid en onder protest tegen art. 2 der statuten, als z.i. in strijd met het beginsel van het Genootschap; dit werd de reden, waarom hij eindelijk de betrekking afbrak.

Herderscheê's persoonlijkheid, uiterlijk zwak en kreupel, maar sterk van geest, werd bij al haar ernst gekenmerkt door iets geprononceerd geestigs; soms zwaaide hij den geesel der satyre wel wat al te sterk; dit werd door hem zelf erkend en betreurd. Streng voor zichzelf was hij dit ook voor anderen; menigeen heeft met zekere vrees tegen hem opgezien; toch was hij uitermate fijngevoelig en kiesch.

Den 27^en Mei 1847 huwde hij te Leiden met Jeanne Petronella Brutel de la Rivière, die hem na een zeer gelukkig huwelijksleven zag voorgaan naar het graf. Uit hun huwelijk werden zeven kinderen geboren. Van de drie zoons overleefde alleen de oudste Dr. J. Herderscheê, emer. pred. laatstelijk van 's-Hertogenbosch, zijn vader; een der dochters, gehuwd met Dr. C.C.N. Krom, den verdienstelijken rijksarchivaris in N.-Brabant,¹⁾ bleef in Nov. 1885 drie jaren na haar huwelijks-

1) Zie over hem: Letterk. Lb. Jrg. 1886, blz. 278-297.

[p. 723]

voltrekking als weduwe achter met een zoontje; deze en vroeger door hem geleden beproevingen smartten Hooykaas Herderscheê diep, maar hij wist ze met geestkracht te dragen.

Van hem bestaan verschillende photographische portretten in grooter en kleiner formaat.

Van hem zag het licht:

Vriendschap, Wetenschap, Maatschappelijk leven. Toespr., geh. den 11^en Juny 1850 te Leyden, in het groot Auditorium der Academie, bij gelegenh. der stud.-reünie v. 1840-1846, door den voorzitter der commissie. Leyden. 1850. gr. 8^o. - De zon van het Afschaffingsgenootschap verduisterd. Leyden en Amst. 1851. 8^o. - Leerredenen ter gedachtenis aan zijne vrienden te Edam. Niet in den handel. D.J. Haspels. Nijm. 1852. 8^o. - De Christen bij zijne dooden. Iets voor het klaaghuis. Nijm. 1853. 8^o. - Jezusprediking naar tijdsgelegenheid. Nijm. 1862. 8^o. - [Ond. pseudon. Tyrus:], Aan den Jurist, ambtenaar v.h. Openb. Ministerie^1) in zake Moderne Theologie. Pleidooi buiten rechten. Nijm. 1862. 8^o. - Anathema. Nijm. 1863. post 8^o. - Bijdrage tot de beschrijving van de jongste geschiedenis v.h. Ned. Zendelinggenootschap. 1864. - Aan Cd. Busken Huet, adviseerend lid v.d. Herv. Kerk. Nijm. 1866. post 8^o. - Toespraak v.d. voorzitter der schoolcommissie bij de opening v.d. jongejuffrouwenschool te Nijmegen. Nijm. 1867. - Hoorn des overvloeds. Herdenking v. 25-jarige Evangeliebediening. Nijm. 1872. 8^o. - Bijdrage tot de kennis van onzen Kerkelijken toestand. Geschiedenis der bevestiging v. Kerkeraadsleden te Nijmegen. 7 Jan. 1872. Nijm. 1876. 8^o. - Niet uitgeworpen. Toespr. geh. 9 Apr. 1876 en gevolgd door een vonnis tot schorsing in het predikambt. Nijm. 1876. 8^o. - Brief aan zijne leerlingen over de aannemingszaak. 1876. - Wasdom te midden der ontbinding. Eene stem uit de diepten der kerkelijke ellende. Nijm. 1877. 8^o. - Najaarsbloemen. Nijm. 1884. 8^o.

Voorts o.a. in: Leerred. tot bevorder. v. Evangeliekennis en Chr. leven: Het gebruik v.d. Bijbel (1856). - Gods gebod niet vèr te zoeken (1856). - De toon v. 's menschen dagtaak in het lied voor den Schepper des heelals (1862). - In: Stuiverspreeken: Het Joodsche en het Christelijke Godsbegrip. - Nieuwjaarspreek (1865). - Raak mij niet aan. (1867). - In: Taal des Geloofs: Godsdienst. toespr. v. C.P. Tiele, G. v. Gorkom, Joh. Hooykaas Herderscheê e.a.: Wandelen op zee (1873). -

1) De latere Minister van der Brugghen, Herderscheê's overbuurman en vriend, die had uitgegeven: Pleidooyen in zake de Orthodoxie en gevoegde Partyen tegen de Moderne Theologie. Door een Jurist. Na het antwoord van Tyrus deed v.d. Br. zich opnieuw hooren, ditmaal in een Open Brief van een Jurist aan Ds. Gunning over een pleidooi van Tyrus. Nijm. 1862. De schr. noemt het boekje van Tyrus een geestvol boekje, waaraan echter iets wezenlijks ontbreekt; het maakt nl. geen onderscheid tusschen het bovennatuurlijke en het geestelijke. Nog in hetzelfde jaar gaf Ds. J.H. Gunning Jr., destijds pred. te s Gravenhage uit zijn Antwoord aan ‘een Jurist’ op zijn Brief over een pleidooi van Tyrus. Nijm. 1862. De philosoof Dr. A. van der Linde zond hierop in het licht: Eenvoudige vragen aan den Jurist naar aanleiding van zijn Open Brief aan Ds. Gunning over de Moderne Theologie door een kluizenaar. Amsterd. z.j. Hierop antwoordde Mr. v.d. Brugghen weer in een Brief van een Jurist, die geen kluizenaar aan een kluizenaar, die geen Jurist is. Nijm. 1863. Vgl. over een en ander: F.D.J. Moorrees, Theologische Pleidooien ten jare 1862 te Nijmegen in druk verschenen, na vijftig jaar herdacht, in: Geloof en Vrijheid. 47ste Jrg. (N.S. 24ste Jrg. 1913), blz. 113-149.

[p. 724]

Geloof in een God, dien wij niet begrijpen (1873). - In: Onze Godsdienstprediking: Als laatste vijand de dood vernietigd. (1875). - Bemoediging van den zondaar (1880). - De persoon van Jezus geen hoofdzaak (1882). - Met Dr. A.L. Poelman redigeerde hij een tijdschrift ‘ter verklaring van den inhoud en geest des Bijbels’, getiteld: De Bijbelvriend; dit tijdschrift was begonnen in 1856 onder red. v. Dr. Poelman; straks (1857), trad Dr. U.P. Okken als tweede redacteur op. In 1860 werd deze laatste als zoodanig vervangen door Hooykaas Herderscheê. In 1861 werd de titel gewijzigd in: De Bijbelvriend. Nieuw en Oud. Motto: Matth. XIII:52. Vanaf 1866 luidde de titel alleen: Nieuw en Oud, onder dezelfde red., waarvan Herderscheê de ziel was, en later feitelijk de eenige redacteur, toen Dr. Poelman, (van 1857 tot 1858 pred. te Nijmegen, en daarop naar Noordbroek vertrokken) allengs blind werd. De zéér talrijke door Herderscheê in dit orgaan geleverde artikelen zijn vermeld in Letterk. Lb. Jrg. 1886, blz. 232, 233, vgl. blz. 241^2. Hij bleef nog jarenlang redacteur. Alleen de laatste jaargang (1872) stond onder redactie der vier Leidsche predikanten, Hagen, Knappert, Rogge en Scheffer.

In Godgel. Bijdragen: art. over: C.P. Hofstede de Groot, Pauli conversio. D.XXX. (1856), blz. 242-246. - Art. over: H.P. Berlage, Disquisitio exeg.-theol. de formulae Paulinae πίστις Ἰησοῦ Κριστοῦ, id. blz. 481-490. - [Ond. Pseudon. Tyrus], Brief aan een student in de Theologie over den invloed der godsvrucht op de beoefening der Theol. wetenschap. D.XXXI. (1857), blz. 449-470. - Art. over: D.S. Gorter, De Theologie v. Prof. J.H. Scholten getoetst ten opz. v. haar wijsbegeerte, openbaringsbegrip, grond en inhoud des geloofs. D.XXXII (1858), blz. 578-594. - In de Bibliotheek v. Moderne Theol. en Letterk.: Het karakter der onafhankelijke Theologie. Jrg. 1873, blz. 256-272. - Eene voorlezing over de Christologie. Jrg. 1877, blz. 121-163. - In Theol. Tijdschr.: Schakeersels van modernen. Jrg. 1875, blz. 76-92. - In: De Hervorming art. o.a. Over levensmoeheid. (Referaat geh. in de verg. van Moderne Theol.) Jrg. 1881. - De Oud-Katholieken te Karlsruhe. Jrg. 1885. - In: Bijblad v. De Hervorming, o.a.: Samenspraak tusschen Art. VII en Prof. Doedes. Jrg. 1880. - Getuigenis voor de Ethische richting. Jrg. 1885. - In: Levenslicht: Vrijheid voor de Wetenschap. - In: Chr. Album: God Zijn aangezicht voor ons verbergende. - Veel en weinig. - God Ontfermer als Schepper. - Een eeretitel. - In het later z.g.n Godsdienstig Album: o.a. Het suizen v.d. zachte stilte. 1872. - Zware strijd door de verwoestingen des doods. (Leerr. na het sterven te Leiden v. Hs. tweeden zoon, adelborst eerste klasse, na langdurige, smartelijke ziekte, op 19jarigen leeftijd). 1874. - Het samenbindend vermogen der godsdienstige vrijheid. 1877. - In: Geloof en Leven. Bijdragen t. bevorder. v. godsd. volksontwikkeling (red. J. v.d. Ven en H. Vrendenberg) o.a. Aquila en Priscilla. - In: Stemmen uit de Vrije Gemeente: Beeld en werkelijkheid. Jrg. 1880, blz. 283-299 (vgl. ook blz. 314-330). - De godsdienst stervende? Jrg. 1884. (Amst. 1885), blz. 320-334.

In den bundel: Godsdienst volgens de beginselen der ethische richting onder de Modernen. ('s-Hertogenb. 1876. 8^o.) komt van zijn hand voor de tweede voorlezing over: de Godsdienst der ervaring en hare verhouding tot het bidden. - In Onze Tolk zijn verschillende letterkundige voordrachten van hem geplaatst, o.a. Natuurpoëzy. - Over het lezen. - Van het verhevene tot het belachelijke maar ééne schrede. - In den Almanak, losse geschriften, Tijdschrift en Maandblad der Evang. Maatschappy

[p. 725]

komt menige bijdrage van zijn hand voor^1). In Het Brood des levens: Opwekkend woord voor vrienden v.h. Ned. Zendelinggenootschap te midden v.d. strijd. 1859.

Voorts verleende hij zijn medewerking aan Prof. F. Nippold, De R.-Kath. Kerk in Nederland, en bewerkte hij voor Nederland Dr. Otto Meyer's De propaganda, voorn. in Protest. landen, naar offic., deels tot hiertoe onbekende bronnen, met opgave van de missiën tot uitbr. der Kath. Kerk over de geheele aarde. 2 st. Nijm. 1853, '54. 8^o. 2^de dr. Arnh. 1862, '63, eene omwerking ook in het buitenland geroemd.

Litteratuur: Letterk. Lb. Jrg. 1886, blz. 215-247 (art. v. Dr. I. Hooykaas). - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., I, k. 1086, 1087 (art. v. Dr. W. Meindersma). - Alb. Stud. L.B., k. 1324. - B. ter Haar Bzn, Johs. Hooykaas Herderscheê. Een karakterschets. Met de toespraken, aan het graf geh. door de H.H. ter Haar, Joosting en Feenstra. Nijm. 1886. - J. Herderscheê, De Moderne richting (reg.). - Dez., Eene oude actualiteit. In: Teekenen des tijds. Jrg. 1914, blz. 137-146. - A.M. Brouwer, De Moderne richting. Eene hist.-dogm. studie, blz. 77, 82, 85. - Sepp, Pragm. Gesch. Th., blz. 73. - Maandbl. Ev. Maatsch. 11 Apr. 1886 (art. Een plechtige uitvaart). - N. v.d. Dag. 16 Maart 1886. - De Hervorming, 20, 27 Maart 1886. - Brinkman's Catal., 1850-'82, blz. 551, id. 1883-'91, blz. 253.

1) Verscheidene ervan worden vermeld in Letterk. Lb. Jrg. 1886, blz. 228¹.