Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Adrianus de Herder]

DE HERDER of DEN HARDER (Adrianus) is te Rotterdam geboren, waarschijnlijk aldaar den 9^en Januari 1639 gedoopt als zoon van Dirk Jacobse en Maertje Ariens, en liet zich den 29^en September 1659 als student te Leiden inschrijven. In 1662 werd hij in de classis van Leyden en Nederrijnland praeparatoir geëxamineerd en nog in datzelfde jaar predikant te Bleiswijk. Op 29 October 1662 huwde hij te Schiedam Adriana van der Lee, wonende te Rotterdam. In de eerste jaren zijner bediening viel niets belangrijks met hem voor, maar langzamerhand schijnt hij onder den invloed van Jean de Labadie gekomen te zijn, die in 1666 predikant te Middelburg was geworden. In 1670 ontstonden de eerste moeilijkheden: De Herder meende, geen kinderen te mogen doopen van ouders die ‘enkel natuurlicke menschen’ waren, die ‘geen kennisse van de Leere der Waarheid in 't gemeen, noch van de Leere des Doops in 't bijzonder hadden’ en van ‘openbare Godloozen, enkel levende na de maniere van de Booze Werelt, niets Christelijks in haar vertoonende’. De classis, tot wien hij zich gewend had, achtte, dat hij de orde, in de kerk gebruikelijk, moest volgen en toezien, dat zulk een kind door goede getuigen ten doop werd aangeboden. Maar bovendien kwam er moeilijkheid over de bediening van het Avondmaal, waar De Herder ook alleen ware geloovigen wenschte te zien toegelaten. Onderhandelingen met de classis waren van een en ander het gevolg, terwijl de kerkeraad van Bleiswijk zich ook niet met De Herder's meeningen kon vereenigen. Ten slotte werd hem aangezegd, dat hij van zijn opvattingen omtrent het bedienen der Sacramenten afstand moest doen en toen hij metterdaad weigerde

[p. 717]

en eenige conferenties met Ds. F. Ridderus zonder resultaat bleven, besloot de classis elken Zondag één harer predikanten naar Bleiswijk te zenden, om den Doop en, zoo noodig, het Avondmaal te bedienen. De eerste maal kwamen er zelfs twee, die in de classikale vergadering van 2 October 1670 verslag uitbrengen, waarin zij mededeelen, dat De Herder geweigerd had te doopen, waarop één van hen het in zijn plaats had verricht. Op dienzelfden dag werd De Herder voorloopig verboden, te Bleiswijk te prediken. Dadelijk diende hij een ‘Protestatie’ in, die de classis met een ‘Acte van apologie’ beantwoordde, waarop De Herder zelf in de classikale vergadering van 6 October verscheen en een ‘Tweede Protest’ indiende, waarin hij verklaart, dat, nu de classis hem actu gedeporteerd heeft, hij zich aan den kerkdienst te Bleiswijk zal onttrekken, daar hij een vijand van oproer is. De classis daarentegen hoopte, dat hij zijn dwalingen zou inzien en dan bij de gemeente blijven: zij had hem niet ontslagen en wilde dat ook nu niet doen; maar De Herder volhardde, wilde niet langer lid der classis blijven en nam afscheid.

De bijzondere snelheid, waarmede de geheele zaak afgewikkeld werd, moet volgens Knuttel worden toegeschreven aan de angst der kerkelijken voor het dreigend separatisme en voor invloed van De Labadie. Eigenaardig is zeker ook De Herder's houding, die nog in dezelfde maand, October, te Rotterdam conventikels ging houden met een kleine, hem toegedane gemeente van 28 leden, maar toch nog in het volgend jaar onderhandelde over een mogelijken terugkeer naar Bleiswijk. De Rotterdamsche Magistraat scheen ook gaarne de zaak in der minne beslist te willen zien en heeft waarschijnlijk in begin Februari 1671 met De Herder besprekingen gehouden, waarvan het gevolg was, dat deze in een bij de classis ingeleverd geschrift zich tot allerlei concessies bereid toonde. Toen hij echter op de classikale vergadering van 7 April verscheen, bleek hij weer bij zijn oude gevoelens te blijven, waarop den 12^en Mei het beroep van een nieuwen predikant te Bleiswijk volgde. Toch laat de Rotterdamsche Magistraat het hierbij niet: in de classikale vergadering van 2 April 1673 vraagt hij, of er geen middel bestaat, De Herder met kerk en classis te verzoenen, terwijl De Herder bericht, over deze vraag eerst te zullen beslissen, als hij met zijn gemeente gesproken heeft, maar hijzelf voelt er niet veel voor.

Een en ander maakt een zeer vreemden indruk, want niet alleen achtte men het afkeurenswaardig, dat De Herder conventikels hield, maar de vraag rees, of de kinderen, door hem op die bijeenkomsten gedoopt ‘voor wettige en waare gedoopte moeten gehouden worden’. De Synode, in 1672 te Brielle gehouden, geeft hierop geen rechtstreeksch antwoord; zij wil alleen, dat de lidmaten ernstig gewaarschuwd zullen worden, om hun kinderen niet door De Herder te laten doopen en verder zal zij den Magistraat van Rotterdam vragen, de conventikels te verhinderen. Het gevolg van dit laatste was, dat de plaats dier samenkomsten van overheidswege met een slot gesloten werd, doch De Herder stelde nu zijn eigen huis voor die vergaderingen open en schreef een verdediging van zijn standpunt, getiteld: Historia Apologetica, ofte Waarachtigh Vertoogh van al 't geen in de Kerke tot Bleiswijk, Als ook in de Classe van Schieland, over 't werk van de Reformatie voorgevallen is. Tot verantwoordinge van alle de ongefondeerde Beschuldigingen des opgemelten Classis. 't Samengesteldt door Adrianus de Herder, opziender der congregationale Gemeente Christi tot Rotterdam (Rott. 1673). Uit dit boek blijkt ook, dat de classis Schieland tevoren over deze zaak een Verhaal des E. Classis van Schielandt in 't licht gegeven had.

[p. 718]

Ter weerlegging van De Herder gaf Ridderus een geschrift uit, getiteld: Dolende Herder. De Rotterdamsche Magistraat nam echter krasser maatregelen en waarschuwde De Herder, dat hij het houden van vergaderingen moest staken op straffe van verbanning uit Rotterdam en Schieland, welke straf ook werd toegepast, toen De Herder niet gehoorzamen wilde. Ondanks dit vonnis bleef hij echter kalm in Rotterdam, waarop de Magistraat hem voor zes weken in het tuchthuis zette, met bedreiging, dat, indien hij daarna weer conventikels hield, hij voor drie jaar zou worden opgesloten. Wel hield De Herder zich, na zijn straf ondergaan te hebben, eerst wat rustiger, maar spoedig ging het weer den ouden gang, terwijl de Magistraat werkeloos toezag. In 1676 kan eindelijk ter synode van Dordrecht gerapporteerd worden, dat de Rotterdamsche overheid beloofd heeft, om, indien de Staten een algemeen plakkaat tegen de conventikels doen uitgaan, ook tegen De Herder te zullen optreden en tevens, dat deze nogmaals door den Magistraat is vermaand, zich rustig te houden. In de synode van 1677 en 1678 wordt weder medegedeeld, dat De Herder zich stil houdt en zijn aanhang afneemt, de classikale acta van 1679 noemen nogeens zijn naam, maar verder wordt over hem gezwegen. In 1685 blijkt hij te Rotterdam te wonen, waar hij op 't eind van Januari 1699 kinderloos overleden en in de Groote Kerk begraven is.

De Herder en zijn kring schijnen veel sympathie gevoeld te hebben voor de Kwakers, die tot 1675 hun bijeenkomsten te Rotterdam hebben gehouden. In de classikale vergadering van 19 Januari 1671 wordt althans bericht, dat de kring zich poogt te vereenigen met de ‘independenten’, waaronder waarschijnlijk de Kwakers moeten verstaan worden, daar deze ook in de Kerkeraadsnotulen van 1674 met De Herder in één adem worden genoemd. Reitsma (Herv. en Herv. K., blz. 651) deelt mede, dat De Labadie pogingen heeft gedaan, De Herder aan zich te verbinden, doch dat dit op niets is uitgeloopen, terwijl Hylkema juist zegt (Réformateurs, I, 206), dat hij zich bij de Labadisten heeft aangesloten. Waarschijnlijk zal hij dit aan Schotel (A.M. v. Schurman, blz. 200) ontleend hebben, maar voor deze meening is verder geen bewijs te vinden. Wel verhaalt Hylkema later (a.w., II, 111), dat Thomas Servaasz, vroeger knecht op een scheepstimmerwerf en volgeling van De Herder, een tijdlang aan het hoofd van diens kring stond, maar zich ten slotte bij de Labadisten te Herford voegde, waar hij één der predikers werd. Daar het verblijf der Labadisten te Herford tusschen 1670 en 1672 valt, is het mogelijk, dat, terwijl De Herder een zelfstandigen kring vormde, een deel van zijn aanhangers onder Servaasz zich reeds spoedig bij de Labadisten heeft aangesloten.

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - W.P.C. Knuttel, Adriaan de Herder (in: Rotterdamsch Jaarboek, 2^e reeks, 6^e Jaargang, blz. 1-13). - Knuttel, Acta, dl. IV, blz. 281, 375, 517, 553, 588, 605; V, 22, 23, 64, 106, 107, 157, 199, 244, 288, 325, 341. - Hylkema, Réformateurs, dl. I, blz. 206; II, 111. - Knappert, Gesch. N.H.K., dl. I, blz. 283, 284. - Ypey en Dermout, Gesch. N.H.K., dl. III, blz. 29 en Aant., blz. 10. - Soermans, Pred. Z.-Holl., blz. 84. - Reitsma, Herv. en Herv. K., blz. 651. - Schotel, A.M. v. Schurman, blz. 200. - Koelman, Historisch Verhael nopende der Labadisten scheuringh, blz. 43, 72, 116. - W. a Brakel, Redelijke Godtsdienst, dl. I, blz. 595. - Los, Wilhelmus a Brakel, blz. 209. - Olthuis, De doopspraktijk der Gereformeerde kerken in Nederland 1568-1816, blz. 93, 94. - H. v.d. Hagt, Kerkzegels, XXII (Rott. Kerkbode, 4 Juli 1894, 34^e Jaarg., n^o 14).