Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Daniel van Henghel]

HENGHEL (HENGEL) (Daniel van of van den) geboren te Amsterdam den 26^en Oct. 1618, studeerde te Utrecht (in het Alb. Stud. komt zijn naam niet voor). Hij

[p. 694]

respondeerde er den 4^en Juli 1640 De superstitione¹⁾. Als proponent beroepen te Amerongen werd hij aldaar bevestigd den 3^en Apr. 1642. Vandaar vertrok hij naar Utrecht, waar hij mede op aandringen van Voetius beroepen was (nadat Ds. Jac. Stermont, pred. te Rotterdam, door anderen begeerd, bedankt had²⁾. De bevestiging van v. Henghel te Utrecht geschiedde door zijn leermeester Voetius den 10^en Sept. 1648. Hij bleef er de gemeente dienen tot zijn overlijden den 22^en Aug. 1689, de laatste dertien jaren als oudste predikant.

Zijn vruchtbare pen heeft meer dan één tractaat geleverd betreffende de quaestie der kerkelijke goederen, die in die dagen een hevigen strijd veroorzaakte, waaraan ook Voetius deelnam. Niet voor de eerste maal wendde in 1659 de regeering te Utrecht zich tot den kerkeraad aldaar met verzoek om het gevoelen van dezen te vernemen ‘aengaende de Canonisyen en Vicareyen’ te dier stede; hierbij ging het om de vraag: ‘of soodanige goederen, van een gereformeert Christen, sonder beswaringe des gemoets, in sulcke Collegien op soodanige Titulen en voorts sulcke wijse, als hier nu geschiet, mogen beseten en genoten worden’. De meerderheid van den kerkeraad, waartoe ook J. van Lodenstein behoorde, antwoordde in ontkennenden zin. Onder de minderheid van vier predikanten, die zich in een Advys ofte bericht (Febr. 1660) in tegenovergestelden zin uitsprak, bevond zich v. Henghel.

Blijkens de tot de stedelijke regeering gerichte voorrede van bedoeld Advys hadden de vier predikanten gewenscht, dat men gebleven ware ‘by de uitsprake des Synodus Nationael van Middelburgh de anno 1581 (Particularia, art. 95) ende de continuele practijcke vande Kercke daer op gevolght, sonder verder quaestie daer over te moveren’. De vier predikanten ‘exhibeerden’ aan het consistorie, in zijne vergadering van 30 Jan. 1660 ‘een cort begrip van het advijs³⁾ bij haer E.E. de Vroetschap behandigt, over het besitten der geestelijcke goederen, en een plaats inde tegenwoordige capittelen.’

Onder deze vier predikanten trad v. Henghel het meest op den voorgrond; zoowel op zijn eigen naam als onder schuilnamen zond hij verschillende geschriften over de aanhangige quaestie in het licht. In Febr. 1662 hield hij naar aanleiding dezer materie ook een preek over Achans zonde (Jos. VII), die heftige bestrijding vond bij Voetius.⁴⁾

Als scriba van Utrechts consistorie behoorde v. Henghel tot de commissie, waaraan het onderzoek was opgedragen van het geruchtmakend, ‘sterck verkocht’ Tractaet van de Afgoderye en Superstitie van den Cartesiaan Lamb. van Velthuysen. Toen deze laatste in 1669 een Derde Apologie had doen verschijnen, was v. Henghel een dergenen, die als vroegere gecommitteerde, aan de stedelijke overheid mondeling bericht had te doen, dat het consistorie lust noch noodzaak gevoelde op dit nieuwe schrijven te repliceeren.

1) Vgl. Voetius, Disputationes Selectae. T. III, p. 91-137.

2) Vgl. Gedruckte onnoselheyt opgerecht; of Weghneminghe van Notabele lasteringhen, ten principale teghen de professor Gisbertus Voetius, in eenighe pasquillen gestroyt. Door D. Regelium Veronensem. Amst. 1660, blz. 14-17.

3) Men vindt dit ‘cort begrip’ afgedrukt bij Duker. Voetius D. II, 3de st., Bijl. XCIV.

4) In Voetius, Polit. Eccles. T.I. Pars II, p. 759-791. Vgl. v. Henghel, Zedig en Grondigh Bericht over het gebruyck der gen. geestelycke goederen, enz., 2de dr. blz. 21-34. Voetius zelf had vroeger in Dec. (1644) in twee leerredenen over hetzelfde Bijbelgedeelte gesproken over gebruik en misbruik der geestelijke goederen.

[p. 695]

Begin Nov. 1673 behoorde v. Henghel tot de ‘veertien’ rijkste en voornaamste ingezetenen van Utrecht, die zouden dienen als ‘gijzelaars’, door den Franschen gouverneur van Utrecht Stoupa geëischt onder belofte dat dan de uitvoering van het bevel van Frankrijks koning om bij het verlaten de stad ‘te plonderen, ruineren en in brandt stecken’ door hem zou verzacht worden. Hiervoor moesten opgebracht worden vijf tonnen gouds, de helft terstond te voldoen en de rest door gijzelaars te waarborgen.

Den 6^en Nov. 1673 's avonds werden v. Henghel en dertien andere voorname inwoners der stad, onder wie twee burgemeesters en Prof. de Roy, bij den Gouverneur ontboden, vervolgens opgesloten in een kamer, terwijl hun werd aangezegd dat zij tot onderpand moesten dienen voor de betaling der gevorderde som. Den nacht brachten de gijzelaars, onder strenge bewaking, op eenige matrassen door. Omstreeks zes uur in den morgen werd hun bevolen zich reisvaardig te maken; twee uren later reden zij, op vier wagens ingedeeld, onder geleide van veertig ruiters, de stadspoort uit. Van Henghel was op den vierden wagen gezeten naast zijn ambtgenoot Jod. v. Lodenstein. De tocht ging over Rhenen naar Arnhem, waar zij niet binnengelaten werden, zoodat zij genoodzaakt waren, in een armoedige hut zonder vensters, en zonder stoel of bank, te overnachten. Een teug brandewijn was de eenige lafenis hun gegund, een weinig hout en plaggen diende hun om zich te verwarmen. Na een ontbijt, bestaande uit een stuk droog brood, ging het verder naar Doetinchem, waar zij den volgenden nacht doorbrachten. Des Zondagmorgens, 9 Nov. werd de tocht vervolgd, onder gevaar van vallen, terwijl de wegen dicht met sneeuw bedekt waren. Langs vele omwegen kwam men 's avonds zes uur te Rees (in het land van Kleef), waar de gijzelaars naar het stadhuis werden gebracht. De magistraat behandelde hen hier zeer goed. Zij werden echter den 14^en Nov. naar de vesting overgebracht op last van Robert, den intendant van Lodewijk XIV, die den bevelhebber van het fort Nieuw Rees gelastte, terstond v. Henghel en nog een ander onder de gijzelaars op vrije voeten te stellen, terwijl andere in hunne plaats verschenen, met nog zes nieuwe gijzelaars bovendien. Reden voor deze verwisseling werd niet opgegeven; niet onwaarschijnlijk geschiedde het op verzoek van Utrechts magistraat, die in deze troebele tijden gaarne ontslagen was van de predikanten, die niet op zijne hand waren. Door den regeeringsgezinden v. Henghel in te ruilen tegen een van diens ambtgenooten, van wien het tegenovergestelde gold, had de magistraat heel wat gewonnen.

Zondagmorgen 16 Nov., den dag voor zijn afreis (denzelfden avond nog werd hij met zijn metgezel naar Rees overgezet), hield v. Henghel voor zijne medegijzelaars ‘een kleine vermaninghe uyt Genesis, 37. cap., over de historie van Joseph, daer hij bij sijn broederen vercoft en vervoert wiert.’

Bij zijn terugkomst, den 22^en Nov., verhaalde v. Henghel van de vriendelijkheid, door burgemeesters en predikanten van Rees aan de gijzelaars bewezen, en ook dat hun door een heer uit Kleef 1500 gulden was toegezonden, onder belofte van meer, indien noodig, terwijl deze heer zijn jachtmeester had bevolen hun disch dagelijks van genoegzaam wild te voorzien, terwijl zij op hun woord van eer naar Rees mochten overvaren.

Dat v. Henghel de Roomschen bestreden heeft, blijkt uit zijn geschrift, waarin hij uit ‘medelyden met de dwalenden’ hun een ‘sachtmoedige onderwysinge’ gaf,

[p. 696]

waarop de bekende Pater Cornelius Hazart (doorgaans genoemd ‘de Jezuiet van Antwerpen’) hem te woord stond en aanduidde als ‘de advokaet van quaede saeken’¹⁾. Later gaf v. Henghel zijn Beknopte Weegschaal²⁾ in het licht, waarop dezelfde Hazart hem opnieuw en bij herhaling van antwoord diende³⁾. Terwijl laatstgen. den Utrechtschen predikant van diens ‘onmacht en verlegentheyt’⁴⁾ meende overtuigd te hebben, kon hij tevens niet nalaten hem om zijne ‘maetigheyt in het schrijven, gemengelt met beleeftheyt’, te prijzen en van hem te verklaren: ‘dat is een man naar mijn harte.’

Als correspondent woonde v. Henghel de Part. Z.-Holl. synoden bij te IJselstein 7-15 Juli 1665 en te Dordrecht 6-18 Juli 1676.

Van Henghel is geroemd als ‘een van de verstandigste, godzaligste ende bescheidenste’ der Utrechtsche predikanten⁵⁾. In een anoniem spotdicht⁶⁾ is hij geteekend als ‘Godefried’, wiens lof ‘de burgers van Utrecht met geen kunst behoefden te verbloemen.’

Voetius droeg hem op het vijfde deel zijner Disputationes selectae. Intusschen sympathiseerde v. Henghel toch niet in elk opzicht met hem; dit bleek uit zijn Staet des geschils, over 't stuck van de bancken van leeninge en ook ten opzichte der ‘geestelijke goederen’.

Hij was gehuwd met Elisabeth de Witte, behoorende tot een aanzienlijk geslacht uit Zeeland. Uit dit huwelijk overleefden tien kinderen hunne ouders. De derde zoon was David van Henghel, pred. aan de Bildt (1686), Zevenhuizen (1689), Utrecht (1690); ald. overl. 9 Apr. 1711. Op dezen werd den 23^en Juli 1702 toegepast een correctie ‘ter oorsake van odieusen expressien’, tegen den magistraat in zijn predicatie gebruykt.’

Portretten zijn van Dan. v. Henghel niet bekend.

Van hem zag het licht:

Siloloquium ofte eenspraecke en heylighe bedenckingh van een gelovige ziele over den inhoud en practyke des Heyl. Doops. 1657. - [Met D. Arn. Teekmannus, D. Joh. Flaman en D. Joannes Heymenbergh, Bed. des H. Ev. binnen Utrecht], Advys ofte Bericht, ten versoecke v.d. Heeren Burgemeesteren, en Vroedschap der stadt Utrecht .... over het gebruyck v. goederen, die men geestelijck noemt. Na de Copye. Amst. 1660. 4^o. - [Ond. pseud. Christianus Philadelphus Batavus], Zedigh, en Grondigh Bericht over het gebruyck der Genaemde Geestelijcke Goederen, soo in 't gemeen, als bysonderlijck in den Gestichte v. Utrecht. Amst. 1661. 4^o. - [Anon.], Missive

1) De Adv. v. quaede saecken met naame Dom. v. Hengel .... vertoont door den Eerw. P. Corn. Hazart. Antw. 1673.

2) Het is ons ondanks allerlei nasporing niet gelukt den volledigen titel van dit geschrift van v.H. te weten te komen.

3) In: Bedenckingen van Mynheer Dan. v. Hengel, pred. der genoemde Ghereformeerden tot Uytrecht, hem toeghesonden van Pater Corn. Hazart .... over een seker schrift, getiteld: Beknopte Weegschael enz. Antw. 1676; en: Dan. v. Hengel, pred...., Opgeweghen in zyn eyghen weegschael en bevonden te licht te sijn. Antw. 1677.

4) Sendbrief van P. Corn. Hazart, Pr. der Soc. Jesu aen D. v. Hengel .... over syn onmacht en verlegenheyt in het beantwoorden van de argumenten syner Partye. Luc. 14.30. Antw. 1677.

5) Zie de aanhaling bij Duker. Voetius. III D. 2de st., blz. 121.

6) Den Stichtelyken hekel voor de Stichtse Predicanten. 1660. 4^o.

[p. 697]

van een Vrient aen sijn vrient, vervattende eenige Korte Aenmerckingen, Op de Historische Instructie aengaende de Canonicken ende haer' Goederen, Onlangs uytgegeven door D. Matthias Nethenus.... Amst. 1641. 4^o. - Herdruk van beide hiervoor gen. geschriften in: Zedigh en Grondigh Bericht Over het Gebruyck der Genaemde Geestelycke Goederen, Soo in 't gemeen, als bysonderlijck in den Gestichte v. Utrecht. Mitsgaders Des zelfs Verdedigingh, Vervat in eenige korte aenmerckingen op de Historische Instructie van de Canoniken, ende de Exceptien daer in verhaelt. By N.N. Doct. en Prof. der H. Theologia. Utr. 1666. 4^o.^1) - [Ond. pseud. Salomon van Amstel], Vredes-drangh, Ofte Accuraet ende leersaem Discours aengaende de dispuyten ende onlusten in de Kercke tot Utrecht: Waer in de rechte oorsaecken ende remedien der selve worden aengewesen: Voor-gestelt by forme v. T'samenspraecke tusschen Prudentius ende Zelotes. Harl. 1662. 4^o. - Klaer en grondigh nader-onderrigt over de waerschouwinge v. Timotheus Philalethius^2) ende het beter onderricht .... die gegeven zijn tegen Vredes-drangh.^3) Amst. 1663. 4^o. - [Anon.] Sabbaths-onrust verandert in Sabbaths-rust, d.i. de disputen en twisten over den Sabbath beslist ende neder-geleyt. Z. pl. 1664. 4^o. - [Ond. pseud. Christianus Philalethes], Staet des geschils over 't stuck van de bancken v. Leeninge, sommierlick geopent. Joann. 7:24. Utr. 1665. 4^o. - Onpartydigh Receul (sic) ofte versamelinge v.d. wederzijts Argumenten, Redenen en Replicen Die van de strydende Partyen worden by-gebracht, Over de materie ofte questie van den Sabbath. Met het oordeel des Autheurs in desen. Utr. 1668. 4^o. - Het Afkeer ende de Bitterheyt over 't Verschil der Religie Gematicht ende recht bestiert, Mitsgaders Medelijden met de dwalende ende sachtmoedige onderwysinge der selve. Utr. 1673. 4^o. (Opgedr. aan Ev. van Weede v. Dykvelt, den 20 Dec. 1672). - Nehemia, ofte Voorbeelt van een Godvrugtig Vorst ende Welgestelde Regeeringe, Voorgestelt en aangedrongen uit Nehemia I, vs. 3, met een Voorrede aan zyn Doorluchtige Hoogheit den Heere Prinse v. Oranje. Mitsgaders aan de Ed. Mog. Heeren Staten 's Lands van Utrecht. Utr. 1674. 4^o. Amst. 1748. 4^o. (Ook opgenomen in een bundel gelegenheidsredenen in 1733 verschenen onder den titel: Gedenkteken v. verscheide merkwaardige Wonderen en Gebeurtenissen vertoont in een verzameling v. verscheide zo Boet- Dank- Lijk- als andere Predikatién, enz. enz. Vgl. Boekz. Jrg. 1733b, blz. 69). - Siloloquia, ofte eenspraecken ende heylighe bedenckinghen van een geloovige ziele, over den inhoud ende practijke der twee Sacramenten des N. Test. Utr. 1688.

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb. VI, blz. 179. - v. Rheenen-Voet, Pred. Utr., blz. 18, 19, 87. - Berigten v.h. Hist. Genootsch. gev. te Utr. (1857) VI D. 1^ste st. (2^de S. 1^ste dl. 1^ste st.), blz. 144, 146, 166-169. - J.A. Alberdingk Thym, Volks-almanak voor Ned. Katholieken in het jr. onzes H. 1871, blz. 59, 60. -

1) In de uitvoerige opdracht aan de Staten van Utrecht maakt v. Henghel zich bekend als schrijver van de hierboven gen. Vredes-drangh enz., van Sabbaths-onrust verandert in Sabbats-rust en van Staet des Geschils over 't stuck v.d. Bancken v. Leeninge enz. Tevens zet hij uiteen wat door hem in de quaestie der Geestelijke Goederen gedaan is.

2) Bedoeld is een geschrift, verschenen ond. pseud: Timotheus Philalethius: Korte ende noodwendige Waerschouwinge of onderrichtinge over seecker Boeexken Genoemt Vredes-drangh.... Harderwyck. 1662. 4^o.

3) Hier is bedoeld een geschrift van Eusebius Philadelphus: (Ds. C. Gentman, pred. te Utrecht) Zelotes en Prudentius beter onderricht over den Vreden-drangh v. Salomon v. Amstel wegens de onlusten tot Utrecht. Campen. 1662. 4^o. (Vgl. v. Doorninck, Verm. en Naaml. Schr. I, k. 510.)

[p. 698]

B. ter Haar, Utrecht in 1672, blz. 35, 81-83. - Proost, Lodenstein, blz. 38-42. - Duker, Voetius II, III. (reg.). - Knuttel, Acta IV, V. (reg.) - Dez., Cat. Pamfl. II (reg.). - Rogge, Cat. Pamfl. Rem. Bibl. II, blz. 166. - Cat. Burgersd. en Nierm., N^o 6538-6544. - Boekz. Jrg. 1748a, blz. 44. - G. Muller, Cat. eener uiterst zeldz. verzam. v. Holl. Bybels Psalmen, Incunabelen, Godg. werken (zoo Prot. als R.-Cath.) der 16^e en 17^e e., blz. 78 (N^o 730). - v. Doorninck, Verm. en Naaml. Schr. I, k. 480, 481; II, k. 483. - Cat. Letterk. (reg.). - Sepp, Godg. Ond. II, blz. 179.