Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Franciscus Hemsterhuis]

HEMSTERHUIS (Franciscus, François, Frans) werd den 27^en Dec. 1721 te Franeker geboren als tweede der drie zoons uit het huwelijk van den beroemden philoloog Tiberius Hemsterhuis, hoogleeraar te Franeker (later te Leiden) en Cornelia Maria de Wilde. Zijn vader heeft overigens op zijn vorming grooten invloed uitgeoefend, waarbij ook een verzameling van antieke munten als leiddraad diende. Tegelijk met zijn jongeren broeder Tiberius werd hij den 24^en Juni 1747 ingeschreven als student in de Mathesis te Leiden. Den 23^en Dec. 1755 werd hij benoemd tot commies van den Raad van State, een zeer tijdroovende betrekking, die hem evenwel nog gelegenheid liet aan zijn wijsgeerigen geest uiting te geven in brieven, verhandelingen en dialogen, alle in de Fransche taal. In verband met zijn zwakke gezondheid werd hij den 9^en Nov. 1780 op de meest eervolle wijze van zijn post ontheven met behoud van zijn vol tractement. Hij overleed ongehuwd, aan verval van krachten, den 7^en Juli 1790 te 's-Gravenhage, waar hij woonde aan het Plein (hoek Korte Houtstraat). Zijn stoffelijk overschot werd ter begrafenis naar Leiden vervoerd.

[p. 671]

Hij heeft zich doen kennen als een genialen kenner der klassieken, die tot zelfs in het buitenland naam had door zijne dichterlijk wijsgeerige studiën over Socrates, over Plato's leer en door zijn smaakvolle archaeologisch artistieke geschriften over oude graveer- en beeldhouwkunst. Zonder een academischen graad verworven te hebben bezat hij de kennis van een hoogleeraar. In 1755 plaatsten de Senaat der Franeker hoogeschool zijn naam op een tweetal voor een vacanten professoralen leerstoel. Het is voor gen. academie jammer genoemd dat hij niet benoemd werd.

Was Frans Hemsterhuis geen theoloog in den eigenlijken zin, toch mag zijn naam hier niet worden verzwegen. Zijn uitgegeven geschriften en zijn brieven worden beheerscht door een onmiskenbaar religieus gevoel en geheel zijn wijsbegeerte zou men religieuze philosophie kunnen noemen. Toch rept hij ternauwernood b.v. van de voorzienigheid Gods. Hij vindt God in 's menschen leven en in de geschiedenis van het menschelijk geslacht, maar hij ziet in de geschiedenis niet den gang der opvoeding van God den Vader met Zijn menschenkinderen.

De Theol. Faculteit te Groningen schreef in 1838 een prijsvraag uit betreffende de verdiensten van Fr. Hemsterhuis ten opzichte van de Leer van God en 's menschen betrekking tot God. Het antwoord van den theoloog L.S.P. Meyboom, destijds candidaat tot den H. Dienst bij de Ned. Herv. Kerk, werd met goud bekroond, dat van den litterator J.G. Römer te Utrecht verwierf een eervolle vermelding. Laatstgen. behaalde op deze studie in 1839 den doctorstitel. De eerste gaf in 1840 zijn antwoord in druk uit (zie ond. Litt.) In zijne studie over de ‘Alexis’ van F. Hemsterhuis (zie ond. Litt.) herinnerde E.H. Lasonder, pred. te Leeuwarden (later Kerkelijk Hoogleeraar te Utrecht) er aan hoe Prof. Pareau, leerling van Ph.W. van Heusde, welke laatste de smaak voor Hemsterhuis' werken in Nederland vooral verlevendigde, in zijn Moraal zich telkens op Hemsterhuis beroept, meer dan eens met de lofspraak ‘dat hierover door zijnen voorganger iets nieuws of uitnemends gezegd werd,’ waarna Lasonder het onderscheid tusschen beide mannen hierin gelegen achtte dat Hemsterhuis in de eerste plaats wijsgeer, daarna Christen was, en omgekeerd Pareau. Hemsterhuis erkent een verwantschap van den mensch met God, een behoefte aan en vatbaarheid voor gemeenschap met Hem, maar maakt hiervan een ontoereikend gebruik. Meesterlijk weet hij 's menschen vermogens, hunne werkzaamheid en onderling verband te ontleden, maar het geloof beperkt hij geheel tot de sfeer des verstands. Het geloof is volgens zijn opvatting ‘het vermogen om te kunnen gelooven wat ongeloofelijk is, of te willen gelooven wat ongeloofelijk schijnt, of te gelooven wat geloofelijk schijnt’. Hoewel hij den christelijken godsdienst zelfs heeft geroemd als die alleen den mensch persoonlijk gelukkig maakt, hem aan zichzelf hergeeft en alles terugbrengt tot 's menschen verplichting jegens God, ging zijn wijsbegeerte buiten Christus om. De Chr. religie bezag hij uitsluitend in het licht, waarin zij gepredikt werd in zijn tijd. Den Bijbel verwaarloosde hij, en zoo bleef Christus hem een vreemde. De disputen der godgeleerden, de orthodoxe dogmen boezemden hem afkeer in. Hij was geen christen, maar wèl theïst. Van theologische en kerkelijke zijde werd hij gehouden voor een verachter der religie. Het is bij hem of men een leerling van Plato hoort spreken, die in de 18^de eeuw is verdwaald, en dialogen voordraagt, in den trant van zijn meester, in het salon van Amalia, gravin van Schmettau, gemalin van den prins van Gallitzin, buitengewoon gezant in Den Haag vanwege het Russische hof. Deze vrouw had bij den Haag een landgoed, dat zij eigenaardig Niet 't huis

[p. 672]

had genoemd, om aanteduiden dat zij dáár, ver van hofintrigues en stadsgewoel, in stille afzondering wilde leven, om zich te wijden aan de opvoeding harer kinderen, waartoe zij vooral de studie der classieken bezigde. Hier ontving zij tweemaal per week Hemsterhuis, met wien zij (altoos Platonisch!) innig verbonden was; even zoo dikwijls schreef hij haar, die hij aanduidde als ‘ma toute chère Diotime’ en geregeld antwoordde zij hem. Na haar vertrek naar Munster, sloot hij een even innig vriendschapsverbond met Anna Corn. Mollerus, wed. van Mr. A. Perrenot, in 1785 gehuwd met den vermaarden J. Meerman; deze vrouw noemde hij ‘sa belle Daphné’. Ook o.a. met de Fagels en den graaf von Fürstenberg was hij zeer bevriend. Door Madame de Stael is hij genoemd ‘de grootste denker der achttiende eeuw, bewonderd door Herder, Jacobi, Lessing, Hamann, Kant, Mendelssohn, Lavater en Forster’; ook Goethe heeft van hem verklaard: ‘Met teederen fijnen zin jaagde die uitstekende man onvermoeid het zedelijk goede en het zichtbare schoone na’. Na zijn verscheiden zijn de werken van dezen ‘Socrate batave’ pas recht gekend en gewaardeerd, al werd hijzelf dan ook bij zijn leven in allerlei landen vereerd, en al verklaart hijzelf in een schrijven aan de prinses de Gallitzin dat de belangstelling in Nederland in zijne geschriften zoo groot was dat zijn werken te 's-Gravenhage verkocht werden voor ‘een buitensporigen prijs’. Nadat hij reeds zoo goed als vergeten was, heeft de dissertatie over zijn leven en werken, waarop Emile Grucker, leeraar aan het Prot. Gymnasium te Straatsburg promoveerde, de belangstelling in zijn werken weer opgewekt.

In de verschillende, hieronder genoemde uitgaven zijner Oeuvres vindt men o.a. Lettre sur les désirs; Lettre sur l'homme et ses rapports; Alexis, ou de l'âge d'or; Lettre sur l'athéisme.

In 1782, dus bij zijn leven nog, verscheen te Leipzig een Duitsche vertaling van zijne toen in druk uitgegeven geschriften; een 2^de druk daarvan zag het licht in 1797. Te Parijs werd in 1792 een uitgave van zijne complete Oeuvres philosophiques bezorgd, deze uitgave werd in 1809 door een 2^den druk gevolgd, waaraan een paar brieven (van Herder en van Jacobi) aan den Hollandschen wijsgeer waren toegevoegd. In 1825 bezorgde Silvain van de Weijer te Leuven een derde, en in 1846 Dr. L.S.P. Meyboom een vierde uitgaaf in twee deelen, in 1850 gevolgd door een supplement; deze uitgaaf draagt tot titel: Oeuvres philosophiques de François Hemsterhuis. Nouvelle édition, augmentée de plusieurs pièces inédites, de notes et d'une étude sur l'auteur et sa philosophie. Avec planches, vignettes et portrait. Leeuw. 8^o.

Bedoeld portret van Fr. Hemsterhuis stelt hem voor als buste rechts. Lith. door P. Blommers 8^o; er bestaat van hem nog een andere afbeelding eveneens als buste, rechts. Lith. door L. Springer. 4^o. Vgl. Muller, Cat. v. Portr., N^o 2308; v. Someren, id., N^o 2393.

Litteratuur: v.d. Aa, Biogr. Wdb. VI, blz. 167, 168. - J.W. de Crane, Byzonderheden de familie Hemsterhuis betreffende, blz. 91, 92. - Biogr. Universelle. T. XX, p. 46, 47. - N.G.v. Kampen, Geschied. der Ned. Lett. en Wetensch. II, blz. 300-304; III, blz. 184. - P.H. Tydeman, Proeve eener lofrede op Fr. Hemsterhuis. Leid. 1834. - Dez., Letter- en Geschiedk. Verzam. v. Biogr. Bijdr., blz. 491. - L.S.P. Meyboom, Fr. Hemsterhusii vita, voor: Commentatio Theol.-Philosophica de Francisci Hemsterhusii meritis in Philosophiae loco de Deo hominisque cum Deo conjunctione explicando. Gron. 1840. - Dez., Coup d'oeil sur François Hemsterhuis et sa philosophie in: Meybooms ed. der Oeuvres philos. de Fr. H. III, p. 110-227. -

[p. 673]

J.G. Römer, Specimen in doctrinam Fr. Hemsterhusii de natura divina. Utr. 1839. - E. Grucker, Franc. Hemsterhuis, sa vie et ses oeuvres. Par. 1866. - S.A.J. de Ruever Groneman, Frans Hemsterhuis, de Nederl. wijsgeer. - E.H. Lasonder, De ‘Alexis’ v. Fr. Hemsterhuis in: Gel. en Vrijh. 6^de Jrg. (1872), blz. 39-81. - D. Smits, Een vergeten wijsgeer in: De Amsterdammer. Weekbl. voor Nederland N^o 1778. 23 Juli 1911. - Kerkel. Courant 25 Aug. 1911. N^o 34. - Jul. de Boer, François Hemsterhuis, in: De Gids. 76^ste Jrg. (1912), 3^de dl., blz. 283-318. - Herzog, Realencykl. 14 ter Bd. S. 542. - Arch. K.G. X (1840), blz. 155. - v. Veen, Eene eeuw v. worsteling, blz. 33. - P.J. Blok, Geschied. v.h. Nederl. volk. VI Dl., blz. 358. - Alg. Konst- en Letterbode. Jrg. 1790b, blz. 25; jrg. 1850b, blz. 39-48.