Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Jacob Ysbrand Harkenroht]

HARKENROHT (Jacob Ysbrand), jongste broeder van Eelh. Folk. H., werd geboren te Emden den 27^en Juli 1676. Na de Latijnsche School aldaar bezocht te hebben studeerde hij te Groningen (ingeschr. 10 Sept. 1695¹⁾. Hij hield zich er óók bezig met de bestudeering der Grieksche, Romeinsche en Friesche historieschrijvers; de liefde tot oudheidkundig onderzoek en vooral tot de geschiedenis van Emden had hij uit zijn vaderstad meegebracht. Een en ander bleef hem zijn leven lang bij.

1) De Vries t.a.p. noemt hier ten onrechte 1694.

[p. 523]

Zijn Oostvriessche Oorspronkelykheden, waarvoor hij meer dan 200 bronnen raadpleegde, getuigt daarvan. Hij verdedigde te Groningen in 1698 een dissertatie de planctu Thamuz, en werd den 18^en Juli 1699 door den Coetus van O.-Friesland toegelaten tot den predikdienst. Den 14^en Aug.¹⁾ 1701 had zijn bevestiging te Rysum (door Ds. E.F. Kettler) plaats, gevolgd door zijn intrede (m. Jer. I:6, 7). Den daaraan voorafgaanden tijd had hij gebruikt voor oudheidkundig onderzoek in tal van plaatsen in O.-Friesland, waarvan het resultaat werd neergelegd in zijn Oostvriesch Kronikje, dat een chronologische aaneenrijging bevat van de hoofdfeiten der O.-Friesche geschiedenis. Zijn tweede standplaats was Larrelt, waar hij, na voor een beroep naar Groothusen bedankt te hebben, den 24^en Juli 1712 intrede deed (m. Ps. CXXII:7-9; bev. d. Dr. Joh. Brunius, pred. te Wyvelsum m. Hebr XIII:17; afsch. te Rysum eerst den volgenden Zondag m. Fil. I:27).

Kort na de verschijning van zijn Rysumer Catechisatie-Boekje (1706) deed hij een poging den Oostfrieschen of Emder Catechismus in het Latijn te vertalen, en deze vertaling te voorzien van passende Bijbelplaatsen. Ook Eilshemius' kleinood, een uitvoerige verklaring van den Emder Catechismus in het plat-Duitsch, wilde hij in het Hollandsch vertalen. Daarenboven bearbeidde hij een werk Roomsse Nalezingen, waarin hij meer in het breede wilde behandelen oude gebruiken en gewoonten, die ook na de reformatie in de Prot. Kerk waren overgebleven en waarvan hij de afschaffing aanbeval, o.a. het St. Nicolaasfeest en dat der Drie Koningen.

Zijn uitlatingen in zijn Oostvr. Oorspr. ten gunste van de Gereformeerde belijdenis, waarbij hij ook het oorspronkelijk Gereformeerd karakter van de hervorming in O.-Friesland had gehandhaafd,²⁾ berokkende hem moeilijkheden; hij werd tegen 2 Dec. 1712 voor het consistorium te Aurich ter verantwoording geroepen en op straffe van geldboete gewaarschuwd in de toekomst iets te laten drukken, dat niet vroeger ter beoordeeling aan het consistorium onderworpen was; hiertegen protesteerde hij bij den tweeden druk van zijn Oostvr. Oorspr. Zijn Emdens Harderstaf (als voorlooper van Oostfrieslants Godsdienst welk laatste werk hij tegen zijn bedoeling nog niet kon uitgeven) verscheen evenals zijn Kerkreede over Oostfr. Rundvees Pest in 1716 zonder bekrachtiging van het consistorium te Aurich. Deze miskenning van het vroeger gegeven bevel bezorgde Harkenroht een nieuwe oproeping den 2^en Oct. 1716 om voor het consistorium zich te verantwoorden. Hij liet zich vertegenwoordigen door een advocaat. Den 5^en Juli 1717 veroordeeld tot de boete, wendde hij zich den 22^en Sept. d.a.v. tot den Emder Coetus, die zich nu in zijn rechten verkort achtte door het consistorium te Aurich. Het slot was dat Harkenroht weigerde de boete te voldoen; toen men hem ertoe wilde dwingen, sprongen de landsstenden hem bij en werd de geldsom uit de landsmiddelen voldaan.

Inmiddels waren tengevolge van natuurrampen zijn inkomsten sterk verminderd, en zijn tractement, dat 800 gulden bedragen had, meer dan de helft ingekrompen. In Nov. en Dec. 1716 lag hij zelf vier weken lang doodziek neer. Een jaar later (met Kerstmis 1717) werd zijn omgeving geteisterd door een geweldigen watervloed,

1) Volgens andere opgaaf den 31sten Juli. Aan de handoplegging nam deel zijn oudere broeder, destijds reeds pred. te Hinte.

2) In zijn Oostvrieslands Jubeljaar legt hij er nogeens nadruk op, dat O.-Friesland in den eersten tijd van de reformatie Gereformeerd was, en hij spreekt er den wensch uit dat op den duur eenheid tot stand kome tusschen de Gereformeerde en Luthersche gezindten.

[p. 524]

die de grootste verwoestingen aanrichtte, en waarbij 34 menschen en zeer vele dieren verdronken. Bedestonden werden overal gehouden. Ook Harkenroht hield ze dagelijks van 16 Jan. tot Pinksteren 1718 's voorm. 11-12 uur. Vijf jaar lang trok hij als gevolg dezer ramp geen inkomsten uit zijn ambt. Toch behield hij den moed om er getrouw in te blijven en tusschentijds nog te reizen voor oudheidkundig onderzoek. Maar zijn zorgen bleven groot. Naar aanleiding van de verschijning van zijn geschriften over den Kers-vloet zonder bekrachtiging van het consistorium te Aurich, werd hij hiervoor andermaal gedaagd; op de vraag van den kanselier wie hem tegen het Keizerlijk bevel in den raad had gegeven dit boek uittegeven antwoordde hij: de resolutie van den Stendenlanddag van het jaar 1719.

Niet lang daarna kwam er verandering in zijn levenslot door een roeping, die hem uit het Westen bereikte. Op zijn aanraden had de coetus in 1721 met Ds. ter Haar uit Suurhûsen ook Ds. Ysbr. Eelh. Harkenroht uit Hinte (zie blz. 527,) afgevaardigd naar de synoden in Holland voor een collectereis ten behoeve der Oostfriesche noodlijdenden; na ruim een jaar was het resultaat niet gering. Tijdens dat verblijf predikte hij in verschillende gemeenten en werd te Hindeloopen beroepen. Dit voorbeeld deed ook zijn oom besluiten naar verplaatsing in Nederland uittezien; daartoe ging hij in Juni 1721 op reis, predikte 20 Juli te Amersfoort, en 10 Aug. te Renswoude, waar hij ook den 21^en d.a.v. beroepen werd; de ambachtsheer keurde deze beroeping echter niet goed. In die dagen werd hij naar huis geroepen voor de begrafenis van een zijn kinderen. Zoo trof hem slag op slag. Hij keerde echter naar Holland terug, en preekte 14 Sept. 's avonds in de Westerkerk te Amsterdam (daardoor werd zijn naam op de nominatie aldaar gebracht), verschillende Zondagen daarop in gemeenten in Friesland en in Groningen. Den 22^en Febr. 1722 preekte hij te Appingedam; in de daarop volgende maand werd hij benoemd tot rector der Latijnsche School en den 4^en April d.a.v. beroepen tot predikant aldaar; dit laatste deed hem over alle bezwaren heenkomen, zoodat hij besloot derwaarts te gaan. Den 25^en Mei (Pinkstermaandag) 1722 deed hij intrede te Appingedam (m. 2 Cor. VI:1) na bevestigd te zijn door G. Alberthoma, P. Idema en N. ter Mooy, resp. pred. te Appingedam, Opwyrda en Farmsum (afsch. te Larrelt m. Spr. XXIX:18); als rector hield hij er den 17^en Aug. d.a.v. zijne inaugureele rede de Didactica Christiana deque Officiis Magistratuum Parentum atque Praeceptorum circa Scholas.

Den 9^en Maart 1734 hield hij bij gelegenheid der openlijke introductie van Lucas Johannes Spandaw een oratio de Utilitate ac Necessitate Scholarum. Zijn arbeidslust bleef ook aldaar hem bij. Hij vond er gelegenheid een Beknopte Chronyk van Groningen en Ommelanden te schrijven, en de geschiedenis en oudheden van Appingedam te bestudeeren. Een werk, waarvan hij in zijn Oostvr. Oorspr. meermalen spreekt: Appingedamster Oudheden, is mogelijk de in 1732 verschenen Briefwisseling over de oudheid v. Appingedam; mogelijk is het het verloren geraakte geschrift van Harkenroht, waarvan een manuscript op het stadhuis te Appingedam melding maakt.

Te midden der voortdurende oneenigheden te Emden werd de verkoop van een latere uitgave van zijn Oostvr. Oorspronkelykheden bij decreet van de regeering 3 Nov. 1731 streng verboden. Als antwoord hierop verscheen een hoogstwaarschijnlijk door Harkenroht anoniem uitgegeven, tot nogtoe ongedrukt gebleven geschrift van Emmius: Historia nostri temporis Gron. 1731; dit geschrift werd op hoog bevel in 1733 verbrand.

[p. 525]

Over zijn laatste levensjaren zijn de berichten uiterst schaarsch. Een borstkwaal maakte in 1736 (vermoedelijk den 8^en Febr.) te Appingedam een eind aan zijn leven. Geen grafteeken of bijzondere aanwijzing wijst zijn laatste rustplaats aan.

Hij was een onvermoeid navorscher van het verleden, een man van buitengewone belezenheid, een grondig kenner van de vaderlandsche geschiedenis, een productief schrijver, daarbij een ijverig herder. Door zijn Oostvr. Oorspronkelykheden maakte hij zich, vooral in Duitschland, naam.

Hij huwde den 9^en Nov. 1704 te Rysum met Anna Andreasdr. Indys, uit Emden, die hem overleefde. Uit hun huwelijk werden in 't geheel negen kinderen geboren: de meeste waren gestorven vóór hun vader, o.a. een zoon als Groningsch student.

Portretten zijn van hem niet bekend.

Zijn geschriften zijn:

Oostfriesch kronikje. Emden. 1700. 12^o. - Rysumer Catechisatieboekje. 1706. - Oostfriesse Oorsprongkelykheden, Van alle Steden, Vlekken, Dorpen, Rivieren enz. in Oostfriesland en Harlingeland, uit oude Verzegelde Brieven, Gedenkteekenen, Overleveringen, Aantekeningen en Beregtingen, volgens onze oudste Landtaal. Met een voorberegtende Handleidinge, Inlandze en Buitenlandze Oudheden, als ook Godgeleerdheidkundige Aanmerkingen en Bladwyzers. Emden. 1712. kl. 8^o. 2^de dr. in 2 dln. ond. eenigszins gewijzigden titel: Oostfriesche Oorsprongkelykheden, Van alle Steden .... in ende buiten Oostfriesland en Harrellingerland, Uit Oude Boeken, Verzegelingen, Gedenkteekenen, Opschriften en Aanteekeningen, Volgens onze oudste Landstaale. Met een Voorberigtende Handleidinge,.... en vier omstandige Bladwyzers. Gron. 1731. kl. 8^o. - Emdens Harderstaf draagende de Naam-Lyst der Predikanten in de Nederduitze Gemeente te Emden, zedert de Hervorming ald. begonnen in het jaar 1520 tot op dit tegenwoordige jaar 1716. Emden. 1716. 8^o. Hierachter de Acta ofte Handelinghen der verzamelinghe der Nederl. Kercken, die onder 't Cruys zitten, ende in Duytschlandt, ende Oostvrieslandt verstroeyt zyn, gehouden tot Emden den 5 Oct. anno 1571. Volgens de Delfze Druk des jaars 1612. Nu opnieuws overgesien en uitgegeven. Emden. 1716. 8^o. Voorts is erachter gevolgd: Een Liedeken van den gantschen Handel der Nederlanden, Ende van den val Babylons door I. v. Voort, een anoniem gedicht: Een Klaegliet der Nederlantsche verdrevene Cristenen en een Brief aan E.F. Harkenroht, Pred. binnen Emden van J.I. Harkenroht, gedat. 4 Dec. 1715. Ook vindt men er Harkenrohts Aanspraak aan 't Coetus van Oost-Vriesland, binnen Emden. - Kerkreede over Oostfrieslands Rundvees Pest, gevreest, en helaas gekoomen, aangetoont uit Jes. VII vs. 21 .... Op een Maandelyke Bededag Aan de Gemeente te Larrelt in Oosfriesl. - Nevens een Herderklagte over de sterfte, onder 't Rundvee, met eenige theol. e.a. Aanmerkingen enz. door Dr. Ger. Outhof. Emden. MDCCXVI. Ook over Ps. LXXVIII:50 en Zef. I:2, 3 gaf hij leerredenen uit naar aanleiding van de sterfte onder het rundvee. - Kerkrede over Oostvrieslants Kersvloet, uit Psalm CVII. 33, 34. Naer tyds- en lants gelegenheit op deszelfs oorzaken en afwendende middelen ter godtzaligheid en ware Bekeeringe in deze jammerlyke dagen breeder uitgebreit, uit de oudheden verklaert en toegepast. Waer achter: Kersvloets kort ontwerp v.h. omgekomene aen menschen, beesten en huizen, in Oostfrieslant, Harlingerlant, Kniphuizen, Jeverlant en Butjadingerlant, met eenige Oudheden verrykt. Emden. 1719. 8^o. - Oost-Frieslants Jubeljaar over de Reformatie des Godsdients zedert het Jaer 1519, in

[p. 526]

de Maend Junius, aangetoont uit 1 Kor. XV:1, 2. De Inleidinge is uit 2 Kron. XXXIV:15, 16. Tot Roem v.d. Goedertierenheden des Heeren onzes Gods, naer tyds en dezes lands gelegenheit in hare Godvrugtigheid en Heiligen yver in deze yverloze dagen breeder uitgebreit, uit de Oudheden en Kerkelyke geschiedenissen verklaert en nader toegepast, op den 25 Junius dezes Jaers 1719. Emden. 1720. 8^o. - Oost-Vrieslands Jubeljaer, enz. waar by gevoegd is Oost-Vrieslands Muysejaer. Aangetoont uit Exodus VIII vs. 21. In deese jammerlyke dagen uit gegeven tot grootmakinge v.d. goedertierentheden des Heeren onses Gods ter Godvrugtigheld en waere bekeering aangedrongen, breeder uytgebreyd uyt de oudtheden en taalen. Amst. 1723. 8^o. - Oostfriesche Watersnood, in eene Kerkrede over den Kersvloedt v.h. jaar 1717 ende deszelfs kort ontwerp, alsmede een kort verhaal des Nieujaars vloed v.h. jaar 1720. Met outheden en prentverbeeldingen ook des Dollaarts uitgebreit.^1) 2^de dr. Emden. 1723. 8^o. - Wegwyzer der Goddelyke waerheden, volgens welke de Verbonden Godts en de Hooftstukken des Geloofs; niet alleen voor de kinderen in de Scholen; maer ook voor de Volwassenen, byzonderlyk voor die geene, welke hen tot des Heren Heilig Avondtmael willen laten onderwyzen. 2^de dr. 1727. 12^o. - Judas Iskarioth, uitwendig Ledemaet en Leraer van de zigtbare Kerke Godts op Aerden. Briefs wyze tot nuttige onderrigtinge en verbeteringe dezer tyden in het kort vertoont. Gron. 1731. 4^o.^2). - Zeeworm in Nederlandts Paalwerk voor de Dyken, tot een buitengewone Straffe van den Here der Heirscharen toegezonden, aangetoont uit Jon. IV:7. Na tyts en landts gelegenheit op deszelfs oorzaken, en voorkomende middelen, ter ware bekeeringe en ongeveinsde Godtzaligheit, gepredikt en toegepast op een buitengewonen Vast- en Bededagh der Provintsie v. Groningen en Ommelanden, aan de Gemeente binnen Appingedam den 8 October 1732. Uit de Oudheden der Volkeren breder uitgebreidt. Gron. 1733. 8^o. - Kerkgeschiedenissen in Oostfriesland. Harl. 8^o. - Brief. Nopens de Goude Bulle des Keizers, Karel den IV, in de jare 1356, te Neurenberg (in Boekz. Jrg. 1735b, blz. 208-222). - Brief. Nopens de waarheid van de Pausinne Johanna, of gemeenlyk Paus Jut, in den jare 1584. tegen het gevoelen van Petavius, Jesuit (Id. jrg. 1735b, blz. 339-351). - In de Biblioth. Bremensis komt van hem voor een Epistola de origine, progressu, divisione et reputatione Vener. Coet. Fris. Orient.

Voorts bezorgde hij uitgaven van:

Appingedamster Buurbrief, in een opentlyke Landdags Vergaderinge van alle Frye Friesen bevestigt, by den Upstalsboom in Oostfriesland des jaers 1327. Uit het Latynsche Originaale Pergamenten Handschrift op 't Raadhuis te Appingedam bewaart, met veel neerstigheid afgeschreven, en nu voor de Nakomelingschap, en Minnaers van Oudheden uitgegeven. Gron. 1730. 8^o. - Korte Beschryvinge v. enige vergetene en verborgene Antiquiteiten der Provintsien en Lauden, gelegen tusschen de Noord-Zee, de Yssel,

1) Accedit Isebr. Eilardi Harkenroht Ecclesiastae Hindelopensis Dissertatio Epistolaris, De Busto Lharledano.

2) J. Chr. Brucherus, pred. te Tjamsweer, schreef naar aanleiding hiervan: De Wettige Avontmael-Gebruiker, zynde een Kort Vertoog van de onwaarschynlykheit dat Judas het H. Avondtmael zoude hebben genoten, gepaert met een aanwyzing, dat de Lere der Hervormde, de Gelovige daer toe geregtigt houdt, nevens afweringe van agterdagt, welke op deze en andere stukken gelegt wordt. Met betrekkinge op de Brief van D. Harkenroth genaemt Judas uitwendig Ledemaet en Leraer, briefs wyze voorgestelt. Gron. 1731. 4^o.

[p. 527]

Eemse en Lippe. Waer by gevoegt zyn Annales Drentiae dat zyn enige Aentekeningen en Memoriën v. sommige gedenkwaerdige Geschiedenissen, gepasseert in het Antiquiteitsryke Landschap Drenth, van de Geboorte v. Christus af, tot op dezen tyd CIƆ DCLX. Mitsgaders een Korte Beschryvinge der Stadt, des Kasteels, en der Heerlykheit Koevorden, 't Samen vergadert, en aen het ligt gebragt door Johan Picardt, Theol., Past. Covordiensem primum Doctorem Medicum. 2^de dr. Gron. 1730. - Briefwisseling over de oudheid v. Appingedam. 1732.

Onder zijn toezicht verscheen:

Christlicke und Schriftmetige Kercken Ordening, om alle desorder voor te comen, und eenicheit, rust und vrede in de Gereformeerde Kercke, in der Stadt und Omlanden van Groeningen toe mogen onderholden enz. volgens het eerste Exampl., voort na de Reform. deezer Provintsie, in den jaere 1595, gedrukt te Franeker. Gron. 1728.

Sinds 1701 gaf hij jaarlijks uit een Kort Bericht v. Oostfriesland van alle Personen, die in publyke dienst zyn.

Dat hij ook de dichtkunst beoefende blijkt uit zijne lofverzen vóór het werk van G. Outhof te Emden Verklaaringe over 't boek van Ruth. Emden en Amst. 1711. 4^o.

Enkele zijner werken bleven onuitgegeven.

Van zijn hand zijn 21 brieven, aan Ludolf Smits gericht, bewaard in de Bibliotheek van de Maatsch. der Ned. Letterk. te Leiden.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb. VI, blz. 66, 67. - J.F. de Vries, Die Gebrüder Harkenroht (in: Jahrbuch der Gesellschaft für bild. Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden. 6^ter Bd, 2^tes Heft. Emden. 1885, f. 5-31. - Alb. Stud. Gron., k. 141. - Boekz. Jrg. 1719b, blz. 478; jrg. 1720b. blz. 113, 114; jrg. 1727b, blz. 223-225; jrg. 1736a, blz. 376-379. - Schotel, Kerkel. Dordr. II, blz. 269-271.