Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Johannes Hamelau]

HAMELAU (Johannes), geboren te Amsterdam uit Luthersche ouders den 23^sten Maart 1737, studeerde eerst onder leiding van Ds. Herm. van Garel en vervolgens te Rostock. Proponent geworden bij de Ev. Luthersche Kerk preekte hij voor het eerst den 5^en Aug. 1757 te Amsterdam, doorstond er den 20^sten Juli 1760 zijn laatste examen, werd bevestigd 1 Aug. d.a.v. en deed den 17^en d.a.v. intrede te Amersfoort (m. Jer. I:6, 7). Hij preekte er afscheid 31 Jan. 1762 (m. Jud. 20, 21) en werd bevestigd te Bodegraven 14 Febr. d.a.v. door Ds. W. Noordenhout (m. 1 Thess. V:12, 13), waarna hij intrede deed (m. 2 Cor. V:20). Hij wijdde daar het kerkorgel in met een rede (over Ef. V:19), in druk verschenen (zie hierna). In 1767, 1769 en 1772 preekte hij op proef te Rotterdam, te 's-Gravenhage en te Amsterdam. Zijn derde gemeente was Leiden, waar hij 11 Oct. 1772 intrede deed (m. Hand. XVIII:9, 10), na bevestigd te zijn door Ds. C. Retman,

[p. 478]

pred. aldaar (m. 1 Thess. V:12, 13); afsch. te Bodegraven 27 Sept. (tekst onvermeld).

In 1774 preekte hij andermaal op proef te Amsterdam. Hij werd er echter pas beroepen in 1779, en deed in dat jaar intrede.

In den tijd van zijn verblijf aldaar openbaarde zich meer en meer verdeeldheid tusschen recht- en vrijzinnigen; ook het zestal predikanten verdeelde er zich daarbij in twee kampen. De oudste drie, tot wie Hamelau behoorde, namen positie tegenover de drie jongeren. Reeds in 1786 was in de gemeente een conflict ontstaan, doordat een viertal gemeenteleden een aanklacht bij het consistorie indiende tegen de jongste drie predikanten in zake afwijking in de leer. De beroeping van een predikant in de plaats van Ds. Alberti, die tot een der drie oudsten behoord had, opende een nieuwen strijd. Een bezwaarschrift in denzelfden geest als dat van 1786 werd ingediend. Hamelau nam aan de vergadering ter beroeping, die in vrijzinnigen geest geschiedde, geen deel, en weigerde bovendien medeonderteekening van het getuigschrift omtrent leer en leven van zijn liberalen ambtgenoot Mützenbrecher, die tot Generaal-Superintendent van Oldenburg was benoemd. Later verklaarde Hamelau door de omstandigheden hiertoe gebracht te zijn en leed te dragen over de gevolgen. Toen straks Hamelau als de eenige rechtzinnige onder de predikanten was overgebleven, kwam het tot een openlijke breuk. Het plan werd beraamd om een nieuwe gemeente te stichten, waarin geen andere leer zou verkondigd worden dan die vervat was in de symbolische geschriften en met name in de onveranderde Augsburgsche Confessie. Aan dit plan gaven velen adhaesie, en in April 1791 gaven Burgemeesteren, daartoe aangezocht, verlof tot openlijke godsdienstoefening voor bedoelde gemeente. Het consistorie der oude gemeente bevorderde de breuk eer dan dat zij daartegen maatregelen nam. Op Zondag 3 Juli 1791 beriepen Directeuren der Hersteld Luthersche gemeente Ds. Hamelau. Een paar dagen later verklaarde deze aan een commissie, daartoe uit het consistorie afgevaardigd, dat hij de beroeping had aangenomen. Den volgenden Zondag werd van de kansels afgelezen uit naam der groote consistoriale vergadering dat Ds. Hamelau zijn ambt als herder en leeraar in de gemeente had neergelegd. Met Hamelau's overgang was de scheuring voltooid. In de op Woensdag 28 Aug. 1793 gehouden Redevoering ter inwijding van de Hersteld Luthersche Kerk te Amsterdam over Exod. XX:24 (blz. 15-17) beschrijft hij hoe hij daartoe gekomen was om des beginsels wil. Na zijn overgang volgden hem nog vele lidmaten.

Woensdag 3 Aug. 1791 preekte Hamelau voor de Herstelde gemeente voor 't eerst in de Gasthuiskerk (t: Hand. II:42a). Hij verklaarde bij die gelegenheid ‘geld, gemak en eerampten te verlaten om des Heeren wil’ en op zichzelf Paulus' woorden toetepassen: ‘Ik ben in alle dingen en bij allen geschikt, beide verzadigd te zijn en honger te lijden’. Intusschen hadden Directeuren hem beroepen op het tractement, dat hij vroeger genoten had. Met de ‘Eerampten’ kan alleen bedoeld zijn het regentschap van Van Brands Rusthofje.

In zijn rede ter inwijding van het kerkgebouw vlocht hij het volgend vers in blijkbaar door hem gedicht:

‘Eertijds stond hier een huis voor die krankzinnig waren,
Nu staat er een gebouw voor 't Lutherdom gesticht;
Opdat de Leeraars hier, niet naar het nieuwe Licht,
Maar naar het Licht des Geestes het Bijbelwoord verklaren.’

[p. 479]

Voor instandhouding van de leer had de Directie der Hersteld Luth. Kerk in 1792 aan Hamelau en diens ambtgenooten opgedragen een Geloofsbelijdenis optestellen, door druk te publiceeren en een exemplaar daarvan aan alle gemeenten toetezenden. Volgens de kerkelijke ordinantie was deze belijdenis ‘van dezelfde verbindende kracht als de Symbolische Boeken’. Ten opzichte van de verschilpunten met de Gereformeerden was zij voorzichtig; van die zijde ondervond de Herstelde gemeente sympathie, o.a. toen velen hunner hare godsdienstoefeningen bijwoonden in den tijd der schorsing van 13 Oranjegezinde predikanten, die geweigerd hadden den eed aan de regeering afteleggen en mitsdien in 1796 geschorst waren.

Intusschen bleven ook in de Herstelde gemeente oneenigheden niet uit; ze ontstonden bij gelegenheid eener verkiezing van kerkeraadsleden en den bouw der kerk; Hamelau onthield zich gedurende eenige maanden van prediken, en dreigde zelfs zich geheel te zullen onttrekken. Noch hij noch zijn ambtgenoot Reuter wilden verder meer vergaderingen bijwonen; ook onttrokken zij zich aan het examineeren van studenten en het inzegenen van proponenten en kerkeraadsleden. Hamelau bracht de quaesties meermalen op den kansel, wat kwaad bloed zette. Met zijn overlijden 23 Sept. 1804 keerde de rust terug in kerkeraad en gemeente. Krachtens zijn uiterste wilsbeschikking werd na zijn dood een schriftelijke verklaring van zijn hand gepubliceerd in de Nederlandsche Mercurius, waarin hij zijn geloof beleed en verklaarde; ‘Bij allen ijver in mijn ampt was ik een arm zondaar, en ik heb dagelijks de vergeving mijner zonden in 't bloed van Jesus zo wel gezocht als dat ik bij aanhoudendheid het woord der Verzoeninge naar waarheid gepredikt heb.’ Aan Hem droeg hij zijn tegenstanders op, die zelfs naar zijn dood hadden verlangd en hem ‘ter verdoemenisse toe vervloekt’ hadden.

Zijn prediking was beslist, hartelijk en stichtelijk; zijn preekwijze omslachtig, zooals bij velen in zijn tijd; ook was ze sterk polemisch en vaak vreemdsoortig allegoriseerend.

Teekenend voor zijn persoon is dat hij op zekeren nieuwjaarsdag te Leiden visitekaartjes liet rondbrengen, waarop aan de eene zijde stond: J. Hamelau, Beroerder des volks, in navolging van Jezus Christus’, en op de keerzijde: ‘Reizigers, haast u. Redt uwe ziel. Het einde komt. Ik verkondig u leven en dood, zegen en vloek.’

Ook de dichtkunst werd door hem beoefend, maar op hoogst gebrekkige wijze.

Hamelau had tot zwager Arn. Brughman Jr., die als Ev. Luth. pred. te Schiedam door hem bevestigd werd op 26 Maart 1775 (m. Richt. VI:14).

Van Hamelau bestaan verschillende portretten, o.a. een op 42 jarigen leeftijd door J. Houbraken naar J. Quink met 4 reg. vers als onderschr. (vgl. Muller, Cat. v. Portr., n^o 2158; v. Someren, id., n^o 2252-2254).

Van hem zag het licht:

Redevoering over Eph. 5 vs. 19, ter inwijding v.h. orgel in de Luth. Kerk te Bodegrave. Gouda. 1771. 8^o. - Godvrugtige Overdenkingen van waarheden der H. Schrift in korte vertogen voorgesteld. Gouda. 1771. 8^o. - De verlichte tijd. (Naar het Hoogd.) Amst. 1783. 8^o. - Leerrede over Psalm LXXI vs. 17, 18 ter gedachtenis van zijn 25jarige predikdienst. Amst. 1785. 8^o. - Schetse der eerste leerrede, voor de Herstelde Luth. Gemeente te Amsteldam, op Woensd. av. den 3^en v. Aug. A^o 1791 in de Gasthuis Kerk uitgespr. Amst. 1791. 8^o. - De liefdemaaltijden der eerste Christenen in den aanbrekenden Evangeliedag. Amst. 1791. - Aanwyzing der Geloofsleer voor

[p. 480]

de Jeugd. - Redevoering ter Inwydinge v.d. Kerk der Herst. Luth. Gem. te Amsteldam op Woensd. av. den 28^en Aug. A^o 1793 uitgespr. door haar oudsten leeraar. Amst. 1793. 8^o. - Handleiding voor Catechiseermeesters en meesteressen. 1793. (Nieuwe bewerking v.d. door hem in 1768 vertaalde Handleiding v.d. Haagschen pred. J.G. Lohmeyer, getiteld: Die Ordnung des Heils). - Iets voor een Christelijk Huisgezin of gebeden en gezangen op iederen dag der week. Amst. 1796. 8^o.

Van zijn gedichten werden gedrukt:

[J.H.] Vriendschapspligt den Heere A. van Assendelft bewezen op den 3^en v. Wynmaandt 1774. Leyden. 1774. 8^o. - [J.H.] Leyden tot dankbaarheid verwekt op het tweede eeuwfeest der heugelyke ontzettinge. Leyden. 1774. 8^o. - Feest-zang ter gedachtenisse v. Leydens Beleg en Ontzet, Geviert op den 3^en v. Wyn-Maand ... 1775. Leyden. MDCCLXXV. 8^o. - Gedachten in slapelooze nachten. Amst. 1796 8^o. - Nuttige uitspanningen in eenzame uuren, nagelaten door wylen Ds. J. Hamelau. Amst. 1805. 8^o.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb. VI, blz. 42, 43. - Glasius, Godg. Ned. II, blz. 9-11. - Bijdr. Gesch. Luth. Kerk. I, blz. 63, 72; II, blz. 106; V, blz. 41, 42; VI, blz. 159, 160; VII, blz. 126. - Nieuwe Bijdr. t. kennis v.d. Gesch. en het Wezen v.h. Lutheranisme in Ned. I, blz. 35, 47. - Domela Nieuwenhuis, Luth. Gem. A'dam, blz. 168, 171, 193, 199, 200, 205, 207, 210, 213-217, 222, 243, 249, 250, 253, 258, 259, 263, 264. - Ypey, Chr. Kerk 18e eeuw. IV, blz. 395, 408, 418, 423, 429. - Glasius, Gesch. der Chr. Kerk en Godsd. in Ned. II, blz. 336, 339. - Hartog, Gesch. Predikk., blz. 370, 371. - P.G. Witsen Geysbeek, Biogr. Anthol. en Crit. Wdb. der Ned. Dichters. III, blz. 57-59. - Cat. Letterk. I, kol. 461. - v. Doorninck, Bibl. v. Ned. Anon. en Pseud., n^o 1494, 5150.