Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Johan Georg Gichtel]

GICHTEL (Johan Georg), Duitscher van geboorte, heeft een groot deel van zijn leven in Nederland gewoond en daar vooral zijn godsdienstige denkbeelden verbreid, zoodat zijn levensbeschrijving hier niet mag ontbreken. In 1638 te Regensburg geboren, openbaarden zich reeds vroeg bij hem de teekenen van een religieusen aanleg en meende hij hemelsche verschijningen te hebben, maar voor het overige onderscheidde hij zich niet van zijn medemenschen. Eerst vestigde hij zich als advocaat in zijn geboorteplaats, daarna te Spiers, waar hij zelfs equipage hield. Vrij plotseling had echter een geheele omkeer in zijn leven plaats: een rijke weduwe, wier belangen hij voor de rechtbank verdedigd had, bood hem hare hand, wat bij hem een afkeer van allen rijkdom en een verlangen naar hooger leven opwekte, hetgeen ook werd aangevuurd door een briefwisseling met den dweepzieken Lutherschen predikant van Zwolle, Friedrich Breckling. Eerst meende hij, dat het zijn roeping was, de heidenen in Indië te bekeeren, maar hij besloot ten slotte, naar Zwolle te gaan en nam zijn intrek bij Breckling (1664). Nog bekommerd over zijn zielstoestand, viel zijn oog op het Bijbelwoord: ‘Weet gij niet, dat uw lichaam een tempel is des Heiligen Geestes?’ Hij meende, dat dit een vingerwijzing was, om God niet buiten, maar in zichzelf te zoeken en deed de gelofte, zich in 't vervolg alleen door Hem te laten leiden. Hij keerde naar Regensburg terug, maar van kettersche, vooral wederdoopersche gevoelens beschuldigd, werd hij gevangen genomen en, met verbeurdverklaring zijner goederen, uit zijn vaderland verbannen. Een tijdlang vertoefde hij daarna te Weenen, maar vertrok in 1666 naar de Nederlanden, waar hij te Zwolle door Breckling's bemiddeling tot voorzanger werd aangesteld en dagelijks met dezen verkeerde. Na een jaar ontstond echter tusschen beiden een hoogloopende twist, omdat Gichtel ook tegenover Breckling als boetprediker optrad en hem zijn fouten verweet; toch verzoenden zij zich weder en koos Gichtel zelfs Brecklings partij, toen deze door het Amsterdamsch Consistorie van onzedelijkheid werd beschuldigd. Dit had evenwel ten gevolge, dat Gichtel gevangen genomen, aan de schandpaal gesteld en uit Overijsel verbannen werd, waarop hij zich naar Amsterdam begaf en aanvankelijk als corrector op de drukkerij van Blauw werkzaam was. Maar toen vermogende aanhangers hem geldelijk wilden steunen, liet hij deze betrekking weer varen, daar hij meende, dat een waarachtig Christen, om enkel in den Geest te leven, zich van arbeid, als iets hem onwaardigs, moest onthouden; werken stoorde de stemming tegenover God en was dus alleen goed voor de slaven der wereld.

In dezen tijd leerde hij de geschriften van Jacob Böhme kennen en neigde daardoor meer en meer tot allerlei buitensporigheden; toch verwierf hij zich een aanhang, waartoe o.a. de vroegere Harderwijksche hoogleeraar Alhart de Raedt en de staatsman Coenraad van Beuningen behoorden. Vele aanhangers vormden met Gichtel een soort huiskolonie, doch de meesten bleven in de wereld leven, en vereenigden zich tot kringen, die met de kolonie voeling hielden, zooals te Leiden, Rotterdam, Amsterdam en Utrecht (1674). Dit duurde tot 1684, toen er een twist tusschen Gichtel en De Raedt ontstond, die nooit geheel is bijgelegd en

[p. 245]

een scheuring in twee partijen ten gevolge had. De Raedt stichtte een zelfstandige huiskolonie te Warmond en langzamerhand verliep de aanhang van Gichtel zelf, wiens dweepzucht en verbeeldingskracht tot het krankzinnige naderden; alleen Johann Wilhelm Ueberfeld, die na Gichtels dood zijn werken uitgaf, bleef hem trouw. Aldus verlaten, klaagde hij, naar zijn eigen woorden, zestien jaar lang, tot hij omstreeks 1700 zich weer meer rustig en getroost begon te gevoelen en zijn laatste tiental levensjaren in die stemming doorbracht. Hij overleed in 1710.

Over Gichtel's godsdienstige denkbeelden wordt door Hylkema (Reformateurs, II^e stuk, blz. 430-461) zeer uitvoerig gehandeld, en daarbij de opmerking gemaakt, dat het moeilijk is, Gichtel te begrijpen, omdat ‘de methode volgens welke hij zijn stelsel opbouwt... een geheel andere [is] dan die van het gewoon wijsgeerig denken. Het vorschen, ontleden, combineeren vervult bij haar slechts een ondergeschikte rol: “het voornaamste is niet het vorschen, maar het ervaren, gevoelen, smaken, hetwelk geen tong kan beschrijven en dat ook niemand begrijpen kan, tenzij zijn ziel binnenwaarts keert en niet ophoudt met uit te zien naar God, totdat de dierbare Sofia haar ontmoet en van schrede tot schrede voortleidt.”’ Deze Sofia is een inwendige kracht, ‘die met haar Licht-vuur het magische vuuroog (hetwelk in Adam door den duivel vermoord is) ontsteekt, opdat het in de liefde helder brande en de ziel doorstrale’. De historische Christus treedt dan ook geheel op den achtergrond en met den naam Jezus wordt in Gichtel's geschriften dezelfde kracht aangeduid, die hij Sofia noemt. Stelt de mensch zich met haar in gemeenschap, dan komt een heilige lichtgeboorte tot stand, een soort wedergeboorte, wat echter evenzeer een psychisch als een physisch proces is. ‘Inwendig toch ontvangt de wedergeboren mensch een nieuw lichaam, nl. dat, hetwelk het man-vrouwelijk wezen Adam bij de schepping van God heeft ontvangen’. Het kan zelfs bij wijlen in uren van geestverruking inwendig gevoeld en gezien worden en ‘is subtieler nog dan de lucht, niet ongelijk aan de zonnestralen die door alle lichte corpora heendringen.’ De gemoedstoestand verandert evenzeer en dingen, die tevoren aantrekkelijkheid voor den mensch bezaten, verliezen die waarde. Zulke wedergeborenen, in geestelijk verbond met de hemelsche Sofia getreden, waren de ‘volmaakten of priesters’; zij moesten zich van allerlei wereldsche zaken, als arbeid voor levensonderhoud en het huwelijk, onthouden, terwijl dit als noodzakelijk kwaad aan de ‘onvolmaakten’, die een lageren rang in de gemeente bekleedden, werd toegestaan. Als de ‘volmaakten’ dan ook tot de huwelijksgemeenschap terugkeerden - zooals b.v. het geval was met De Raedt - wordt dit door Gichtel een ‘terugval in het vleesch’ genoemd. Leerstellige begrippen, als drieëenheid, genade, verzoening, verdoemenis, in zijn geschriften meermalen vermeld, krijgen bij Gichtel een geheel andere beteekenis dan de gangbare; van kerkelijke gewoonten en plechtigheden maakte hij zich ten eenenmale los. Toen hij pas in Amsterdam was, had hij nog eenmaal bij den Lutherschen predikant Jung te Monnikendam, die zijn geestverwant was, aan het Avondmaal deelgenomen, maar het had hem volkomen koud gelaten.

Hoewel de geschriften van Böhme grooten invloed op zijn denkbeelden gehad hebben en hij ze ‘so hoch als die Bibel’ eert, is Gichtel in verschillende opzichten een geheel andere meening dan Böhme toegedaan. Deze houdt zich aan de Schrift, gene meer aan het levende woord der onmiddellijke openbaring van God; Böhme is een vroom en ijverig huisvader, Gichtel acht elke andere verbintenis dan die met

[p. 246]

Sofia, te vleeschelijk; doet Böhme mede aan de openbare godsdienstoefening en neemt hij aan de Avondmaalsviering deel, Gichtel acht dit onnoodig en van geen beteekenis; Böhme wil werken en bidden, Gichtel bidden, niet werken.

Opmerkenswaardig is ook, dit Gichtel in den grond eigenlijk alle wetenschap minachtte en zijn oneenigheid met vroegere aanhangers, o.a. de Raedt en den predikant Jung daaraan toeschreef, dat zij nooit geheel den ‘theoloog’ hadden afgelegd. Veel tegenstand ondervond hij ook van den Doopsgezinden Dr. Galenus Abrahamsz, die in het openbaar als zijn meening uitsprak ‘dat er zoolang de wereld bestond geen zoo schadelijke secte was geweest als deze, die de menschen tot lediggang bracht; men moest ze in een welbestuurd gemeenebest niet dulden, maar met wortel en tak uitroeien’.

Gichtel's aanhang, naar hem de Gichtelianen genoemd, is langzamerhand te niet gegaan, maar toch heeft zijn fantastische leer tot diep in de achttiende eeuw onmiskenbaar invloed geoefend.

Voor zichzelf en enkele vertrouwelingen had Gichtel eenige aanteekeningen en bespiegelingen op schrift gesteld, zonder van plan te zijn, die uit te geven. Toen de belangstelling jaren na zijn dood nog levendig bleek, werd dit handschrift in prachtuitgave in 't licht gezonden onder den titel: Eine kurtze Eröffnung und Anweisung der dreyen Principien und Welten im Menschen ... Abgemahlet und vorgestellet durch J.G. Grabern von Ringhausen und J.G. Gichteln von Regensburg. Im Jahr Christi 1696. Zum Druck befördert im Jahr 1723.

Verder zijn Gichtel's zendbrieven op verschillende tijden uitgegeven onder den titel: Theosofia Practica, auf Veranlassung in Briefen gestellet von dem Gottseligen Gottesfreund und Manne Sophiae, Johann Georg Gichtel. De eerste twee deelen, uitgegeven door Arnold, zagen in 1701 het licht; zij werden in 1708 herdrukt en tevens drie deelen daaraan toegevoegd, terwijl in 1722 al hetgeen verschenen was, nogmaals herdrukt werd met bijvoeging van deel 6 en 7. Dit laatste bevatte een uit de zendbrieven opgemaakte levensbeschrijving onder den titel: Der wundervolle und heilig geführte Lebenslauf des auserwehlten Rustzeugen und hochseligen Mannes Gottes Johann Georg Gichtel. Van het geheele werk verscheen nog in 1899 een herdruk te Parijs. Het is een misvatting van Van der Aa, wanneer hij naast de Theosofia Practica als afzonderlijk werk nog noemt: vijf deelen Theosophische Sendschreiben, in 1710 uitgegeven; dit toch zijn de eerste vijf deelen der Theosofia Practica.

Een tegenstander van Gichtel beschreef ook nog diens leven in zijn werk: Johann Gustav Reinbecks Consistorial Raths und Probsts in Berlin Nachricht von Gichtels Lebelauf und lehren (1732), dat echter ook reeds eenige jaren tevoren was opgenomen in de Berlinische Hebopfer.

Litteratuur: V.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Glasius, Godg. Ned., dl. I, blz. 520; dl. III, blz. 659, en de daar aangehaalde bronnen. - Hylkema, Reformateurs, dl. I en II, Reg. - Reitsma, Herv. en Herv. kerk, blz. 657-660. - Domela Nieuwenhuis en Schultz Jacobi, Bijdr., dl. V, blz. 55, 56. - Sepp, Geschiedk. Nasp., dl. II, blz. 163-223. - Id., Pol. en Ir. Theol., blz. 189. - Id., Stinstra, dl. II, blz. 185. - Id., Godg. Ond., dl. II, blz. 329, 462. -