Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 3

[Johannes Elias Feisser]

FEISSER (Johannes Elias) heeft zeker niet bij overerving van vaderszijde de liefde tot het predikambt verkregen. Hij stamde uit een familie van militairen: zijn grootvader, waarnaar hij genoemd was, geboren in 1747 te Homburg bij Frankfurt am Main, was officier in dienst van de Nederlandsche Republiek, leefde daarna ambteloos te Solwerd en stierf den 28^en September 1813. Zijn vader, Johannes Feisser, geboren den 14^en December 1773 te Groningen en overleden aldaar den 2^en Juli 1848, was ook eerst militair, maar werd in 1807 Rijksontvanger te Veendam, in welke betrekking hij nog dertig jaar werkzaam bleef. Te Winsum huwde hij met Anna Maria Bouer (overleden den 14^en October 1847) en aldaar werd den 10^en December 1805 zijn zoon Johannes Elias geboren. Het liefst hadden de ouders gezien, dat ook hij de familietraditie gevolgd en in den krijgsdienst getreden was, doch door den invloed van zijn grootmoeder van vaderszijde, Anna Heines Carsjens, in 1755 te Middelstum geboren en 15 April 1833 te Veendam overleden, voelde hij zich tot het predikambt aangetrokken en werd den 16^en Mei 1823 als student in de theologie aan de Universiteit te Groningen ingeschreven. Hier maakte hij zich met lof bekend door op de prijsvraag: Num ex formula ὁ ὑιὸς τοῦ θεοῦ, quae in sacro N.T. codice passim est obvia, comprobari possit divina Jesu Christi natura, een antwoord te leveren, dat met goud bekroond en in de Annales Academiae Groninganae, 1826/27 (Gron. 1830) opgenomen werd. Reeds den 3^en Mei 1827 legde hij met goed gevolg het proponentsexamen af voor het Provinciaal Kerkbestuur van Friesland, waarop hij zich naar Leiden begaf, daar den 7^en September 1827 werd ingeschreven en den 21^en Juni 1828 promoveerde. Onder Prof. Clarisse te Groningen was zijn liefde voor kerkgeschiedenis ontwikkeld, zoodat hij ook op dat gebied het onderwerp voor zijn dissertatie koos, die den titel droeg: De vita Basilii Magni Caesareae in Cappadocia episcopi (Gron. 1828).

Inmiddels was Feisser te Lekkum (bij Leeuwarden) beroepen, waar hij den 3^en Augustus 1828 zijn intrede deed met Joh. 13:34, 35 en na enkele jaren huwde met Geertruide Elisabeth Barbara Orck, baronesse van Heeckeren. Reeds spoedig ontving hij een beroep naar Winschoten, waar hij den 14^en November 1830 bevestigd werd en een werkje schreef, getiteld: Jezus Christus of lotgevallen en lessen van den Zaligmaker der menschheid (Gron. 1832), waarover de recensent van de Boekzaal oordeelde, dat daaraan wel ‘geen behoefte was, [maar] dat over 't algemeen deze

[p. 30]

arbeid wel verrigt is.’ Feisser zelf karakteriseert het als uitgegeven ‘tot verspreiding van zuivere Evangeliekennis en ware lust tot Christelijke deugd.’ Hij verkondigt daarin dan ook een ‘redelijk Christendom’, legt den nadruk op het volgen van Jezus' voorbeeld en acht het geloof bovenal een gehoorzamen aan de geboden des Heeren. Het geloof aan den persoonlijken duivel wordt door hem verworpen en daarom de laatste bede van het Onze Vader vertaald als: ‘Verlos ons van het booze.’ Niet onjuist noemt bovengenoemde recensent den schrijver ‘een liberaal Godgeleerde, die zich geenszins vermeet, de sluyer der verborgenheden te pogen op te ligten, en voor zijne bijzondere gevoelens vrijmoedig durft uitkomen, zonder echter de regels der voorzigtigheid te overschrijden.’

Een beroep naar Franeker, den 4^en Februari 1833 bij loting op hem uitgebracht, was hem als man van studie zeer welkom. Den 9^en Juni deed hij intrede en bracht daar eenige jaren door, ‘geëerd om zijne uitstekende talenten, bij de eerste familiën een steeds welkome verschijning.’ Maar diepgaand lijden werd hem niet bespaard: zijn gestel was niet bestand tegen het ruwe zeeklimaat, twee kinderen werden hem door den dood ontnomen, eindelijk ook zijn vrouw, nog geen 24 jaar oud. Bovendien beroofde een heftige ontsteking hem bijna van één zijner oogen. Geheel geknakt vroeg Feisser ontslag uit den predikdienst, wat hem den 27^en September 1838 op de meest eervolle wijze verleend werd, waarop hij den 14^en October afscheid predikte en in het ouderlijk huis te Veendam rust zocht.

Hier begon onder den invloed van het doorgestane lijden de verandering in zijn godsdienstige inzichten, die langzamerhand en geleidelijk zich voltooide en hem tot zijn lateren werkkring voerde. De rust bleek voor zijn lichaam zóó heilzaam te wezen, dat hij zich spoedig weer bekwaam gevoelde, om het predikambt waar te nemen, het reeds den 28^en December 1838 op hem uitgebrachte beroep der gemeente Gasselter-Nyveen aannam en daar den 3^en Maart 1839 bevestigd werd. Van zijn gewijzigd godsdienstig inzicht gaf hij blijk in een geschrift: Het ééne en altoos noodige (Gron. 1841), waarin hij echter nog niet volkomen rechtzinnig in de leer is. De Boekzaal-recensent oordeelt: ‘De taal is gemoedelijk ernstig, verstaanbaar voor het christelijk hart en geschikt, om christelijke gevoelens op te wekken en te versterken.’ Feisser toont zich hier echter soms reeds den vurigen ijveraar, die de hand aan den ploeg wil slaan; b.v. waar hij zegt: ‘Beleven wij tijden van onvoldaanheid met het bestaande, van berispingen, klachten en wezenlijke duisternis - verre van ons daarover te morren; 't is te beschouwen als een goede gave van boven: thans zijn de velden bijzonder wit om te oogsten.’

In hetzelfde jaar, waarin hij dit boek uitgaf, maakte hij kennis met Newton's Cardiphonia of gemeenzame brieven (3 dln., 1783), welk geschrift een beslissenden invloed op hem had en hem tot de meest strenge orthodoxie bracht. De Groninger theologie achtte hij ‘een weer opwarmen van duizend en één dwalingen’, de volkomen verdorvenheid der menschelijke natuur, de onmacht ter bekeering en de uitverkiezing werden onbepaald door hem voorgestaan, maar toen hij een en ander ook op zijne gemeente wilde toepassen en begon met den kerkeraad van doode leden te zuiveren, was dit de aanvang van een reeks oneenigheden met kerkeraadsleden en kerkvoogden, o.a. ook veroorzaakt, doordat Feisser weigerde, met onbekeerden het Avondmaal te houden. Bovendien voelde hij zich bezwaard, den kinderdoop toe te dienen en gaf van dit gevoelen blijk in een vlugschrift: Waakt op! gij die slaapt, staat op uit

[p. 31]

den doode! En Christus zal over u lichten. Eene roepstem tot alle ware geloovigen en begeerigen in Nederland (Gron. 1843). Later aangezocht, om zijn meening duidelijker en krachtiger te ontwikkelen, gaf hij daaraan gehoor door de uitgifte van een Beknopte aanwijzing van het ongeoorloofde in den Doop der kleine kinderen, benevens de weerlegging van de voornaamste gronden, welke voor den Kinderdoop bijgebragt worden (Gron. 1843). Een en ander gaf groote opschudding in de gemeente; op een October-avond werden de glazen der pastorie ingegooid en het Classikaal bestuur achtte het noodig, Feisser te vermanen, volgens zijn eens gedane belofte Doop en Avondmaal te bedienen. In dien tijd kreeg hij uit het dorp Veldhuizen bij Bentheim het aanbod, daar als predikant te komen, waarbij hij dan van Doopsen Avondmaalsbediening zou zijn vrijgesteld; hiervoor bedankte hij echter en bleek evenmin genegen, zich bij de Afgescheidenen aan te sluiten, met wie hij daarover een samenspreking hield. Zij ‘waren hem te schoolsch, hij was hun te vrij en zijn doopsopvatting [was] een onoverkomelijke hinderpaal.’ Na een conferentie met het Classikaal bestuur werd Feisser toen voor het Provinciaal Kerkbestuur ontboden, den 19^en December gehoord en dienzelfden avond met ingang van 1 Januari 1844 uit zijn dienst ontzet ‘en wel om verzuim en weigering van een gedeelte van zijn dienstwerk en de daaruit ontstane wanorde en ontstichting.’

In deze moeilijke dagen is zijn tweede vrouw, Karsina Hovingh Wichers, geboren den 15^en Maart 1821, vroeger één zijner leerlingen, met wie hij den 27^en October 1841 was gehuwd, hem tot grooten steun geweest. Hij bleef voorloopig te Gasselter-Nijveen, waarschijnlijk bij zijn schoonouders, wonen en gaf in Februari 1844 zijn geschrift uit: Die den Geest Christi niet heeft, die komt Hem niet toe! Eene noodige waarschuwing voor alle heilzoekende zielen onder de Afgescheidenen en Niet-Afgescheidenen in Nederland (Gron. 1844). Hierin handelt hij over het wezen, de namen en het werk des Heiligen Geestes en beantwoordt daarna drie vragen: 1^o. wat is het, den H. Geest niet te hebben? 2^o. den Heer Jezus niet toe te behooren? 3^o. dien Geest te hebben en des Heeren eigendom te zijn? In hetzelfde jaar verscheen ook zijn Getrouw verhaal van mijne werkzaamheden en lotgevallen als dienaar des Heeren te Gasselter-Nieuween (Gron. 1844).

Feissers beschouwingen over het gemeentelijk leven hadden echter reeds jaren geleden in Duitschland aanhangers gevonden, waar het zoogenaamde Baptisme zich voortdurend uitbreidde; toen men daar van zijne geschiedenis op de hoogte kwam, besloten eenige zendelingen nadere inlichting bij hemzelf in te winnen en zochten hem in zijn woonplaats op. Het gevolg hiervan was, dat hij met een zestal anderen den 15^en Mei 1845 in een veenvaart bij Gasselter-Nijveen den doop bij onderdompeling onderging en daarna tot herder en leeraar der eerste ‘gemeente van gedoopte Christenen’ in Nederland werd aangesteld. Spoedig werd aan den Koning een adres gericht ‘strekkende ter bekoming van toelating tot het inrichten eener Christelijke Afgescheiden gemeente,’ waarbij zij als hun belijdenis de Gereformeerde opgaven, met uitzondering van den Doop; bij Kon. Besluit van 13 Augustus 1845 werd de gevraagde toelating verleend. In dezen tijd schreef Feisser een Toespraak aan mijne medegeroepenen tot het dierbaar geloof in Christus ten eeuwigen leven over den H. Doop des Heeren en de onderlinge bijeenkomst der heiligen naar het goddelijk woord (Gron. 1845).

Ondanks zijn ijver ging het ledental der kleine gemeente niet vooruit, zoodat

[p. 32]

hij in 1849 besloot, naar Nieuwe Pekela te verhuizen, in de hoop, daar meer aanhangers te kunnen winnen, hetgeen hem in zooverre gelukte, dat hij er ook een kleine gemeente kon stichten, terwijl hij meermalen naar Gasselter-Nijveen overkwam, om daar den dienst te leiden. In de Hamburger Missionsblätter van 1850 gaf hijzelf een Geschichte des Entstehens und weitere Schicksale der Gemeinde getäufter Gläubigen zu Gasselter-Nieuwveen.

Gedurende zestien jaren is Feisser nog, ondanks zijn wankelende gezondheid, in zijn nieuwe gemeente werkzaam geweest. Onder den invloed van zijn langdurig lichaamslijden schreef hij nog de brochure: De Levenswekker, een blijde boodschap voor allen, die aan de veelvuldige ziekten, welkte door gevatte koude ontstaan, alsmede aan andere ongesteldheden lijden. Uit Duitschland medegedeeld aan Nederland (Gron. 1858). In zijn laatste levensdagen wenschte hij, die zich steeds zoo strijdvaardig en vol vuur had betoond, in stilte zijn weg met God te gaan, totdat hij den 2^en Juni 1865 in vrede ontsliep.

Feisser was een man, die ‘alle onwaarachtigheid haatte. “Spreek alzoo en doe alzoo”, placht hij te zeggen. Van geijkte, schoolsche, leerstellige uitdrukkingen had hij een afkeer. Voor hem had waarde het getuigenis uit eigen geestelijke ervaring en inzicht aangaande de waarheid in Christus.’ Snijdend scherp kon hij zijn en toch was zachtheid één zijner karaktereigenschappen; daardoor en om de overeenkomst in geestesrichting is hij niet te onrechte met Menno Simons vergeleken. Met de Duitsche broeders werd in den loop der jaren de band losser, zelfs meende hij, dat op den duur de gemeenschap met hen niet kon blijven bestaan; zij stonden hem te veel op het Afgescheiden standpunt, niet onderscheidend het Oude en Nieuwe Testament, terwijl hij het laatste van veel grooter en meer rechtstreeksch belang achtte. In de laatste jaren van zijn leven voelde hij zich meer tot het Engelsche Baptisme aangetrokken. Met Ds. Jan de Liefde was hij door vriendschap verbonden en onderhield met dezen eenigen tijd een geregelde briefwisseling.

Een portret van Feisser komt voor in het Jaarboekje, uitgegeven door de Unie van gemeenten van Gedoopte Christenen in Nederland (Sneek 1884).

Litteratuur: Dr. G.A. Wumkes, De opkomst en vestiging van het Baptisme in Nederland, blz. 1-39 en Register. - Jaarboekje, uitgeg. door de Unie van Gedoopte Christenen in Nederland (Sneek 1884). - Romein, Pred. Drenthe, blz. 63. - Dez., Pred. Friesland, blz. 68, 236. - Sepp, Bibl. Kerkgesch., blz. 74. - Knuttel, Ned. Bibl. Kerkg., blz. 97. - v.d. Aa, Biogr. Wdb., i.v. - Brinkman's Cat. (1833-1849), blz. 202. - Cat. v.d. Bibl. der Theol. School te Kampen, blz. 139, 239, 240. - Cat. Burgersdijk en Niermans, blz. 183. - Molhuysen en Blok, N. Biogr. Wdb., dl. II, kol. 441. - Alb. Stud. Gron., kol. 276. - Alb. Stud. L.B., kol. 1275. - Boekzaal, Jaarg. 1828b, blz. 421; 1830b, 637, 755; 1833a, 259, 776; 1833b, 157-160; 1839a, 109, 384; 1842b, 23-29; 1844a, 263; 1846a, 21-24.