Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[p. 651]

[Joannes Duker]

Duker (Duiker, Duikerius, Duykerius, Ducherius) (Joannes), was proponent tegen het eind der 17de eeuw, en naar alle waarschijnlijkheid de schrijver van Het Leven van Philopater en drie als vervolg daarop verschenen merkwaardige boekjes uit dien tijd, die geheel kerkelijk Holland in beroering brachten.¹⁾ Men vindt daarin het beeld geschetst van een man, in rechtzinnigen geest opgevoed, die te vroeg aan de Academie kwam, zich aldaar aan grove uitspattingen overgaf, vervolgens in de Theologie studeerde, geheel opging in de ‘Cocceanerye’, en eindelijk overtuigd Spinozist werd. Een en ander bevat een theologische roman, waarin de geestesstroomingen van de tweede helft der 17de eeuw worden behandeld. De verschijning van het eerste deel sleepte geen vervolging met zich, vermoedelijk omdat de inhoud zich beurtelings richtte zoowel tegen Voetianen als tegen Coccejanen. Toen het vervolg het licht zag klom de ergernis, en de Haagsche kerkeraad wist te bewerken dat het boek den 21sten Februari 1698 bij alle boekverkoopers werd ‘opgehaald’. Uit de Resolutiën van het Hof van Holland blijkt dat het bevel daartoe reeds den 15den Januari tevoren was gegeven. Ook door Gedeputeerde Staten van Friesland werd het Vervolg den 29sten Januari 1698 verboden als een boek ‘waer door de Godtheyt en de Heilige Drieëenheid sampt Goddelijke authoriteit van de Heilige Schriftuire wert vernietigt’.

Ten onrechte onderstelt v.d. Aa²⁾ dat bedoelde J. Duker dezelfde is als Johannes Willem Duker, die, geboren te Breda (1664) als zoon van Bernardus Duker, Rector der Latijnsche school aldaar, en den 5den November 1686 proponent geworden bij de Classis van Haarlem, achtereenvolgens predikant was te Gilse en Reyen (1689), Leur (1690), Berkel (1700), in welke laatste gemeente hij overleed den 27sten September 1733,³⁾ algemeen betreurd en geroemd om zijn zachtaardigheid, vredelievendheid en nederigheid. De proponent Joh. Du(i)ker, geboren Amsterdammer, van wien boven sprake was, viel, volgens mededeeling in de Voorrede van het Boek Job, door Deurhoff uitgegeven,⁴⁾ dezen laatste aan in een geschrift getiteld: Geopende Deure tot de H. Godgeleerdheid (1687) en beschuldigde hem een Spinozist te zijn.⁵⁾ Bedoelde Du(i)ker had een stamelende stem en kon geen beroep krijgen. Daar hij geen middelen bezat, werd hij, om den kost te verdienen, schoolmeester van de meisjes in het Aalmoezeniersweeshuis te Amsterdam, maar werd daarvan op oneervolle wijze ontslagen en zocht vervolgens zijn onderhoud als Proefverbeteraar bij de boekdrukkers. Ook had hij volgens Monnikhoff, die het daareven vermelde meedeelt⁶⁾ de hand in 't vervolg van het Leven van Philopater, in 1687 gedrukt te Amsterdam bij A. Wolsgryn, die zich door de uitgave van dit boek een vrij

1) Vgl. de breedvoerige uiteenzetting door Dr. W. Meyer t.a.p.

2) Biogr. Woordenb. der Nederl. i.v. Duykerius.

3) De volledige biographie van dezen J.W. Duker komt voor in de Boekzaal Jrg. 1734a, blz. 97-102.

4) Zie Het Prot. Vaderl. Dl. II, blz. 455.

5) Blijkens de voorrede van Deurhoffs verweerschrift: De Overtuigende kracht der Waarheid enz.

6) Joh. Monnikhoff's Aanteekeningen betreff. het Chirurgynsgilde te Amsterdam. (H.S. op de Univ. Bibl. ald.)

[p. 652]

zware gevangenschap op den hals haalde. Uit de opdracht van de door ‘Joannes Duikerius S.T.C.’ uitgegeven Voorbeeldsels der Oude Wyzen blijkt dat de schrijver nog of opnieuw in de gunst stond van Regenten van het Amsterdamsch Aalmoezeniers-Weeshuis. Een der klinkdichten, die in het boek zijn opgenomen, is onderteekend door den bovengenoemden uitgever Wolsgryn. Uit een en ander blijkt dat ‘de proponent J. Duker een andere was dan de latere predikant J.W. Duker, al zullen beide behoord hebben tot hetzelfde uit Westphalen afkomstige geslacht.

Volgens het Utrechtsche Album Studiosorum¹⁾ werd 1652 aldaar ingeschreven Joh. Duker uit Westfalen, volgens het Leidsche²⁾ den 25sten Febr. 1664 aldaar een Joh. Duker uit Keulen.

Geschriften van den proponent Joh. Duker:

Regtsinnige Harpstoffe: bestaande in gesangen en vaarsen over de Heydelbergse Catechismus .... als noch eenige by-dichten. Amst. 1685. 12^o.

Gezangen over den Heidelb. Catechismus, met uitgezogte Spreuken van de beroemdste Oudvaderen. Amst. 1685. 8^o.

De Geoopende Deure tot de Heylige Godgeleerdheyd. In zig behelzende Een grondige Verhandeling van Over-Natuurkundige Gedagten. Afgeleyd door zuyvere Reedeneeringen, van het ingeschaapen Denkbeeld; Teegen W. Deurhofz beginselen, v. Waerheyd en Deugd. En waar in de schaadlykheid der bysondere gevoelens van deezen schryver naaktelyk ontdekt en kragtig wederleyd worden. Amst. 1687. 8^o.

Korte Verhandeling der Algem. Kerk. Geschiedenis van de Hemelvaart tot 1686. Amst. 1686. kl. 8^o. 2 dln.

Het Leven van Philopater, opgewiegt in Voetiaansche Talmeryen en groot gemaeckt in de Verborgentheden der Coccejanen. Een Waere Historie. Tot Groeningen. Door Sieuwert van den Burg, in de Waerheijd. 1691. 12^o.

Vervolg van 't Leven van Philopater geredded uit de verborgentheden der Coccejanen en geworden een waaragtig Wijsgeer. Een waare Historie. Tot Groeningen. Voor Sieuwert van der Brug in de waarheid. 1697.

Het Leven van Paterphilo ofte den Academische droomer. Waarin hy op zeer vermakelyke wyze verhaald, alle zyn Academische bedryven en onder eenige verbeeldinge aardig handeld van eenige swevende geschillen. Tot nut van Ouderen en Voogden, die hunne kinderen nog jong zynde op de Academie bestellen. Te Harderwijk. Bij Cornelis Pietersen. A^o. 1697.

Verhael van een wonderlyk gezicht dat eenige dagen geleden een Fynman gehadt heeft, meynende Christus met syn Apostelen en veele Engelen en Zielen op een Olyfbergh gesien te hebben, Rakende: Coccejanerye, Cartesianerye, en in 't besonder d'ontrouw van de Classis van Sevenwouden. Gedruckt na de Copye in Nieuwstad, bij Neoterisus Detertors in de Tijding-straet, in 't Oudt-Nieuws. Z.j.

1) Kol. 35.

2) Kol. 514.

[p. 653]

Schouburgh der Needer-Duytsche Letter-, Spel- en Lees-Konst, geschikt na de natuur der Taal. Amst. 1696.

Voorbeeldzeis der Oude Wyzen, Waer in .... de menschelyke hartstogten, en daaruit ryzende deugden en gebreken, behandeld worden. Amst. 1700. Gev. d. latere drukken^1).

Litteratuur: W. Meyer, Een Theologische Roman uit de 17de eeuw in ‘Arch. v. Ned. Kerkgesch.’ (red. Rogge en Pyper). VII (1898), blz. 172-202. - W.P.C. Knuttel, Verboden boeken in de Republ. der Vereen. Nederl., blz. 123 (No. 417). - Dez., Acta der Partic. Syn. v. Z.-Holl. 1621-1700 (Zesde Dl. 1687-1700), blz. 477. - v. Abkoude - Arrenberg, Naamreg. v..... Nederd. Boeken 1660-1761 (A'dam 1788), blz. 153. - A.v.d. Linde, Benedictus Spinoza, No. 72-74. - C. Sepp, Polemische en Irenische Theologie, blz. 209. - Catal. der Bibl. v.d. Maatsch. der Ned. Lett. te Leiden. I, kol. 149, 259, 351. - Biblioth. Theol. et Philos. (Lugd. Bat. Burgersd. & Nierm.) No. 4077-4079.

1) Volgens v.d. Aa, e.a.N. Biogr., Anthol. en Crit. Woordenboek v. Ned. Dichters. II, blz. 59 wellicht ook vroeger plm. 1700 in proza uitgegeven. Men heeft in dit geschrift te doen met een omwerking van een boek in den loop der 17de eeuw verschenen en geschreven door Zachar. Heins.