Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[Daniel de Dieu]

Dieu (Daniel de) was de zoon van Lodewijk (Ludovicus) de Dieu, Kamerheer van Karel V en door dezen in den adelstand verheven. Hij vergezelde den Keizer op diens reizen in Afrika, Frankrijk en Engeland. Toen Karel V werd opgevolgd door zijn zoon Philips, week hij op den dringenden raad van eerstgenoemde uit, om aan de Inquisitie en de Jezuieten te ontkomen, hoewel hij zich in 't algemeen niet bevreesd voor hen toonde.

De sympathie van Karel V voor L. de Dieu was te merkwaardiger, omdat deze de Hervorming was toegedaan. Hiervoor was hij, volgens Leydekker (in diens voorrede voor de Aphorismi van L. de Dieu den kleinzoon), gewonnen door den persoonlijken invloed van Calvijn; het verhaal dienaangaande verbreid, maar door C.A. Rahlenbeck (t.a.p. onder ‘Litteratuur’) onbetrouwbaar geacht, luidt dat de Geneefsche Hervormer bij gelegenheid van een zeereis naar Engeland op het schip L. de Dieu ontmoette in gezelschap van eenige lichtzinnige jongelieden, die zich bezighielden met kaartspelen en vloeken. Toen Calvijn hen hierover berispte, was L. de Dieu de eenige, die hem niet smadelijk antwoordde, maar zweeg. Calvijn sprak

[p. 493]

met hem naar aanleiding daarvan onder vier oogen, wat tengevolge had dat de Dieu niet alleen zich aan de spotters onttrok, maar ook voortaan het Evangelie beleed, zooals Calvijn het hem had leeren kennen. Dit berokkende hem den haat der Pausgezinden, die evenwel hun doel met hem niet konden bereiken. Hij overleed in ruste te Brussel. Na zijn begrafenis vernam (wederom volgens Leydekker) zijn zoon Daniel dat de Jezuieten voornemens waren zijn lijk op te graven en aan een galg te hangen. Een minder fanatiek Jezuiet, die hem hiervan in kennis had gesteld, hielp hem het lijk opgraven, waarna het, een tijdlang verborgen gehouden, te Antwerpen werd begraven.

De genoemde zoon Daniel werd in 1640 geboren, volgens de berichten te Brussel. Evenwel wordt van hem gezegd, dat hij als student der Londensche gemeente naar Brussel werd geroepen (Werken der Marn. Vereen. S. III. Dl. I, 1ste st. blz. 137). Al vroegtijdig bekend met het Evangelie en door zijn vader bestemd voor het geestelijk ambt, zou hij, na in de Theologie gestudeerd te hebben, 22 jaar lang en wel van af 1563 predikant zijn geweest te Brussel. Tegen dit laatste oppert C.A. Rahlenbeck (t.a.p.) geen denkbeeldige bezwaren. Paquot (t.a.p. ond. ‘Litteratuur’) vermeldt dat hij gedurende eenige jaren te Brussel voorganger der Hervormde Gemeente is geweest, en daarna 22 jaar lang te Vlissingen. Rahlenbeck sluit zich hierbij aan, en herinnert eraan dat de Roomsche reactie in 1567 in Belgie ontketend werd, dat, na de aankomst van den Hertog van Alva in dat jaar het aantal Hervormingsgezinde slachtoffers toenam, er geen predikanten meer waren overgebleven om de verdrukten te vertroosten en geen hunner bedehuizen meer overeind stond. Het lijkt alzoo onwaarschijnlijk dat al dien tijd Daniel de Dieu zich als predikant te Brussel, den zetel der Regeering, zou hebben staande gehouden.

Uitgeweken uit zijn land, oefende hij zich in de jaren van zijn buitenlandsch verblijf in kennis der talen; toen hij in 1578 te Brussel teruggekeerd was, kon hij met even groote gemakkelijkheid preeken in het Duitsch, Engelsch en Italiaansch als in het Fransch en Vlaamsch. Ook in de kennis van het Latijn en Grieksch was hij doorkneed. Hij diende er met ambtgenooten, die eveneens in verschillende wetenschappen een goeden naam hadden. Met dezen, onder wie een Florianus, een Plancius, een Trelcatius verliet hij den 8sten Maart 1585 Brussel, dat door Parma veroverd was, waarbij zijn boeken op wonderbare wijze bewaard zouden zijn gebleven. Van Brussel begaf de Dieu zich naar Vlissingen, welke stad hem bovenal geschikt toescheen om er te arbeiden als predikant; ze was vol Vlaamsche en Waalsche uitgewekenen en hare ligging gaf haar politieke beteekenis; van alle zijden werd het nieuws daarheen gebracht.

Was de Dieu reeds in 1583 na den dood van J. de Roo, predikant der Hollandsche Gemeente te Londen, aangezocht den dienst aldaar waartenemen, waarvan echter niet kwam vanwege den nood van zijn vaderland, in het jaar van zijn komst te Vlissingen wendden de gemeenten van Amsterdam en Delft op aandringen van die van Dantzig pogingen aan bij den Vlissingschen kerkeraad om de Dieu als predikant te Dantzig te krijgen. De kerkeraad weigerde echter hem aftestaan, omdat de gemeente van Vlissingen toen andere predikanten had, die niet of slechts gebrekkig hun dienst konden waarnemen.

Omstreeks 1588 voerde de Dieu correspondentie met Adr. de Saravia en Th. Sonoy. Met Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde, die toentertijd verblijf hield op

[p. 494]

zijn kasteel te W. Souburg geraakte hij op gespannen voet, omdat hij in tegenstelling met dezen warm voorstander was van het Engelsche Protectoraat. In verband daarmee heet het dat hij kort na het vertrek van Leicester de opdracht ontving naar Engeland te gaan met J. Michielszoon, predikant te Grootebroek om koningin Elisabeth te overreden, Prins Maurits tot Algemeen Stadhouder der Vereenigde Gewesten te doen verklaren en een Engelsch bevelhebber te plaatsen aan het hoofd van al het krijgsvolk. Dit verhaal is zeker niet zonder bedenking (zie Mr. H. v. Wijn e.a. t.a.p. en Rahlenbeck t.a.p.). Afgezien echter daarvan staat vast dat de Dieu met een andere opdracht in den zomer van datzelfde jaar naar Engeland is overgestoken: door de buitengewone Zeeuwsche Synode 1588 werd hij als derde toegevoegd aan Helmichius en Sopingius om naar koningin Elisabeth te gaan ten einde haar te verzoeken den vrede met Spanje niet te sluiten ten koste van de openbare godsdienstoefeningen, ook al werd de conscientievrijheid gehandhaafd. Aanleiding hiertoe was de vrees dat de vrede weleens tot stand zou kunnen komen met krenking van de rechten der Gereformeerde religie. Den 21sten Juni kwam het drietal in Engeland aan, te Londen. Door bemiddeling van den Franschen predikant La Fontaine werden ze er toegelaten aan het Hof, waar zij een onderhoud hadden met den Graaf van Leicester, die voor hun plan sympathie aan den dag legde. Den 12den Juli kregen zij gelegenheid een breede door hen opgestelde memorie voortelezen aan Walsingham, den Eersten Secretaris der koningin, die zich ook met hun plan ingenomen betoonde. Overeenkomstig zijne adviezen stelde het drietal toen een kort ‘Vertooch’ op, dat ze juist even aan Hare Majesteit konden overhandigen, toen deze den 15den Juli te midden van een drom edellieden en jonkvrouwen het paleis uittrad. De deputaten vielen haar te voet, en de Dieu wilde een redevoering houden, maar werd daarin door de koningin verhinderd. Vijf dagen later werd hun door deze audientie verleend te Richmond, en een paar dagen daarna ontvingen zij een schriftelijk antwoord, dat hun echter maar ten deele bevredigde, omdat het ‘wat hert’ was en omdat de kern van hun ‘Vertooch’ er niet volledig genoeg in was weergegeven: waarborg van vrije godsdienstoefening werd hun wèl toegezegd, maar geenszins de verzekering dat de Roomsche godsdienst in de Vereenigde Gewesten zou worden geweerd, in geval de onderhandelingen der koningin met Spanje het beoogde gevolg had. Daarom stelden zij aan Walsingham een antwoord voor H.M. terhand met dankbetuiging. Den 12den Augustus was de Dieu behouden te Vlissingen terug.

Nog als predikant te Brussel woonde D. de Dieu als afgevaardigde dier gemeente de Nationale Synode te Middelburg in 1581 bij, waar hem werd opgedragen de 37 Artikelen der Nederl. Geloofsbelijdenis in het Nederlandsch overtezetten. Hij bleef in deze echter in gebreke, zoodat bedoelde taak werd vervuld door den Delftschen predikant A. Cornelissen. In hetzelfde gebouw, waarin deze beroemde Synode gehouden werd, presideerde de Dieu den 1sten Febr. 1591 een Provinciale Synode.

In 1593 nam hij ijverig deel aan de vergaderingen te Middelburg, waar het plan eener nieuwe reeds aan Marnix opgedragen Bijbelvertaling ter sprake kwam, en waar hijzelf gekozen werd als revisor namens Zeeland, en aangewezen om met andere Provinciale Synoden daarover in correspondentie te treden.

Uit een en ander blijkt zijn beteekenis als predikant en geleerde.

[p. 495]

Hij overleed te Vlissingen in 1607. Op zijn graf in de Groote Kerk aldaar werd een Hebreeuwsche inscriptie aangebracht vermeldend dat hij ‘een vreemdeling op aarde was’. Tweemaal was hij gehuwd, voor de eerste maal met Lysken Mochaarts, die hem een zoon, David, schonk, inplaats van zijn vader beroepen als predikant te Vlissingen, maar reeds in 1608 nog vóór zijne bevestiging overleden. Den 3den Maart 1588 hertrouwde D. de Dieu met Sara Colonius of van Keulen, geb. te Heidelberg, dochter van Pieter Colonius, Raad en Vroedschap te Vlissingen en zuster van Daniel Colonius, bekend als Regent van het Waalsche College te Leiden. Zij overleefde haar echtgenoot en overleed te Leiden. Uit dit tweede huwelijk werden twee zoons geboren: Lodewijk, wiens levensbeschrijving hierna volgt, en Cornelius, in 1633 als predikant te Heemstede overleden.

Een brief van Daniel de Dieu aan J. Becius, predikant te Dordrecht is te vinden in Kronyk v.h. Histor. Genootsch., gevest. te Utrecht. 24ste jrg. 1868, 5de Serie, 4de dl., blz. 497.

Litteratuur: B. van der Feen, Généalogie de Dieu in ‘Maandblad v.h. Genootsch. v.d. Nederl. Leeuw.’ XIII jrg. (1895), kol. 115-118. - v.d. Aa, a.w., i.v. - Kok, Vad. Woordenb., XI Dl., blz. 312, 313. - Glasius, a.w. I, blz. 368, 369. - Melch. Leydecker voorr. voor de Aphorismi Theologici v.L. de Dieu. Utr. 2693. 8^o. - Bayle, Diction. Histor. et Critique. T. II, p. 999. - D.v. Hoogstraten en J.L. Schuer, Groot Algem. Hist. Geogr., Geneal. en Oordeelk. Woordenb., i.v. - Paquot, Mémoires pour servir à l'Hist. Litt. des dix-sept Prov. des Pays-Bas. T. I, p. 103, 104. - G. Vrolikhert, Vliss. Kerkhemel, blz. 35-41. - P. de la Rue, Gelett. Zeeland, blz. 120. - G. Brandt, Hist. der Reform. I, blz. 749 v.v. - J. Wtenbogaert, Kerckel. Hist. III, blz. 258-264. - P. Bor, Oorspr., Begin en Vervolgh der Ned. Oorloghen (Amst. 1681), Bk. XXIV, blz. 251 v.v. - J. Wagenaar, Vad. Hist. VIII, blz. 274. - H.v. Wijn e.a. Bijvoegsels en Aenmerkingen voor het Agtste Deel der Vad. Hist. v.J. Wagenaar, blz. 75. - C.A. Rahlenbeck in Biogr. Nation. publiée par l'Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique. VI. (Brux. 1878), kol. 63. - W. te Water, Kort Verhaal der Reform. in Zeeland in de XVIe eeuw, blz. 348 v.v. - J.L. Motley, De Opkomst v.d. Ned. Republiek (vert. Dr. R.C. Bakhuizen v.d. Brink) 2de Afd. 3de dl., blz. 261 v.v. - H.Q. Janssen, De Kerkherv. in Vlaanderen. I, blz. 158. - F.L. Rutgers, Acta v.d. Ned. Synoden der Zestiende Eeuw in de ‘Werken der Marnix-Vereen.’ Serie II. Dl. III, blz. 356, 372, 444, 526, 565. - Werken der Marnixvereeniging. Serie III. Dl. I, 1ste st. blz. 137, 140; Dl. II, 2de st. blz. 181, 184. - C. Hooyer, Oude Kerkordeningen der Nederl. Herv. Gemeenten (1563-1648), blz. 194, 306, 321. - Reitsma en v. Veen, Acta der Prov. en Part. Syn. III, blz. 23, 45; V. blz. 12, 15, 32, 35, 36. - Chr. Sepp, Biblioth. v. Nederl. Kerkgeschiedschr., blz. 307. - J.J. Dodt v. Flensburg, Archief v. Kerk. en Wereldl. Geschied., inzond. v. Utr. IV, blz. 83. - Kist en Royaards, Arch. v. Kerkel. Gesch. inzond. v. Nederl. IX, blz. 365. - G. Tjalma, Philips v. Marnix, Heer v. St. Aldegonde, blz. 291 v.v., 301. - J. Hania Pzn., Wermerus Helmichius, blz. 14, 37-39, 283. - P.J. Wijminga, Festus Hommius, blz. 299. - F.J. Los, Geschied. der Nederl. Geloofsbelijd. in ‘Troffel en Zwaard’ 11de jrg. (1908), blz. 101; 14de jrg. (1911), blz. 343, 348. - J. Reitsma, Geschied. v.d. Hervorming en v.d. Herv. Kerk der Nederl. (3de bijgew. en verm.

[p. 496]

dr. d. wijlen Dr. L.A. v. Langeraad en F. Reitsma), blz. 461. - v. Alphen, N.K. Handb. Jrg. 1909, Bijl. Q., blz. 150.