Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland. Deel 2

[Johann Diederich Deiman]

Deiman (Johann Diederich), zoon van den Procurator Albert Deimann, stamde uit een oud Nederlandsch geslacht, dat gedurende de Spaansche vervolgingen naar Oost-Friesland was uitgeweken. Een van zijne voorouders behoorde in het begin der 16de eeuw tot de leden van den Raad te Amsterdam. Hijzelf was een oudere broeder van den vermaarden genees-, schei- en natuurkundige Johan Rudolph Deiman.

Geboren te Hage (O.-Friesl.) den 9den April 1732, studeerde hij te Halle onder Semler. Als Hoogduitsch proponent naar de Nederlanden gekomen, werd hij hier den

[p. 406]

22sten Mei 1758 beroepbaar gesteld bij de Ev.-Luthersche Kerk. Hij nam de beroeping aan naar de gemeente te Zierikzee, en trad aldaar, na den 6den October te Amsterdam bevestigd te zijn, den 29sten van diezelfde maand in dienst. Nog geen jaar was hij er werkzaam. Reeds den 30sten September 1759 nam hij er afscheid, om naar Zwolle te vertrekken, waar hij den 21sten October intrede deed (tekst: Handel. XX:28). De Zwolsche gemeente diende hij nog korter dan zijn vorige; in April 1760 verliet hij haar om eene beroeping naar Utrecht op te volgen, waar hij den 18den Mei de bediening aanvaardde (tekst: Joh. XVII:3). In 1766 sloeg hij eene beroeping af naar 's Gravenhage; dertien jaren later nam hij er eene naar Amsterdam aan, nadat zijn naam er vroeger bij herhaling op de nominatie was geplaatst en hij er onderscheiden malen op proef had gepredikt. Ditmaal was hij er beroepen in de vacature van Lucas Reeder, die overleden was eer hij de door hem aangenomen beroeping kon opvolgen. Deiman wijdde aan diens nagedachtenis eene leerrede, welke in druk verscheen (zie hieronder). Den 25sten April 1779 nam hij afscheid van zijne derde gemeente (tekst: 2 Joh.: 8). Bijna vier jaren was hij predikant te Amsterdam; den 9den April (zijn geboortedatum) 1783 overleed hij op 51-jarigen leeftijd. Zijn stoffelijk overschot werd overeenkomstig zijn wensch bijgezet in den grafkelder onder den preekstoel in de kerk te Utrecht. Op zijn overlijden werd een penning geslagen.

Als prediker was hij van den beginne af zeer geliefd, niet het minst om zijne welsprekendheid. Hoewel zijn beide uitgegeven preeken (zie hieronder) zouden doen vermoeden, dat hij zich wel wat ver van zijn tekst verwijderde, was zijn prediking toch steeds analytisch aangelegd, zoodat elk woord bijzonder werd behandeld. Dit is gebleken uit de handschriften zijner in 1774 en 1775 uitgesproken leerredenen, door Dr. F.J. Domela Nieuwenhuis onderzocht (zie hieronder Bijdragen t.d. Gesch. der Ev.-Luth. Kerk. VII, blz. 118-122, waar ook een van Deiman's preekschetsen is opgenomen).

Op het gebied der catechese verwierf hij zich bekendheid door zijn hieronder genoemd leerboek Katechetische Aanleiding enz., waarin hij de Christelijke zedeleer ontwikkelde en van de kerkelijk dogmatische behandeling afweek. Hij is daarin door velen gevolgd. Zijn Aanleiding bleef na zijn dood een veelgezocht hulpmiddel bij het catechetisch onderwijs. Daar zij echter hier en daar wat omslachtig werd geacht voor eenvoudigen, verscheen van onbekende hand in 1791 een Korte Schets of Uittreksel uit de Katechetische Aanleiding tot de kennis der Christelijke Leere door J.D. Deiman, welke in 1829 in een 8ste uitgave het licht zag, en in 1848 nog in gebruik was, terwijl mede in verband daarmee van ongenoemde zijde werden uitgegeven Schriftuurtexten, ten gebruike bij Deiman's Aanleiding (2de dr. 1824) en een Korte en Eenvoudige Onderwijzing in de Kristelijke Leere der Gelukzaligheid, volgens den Leiddraad van J.D. Deiman (laatste dr. 1824). Uit een en ander blijkt dat Deiman invloed heeft geoefend op de catechese in de Luthersche Kerk hier te lande; en ook buiten die Kerk vond zijn methode navolging.

Onder de Lutherschen in ons vaderland is Deiman de eerste, die zich ten doel stelde een Bijbelsche Theologie te bevorderen vrij van dogmatiek. De invloed van het rationalisme uit de school van Semler was bij hem onmiskenbaar. Vandaar ook zijne vertaling van twee (hieronder genoemde) geruchtmakende geschriften van den bekenden Berlijnschen Proost Johann Joachim Spalding, waardoor deze van Pelagi-

[p. 407]

anisme en Socinianisme was beschuldigd. In de voorrede der vertaling van het eerste dezer beide werken verklaart Deiman, ‘dat er in ons land niet dikwijls en ernstig genoeg op kan aangedrongen worden, dat er in de bekeering des menschen, en in het gansche werk des Kristendoms, niets onmiddellijks van God, of Zijnen Geest, maar alles, door middel van Zijn woord, van de erkende godlijke waarheid, die door het verstand op het hart werkt, en hetzelve tot God en Zijnen dienst opleidt, geschiedt.’

Als predikant te Amsterdam werd aan Deiman onrechtzinnigheid ten laste gelegd bepaaldelijk ten opzichte van de goddelijke Drieëenheid en het strafdragend karakter van Christus' zielelijden. Wat het eerste betreft, voor de Triniteit meende hij geen bewijsplaatsen te kunnen vinden in het O. Testament, en wat het andere aangaat, uit het vierde der kruiswoorden bleek hem niet, dat Christus in werkelijkheid hellestraffen had ondergaan, al loochende hij dit laatste overigens niet uitdrukkelijk. In de Amsterdamsche gemeente verwekten deze beschuldigingen veel beroering; ook van zijne oudere ambtgenooten ondervond hij tegenstand. Van den preekstoel werd tegen hem gewaarschuwd. Zijn dood maakte aan dit geschil een einde, al werd ook daarna de strijd der richtingen op heftige wijze in de gemeente voortgezet.

Enkele niet onverdienstelijke gedichten zijn van hem bewaard.

Tweemaal is Deiman gehuwd geweest; zijne tweede echtgenoote was Anna Paulina van Uchelen, van Woerden, met wie hij in 1765 in het huwelijk trad.

Over de van hem bestaande portretten, zie Fr. Muller's Beschrijv. Catal., No. 1260-1263.

Deiman's geschriften zijn:

Specimen Theologiae de ὰνυποστασια et ὲνυποστασια, humanae Christi naturae. Halae 1753. 4^o.

Ueber das Erdbeben; eine Ode. Aurich 1756. 4^o.

Einfälle. Leipzig u. Aurich. 1756. 12^o.

Kort Samenstel der Christlyke Leere. Amst. 1764. 8^o.

Verhandeling over den tegenwoordigen toestand van het Christendom en het ongeloof. Vóór de ‘Nederduitsche Vertaaling’ van J.A. Noesselt's Verdediging der Chr. Religie (zie hieronder).

Gelukwenschingsrede over Spreuk. XVI:31 ter gedachtenis van den vijftigjarigen Predikdienst van zijnen ambtgenoot Johan Albert Veltgen. Utr. 1770. 4^o.

Katechetische Aanleiding tot de Kennis der Christelyke Leere, in de Onderwijzinge der Menschen tot Gelukzaligheid. Amst. 1777. 8^o.

Lykrede over de nodige bescheidenheid in het oordeelen over afgestorvene personen, volgens Romeinen XIV.4, ter gedachtenis van den weleerwaardigen zeer geleerden Heere Lucas Reeder, in zijn leeven Leeraar der Evangelisch-Luthersche Gemeente te Culenborg en, voor zijn overlijden, beroepen te Amsterdam; in Culenborg uitgesproken op den 14den van Sprokkelmaand des jaars 1779. Utr. 1777. 8^o.

Deiman gaf de volgende vertalingen uit:

J.C. Kraft, Onderzoek, of in Rom. IX-XI de leer der Gereformeerde Kerke van de verkiezing gevonden wordt of niet? Utrecht 1768. 8^o.

[p. 408]

J.A. Noesselt, Verdediging der Christelyke Religie. Utrecht, 1770. 8^o.

J.A. Noesselt, De Waarheid van de christelyke Godsdienst. Leeuwarden 1774. 2 dln. (Met voorrede van Deiman).

J.J. Spalding, De Christen, in ernstige overweeging van de waarde der inwendige bevindingen in het Christendom. Utrecht 1771. 4^o. (Met voorrede van Deiman).

J.J. Spalding, De nuttigheid van het Predikambt. 1776. 8^o. (Met voorrede van Deiman).

Hierbij moet als vermoedelijk van Deiman gevoegd worden:

J.A. Ernesti, Christelijke Leerredenen. Leeuw. en Fran. 1774. (Met voorrede van den vertaler).

Litteratuur: v.d. Aa, a.w.i.v. - v.d. Aa e.a., Biogr. Woordenb. v. Ned. Dichters, blz. 36, 37. - G. Engelbert Gerrits, Biograph. Handwoordenboek. - F. Nagtglas, Levensberichten v. Zeeuwen, verv. op de la Rue, Gelett, Zeeland. I, blz. 150. - Naamrol der Luth. Predikanten, blz. 25, 26. - J.G. Meusel, Lexikon der vom Jahre 1750 bis 1800 verstorbenen Teutschen Schriftsteller. II, S. 302. - H.W. Rotermund, Das gelehrte Hannover. I. CXV. - Schultz. Jacobi en Domela Nieuwenhuis, Bijdragen tot de Geschiedenis der Evang.-Luthersche Kerk in de Nederlanden. S. 446; Nachträgen I, blz. 57-59, 120-124; III, blz. 147; VI, blz. 31, 32; VII, blz. 118-122. - Ypey, Geschiedenis van het Kerkgenootschap der Lutherschen (Vierde Deel v. Geschied. der Kristl. Kerk in de achttiende eeuw), blz. 318, 394, 695. - F.J. Domela Nieuwenhuis, Geschiedenis der Amsterdamsche Luthersche Gemeente, blz. 167, 170, 171. - Dez. in Geschiedenis der Christelijke Kerk in Tafereelen, (bewerkt door P. Hofstede de Groot e.a.). V, blz. 594. - J. Hartog, Geschied. v.d. Predikkunde in de Prot. Kerk v. Nederl. (2de dr.), blz. 369, 370. - H. Bouman, De Godgeleerdheid en hare beoefenaars in Nederland, gedur. het laatste gedeelte der vor. en in den loop der tegenw. eeuw. (Utr. 1862), blz. 52. - De Navorscher, 12de jrg. (1862), blz. 171, 210. - J.v. Abkoude-Arrenberg, Naamreg. van Ned. Boeken, (2de dr. Rott. 1788), blz. 139.